Жанчына палiвала, стараючыся ступаць як мага асцярожней, каб не парушыць цудоўнага хараства гэтых мiгатлiвых, як зоркi, кветак, i ўсё думала, думала пра яго - незвычайнага гэтага Пархомава. Ён ужо тыдзень як быў у камандзiроўцы, таму ёй не было каго сустракаць нi дома, нi на панадворку ўстановы, заставалiся толькi думкi, успамiны, розныя меркаваннi.
      У гэты час адчынiлiся дзверы, i прыбiральшчыца Ганка, санлiвая, леная дзяўчына, чухаючы бок, прамовiла:
      - Цётка Фрузына, вас Петрачэнкаў клiчуць.
      У яе адразу нядобрым прадчуваннем здрыганулася сэрца, але яна знешне спакойна выйшла з клумбы, паставiла на асфальт палiвачку i, паправiўшы на грудзях брошку, нетаропка пайшла ў будынак. Яна ўзнялася на другi паверх i, прыпынiўшыся ля чорных дэрмацiнавых дзвярэй, нерашуча пацягнула ручку.
      Петрачэнкаў пiсаў. На яе прыход ён нават не ўзняў свайго акулярыстага твару, толькi буркнуў: "Ага, зараз". Апроч яго, тут яшчэ за трыма сталамi сядзелi людзi - усе былi заняты сваiмi справамi i, здавалася, не звярталi на яе нiякай увагi. Фрузына стала ля петрачэнкаўскага стала i з хвiлiну чакала, усё робячы здагадкi, якая патрэба прымусiла гэтага чалавека клiкаць яе.
      Напiсаўшы, што трэба было, ён пачаў поркацца ў паперах на стале i, нiбы аб якой простай будзённай справе - надвор'i цi нясвежай вадзе ў графiне, задаў пытанне, ад якога ў яе пахаладзела ўнутры.
      - Слухайце, Сямашка, цi праўда, што вы таго... з шафёрам гэтым, як яго?.. З Пархомавым?
      Петрачэнкаў коратка блiснуў акулярамi, а яна, счырванелая i збянтэжаная ад гэтай бессаромнай праматы, стаяла i пакутна ламала свае непрыгожыя пляскатыя пальцы.
      - Га? - зноў запытаўся гэты выглянцаваны чалавек. - Вiдаць, плёткi, праўда?
      Яна нiколi не хлусiла нiкому, нiколi не апраўдвалася, калi была вiнавата, i, хоць цяпер была здзiўлена i абражана гэтай бесцырымоннасцю, сказала:
      - Ну, а што? Ну, ён прыходзiць калi...
      Петрачэнкаў варухнуў брывамi, здзiўлена пераглянуўся з некiм за яе спiной, крыва ўсмiхнуўся i загаварыў прыкра i нудна:
      - Прызнацца, не чакаў такога... здзiўляючага сваёй класiчнай праматой адказу... А вы ведаеце... што такiмi сваiмi... ганебнымi, я сказаў бы, паводзiнамi кiдаеце цень неблагачыннасцi, так сказаць, на ўсю ўстанову, вось... Вам вядома, што гэты ваш, як яго... Пархомаў мае сям'ю, так сказаць, да якой ён нейкiм чынам павiнен захоўваць свой абавязак. Вось. I цяпер, у свеце вашага недвухсэнсоўнага прызнання, я як старшыня мясцкома буду вымушан не абмежавацца гэтай гутаркай, а прыняць, так сказаць, дзейсныя меры, з тым разлiкам, каб...
      Да яе дрэнна даходзiў сэнс гэтых слоў, яна да болю ў душы адчувала толькi, што сталася нешта агiднае, нешта ганебнае i што яна вiнавата ў нечым. Затуманеным зрокам жанчына глядзела цераз лысаватую голаў гэтага чалавека праз акно на панадворак, там вiдаць быў канец гаража, апошнiя вароты, дзе стаяла машына Пархомава. Цяпер гэтыя вароты былi зачынены. I ёй стала вельмi сумна ад таго, што яна адна i што ёй за дваiх трэба прымаць гэты цяжкi удар. З прыкрым адчуваннем нейкай так i не зразумелай вiны Фрузына неўзабаве спусцiлася ўнiз на свае месца ля вешалак i прысела, абапершыся на падаконнiк.
      Жанчыне нават стала дзiўна, як гэта яна не прадбачыла, што яе могуць абвiнавацiць, зняславiць. Пасля горкiх калючых слоў Петрачэнкава было ясна, што людзi не даруюць ёй гэтай блiзкасцi да Пархомава, але зноў жа - у чым была яе вiна, Фрузына так i не магла зразумець. Хiба яна дабiвалася чаго, хiба на што благое падбiвала Пархомава, хiба чаго злачыннага жадала ад яго?
      Нейкi агiдны цень запаў у яе душу, i жанчына ўсё не магла зразумець, каго тут вiнавацiць - сябе цi Пархомава, - ад гэтага было вельмi тлумна i прыкра. Змаркатнелая, яна ледзьве дачакалася вечара i, так i не разабраўшыся ў сабе, ад крыўды немаведама на каго i завошта, цiха паплакала, iдучы дадому.
      На другi ранак пасля тае размовы з Петрачэнкавым яна сядзела ў вестыбюлi i баязлiва чакала дзевяцi гадзiн, калi пачнуць зыходзiцца людзi. Першы, як, бадай, заўсёды, з'явiўся iнжынер Шаўроў, як заўсёды, ён старанна выцер ногi i кiнуў ей:
      - Прывет! Ну што? Як жысць?
      Яна нешта новае ўлавiла ў яго тоне i насцярожылася, сцiснулася нутром, чакаючы якой нетактоўнасцi. I ён не замарудзiў - выпалiў цi то жартам, цi ўсур'ёз, бы пра якую дробязную справу:
      - Кажуць, ты ўжо гэтае самае... жанiха знайшла. I недалёка, толькi сямейнага, так сказаць. Што ж, брава, брава.
      Сiгаючы цераз прыступкi, ён узнiмаўся па лесвiцы, мабыць, адразу забыўшыся пра свой жарт, а Фрузына адчула раптам, як хiснулася столь, скрывiлiся калоны - ёй стала млосна. Але жанчына стрымалася, прыхiнуўшыся да падаконнiка, i ўжо амаль не прыкмячала i не вiталася нi з кiм - нi з Iванам Кузьмiчом, якi нават не зiрнуў у яе бок, нi з Петрачэнкавым, якi сёння чамусьцi ўважлiва агледзеў яе халодным позiркам бялёсых вачэй, нi з Нонкай, якая падкрэслена ветлiва i са смяшынкай у вачах павiталася з ёю. Фрузыне было вельмi крыўдна i на сябе, i на людзей, i на ўвесь белы свет.
      Увечары таго дня вярнуўся з камандзiроўкi Пархомаў.
      Праз акно пад лесвiцай з вестыбюля яна адразу ўбачыла яго машыну, калi ён заварочваўся, каб заехаць у гараж, i яе сэрца зноў, як некалi, у час яго першага прыходу, нязладна забiлася ў грудзях. Яна памкнулася на панадворак, але спынiлася ля акна, пачакала трохi, пакуль ён уладкуецца з машынай, i пасля, з намаганнем перастаўляючы ногi, пайшла да варот.
      Ён зняў акумулятар i анучкай выцiраў яго клемы, але, пачуўшы крокi, адразу ўстрывожана азiрнуўся. Вiдаць, нешта кепскае азначылася на яе твары, бо шафёр адразу ўстрапянуўся i выпрастаўся. Фрузына, прыкмецiўшы гэта, спрабавала няўдала ўсмiхнуцца i, павiтаўшыся, сказала:
      - Ведаеш, мяне Петрачэнкаў выклiкаў. Лаяў... Пытаўся, цi праўда, што ты да мяне ходзiш?
      - Што? - не зразумеў ён. - Што? А скуль ён ведае? На яго запыленым, змораным твары мiльганула трывога.
      Фрузына патупiла вочы.
      - Ну... А ты што? Што ты сказала?
      - А што мне было казаць? Сказала, што прыходзiш...
      - Дурнiца! - Пархомаў з прыкрасцю шпурнуў на зямлю анучу. Потым патаптаўся на месцы, узняў на яе раззлаваныя вочы. - Хiба так можна? Эх, ты!..
      Яна ўраз зразумела, што ён не так, як чакала яна, паставiўся да гэтае справы, i ў жанчыны стала пуста i самотна ў душы. Страцiўшы надзею i сiлу, яна ледзьве дабрыла да свайго месца за перагародкай i ўжо не стрымлiвала роспачных слёз, што душылi яе. Побач рыпелi дзверы, хадзiлi людзi, нешта казалi, пыталiся, але яна не глядзела нi на кога, не адказвала, не слухала.
      Наступiлi гаротныя днi.
      Пархомаў болей да яе не прыходзiў, пазбягаў сустрэч, на працы яна часта бачыла ў акно, як прызвычаiўся ён да шафёрскай кампанii, сядзеў, курыў, размаўляў нароўнi з усiмi. Фрузыне было ад таго дужа балюча, яна па-ранейшаму iмкнулася да яго, нi ў чым не вiнiла, цяпер ужо яна папракала сама сябе, што адкрылася тады Петрачэнкаву, але фальшывiць, хлусiць, ашукваць яна не ўмела.
      Ёй было вельмi пакутна ў адзiнокiя ночы ў сваiм пакойчыку - думаць, уздыхаць, успамiнаць нядаўнiя, поўныя хмельнага шчасця, днi. Часта яна зноў адчувала сябе вельмi адзiнокай, пагарджанай, ды ўжо куды мацней i нясцерпней, чым у ранейшыя разы.
      I тады аказалася, што яна будзе мацi.
      Спачатку Фрузына вельмi спалохалася ад тае навiны - яе ахапiў жах, калi яна прыгадала, як паставяцца да яе на рабоце, што скажуць суседзi. Ёй карцела некуды бегчы, неяк ратавацца ад той бяды, якая навiсла над ёю. Але на змену спалоху неўзабаве з'явiлася новая думка, што вельмi дзiвiла яе: у яе будзе дзiця - свая маленькая родная iстота, самая важная i самая дарагая ў жыццi. Яна прыпомнiла знаёмых суседскiх дзяцей, блiзнятак Драздовай, i неспадзявана яе ахапiла супярэчлiвая хвалюючая радасць. Яна ведала ўжо, што будзе шмат гора наперадзе, што Петрачэнкаў, бадай, не адступiцца са сваiмi нуднымi пропаведзямi, што будуць насмешкi i сорам, але ўсе гэтыя нягоды марнелi перад новай вялiкай радасцю мацярынства.
      I Фрузына пакрысе супакоiлася, павесялела, яна пачала прыглядваць за сабой - у час паесцi, не заседжвацца начамi, у меру хадзiць. Са сваёй трохсотрублёвай зарплаты яна пачала ашчаджаць грошы - яны так патрэбны ёй будуць тады, як з'явiцца ён. Жанчына зноў, як калiсьцi ў шчаслiвую пару яе адносiн з Пархомавым, адчула сябе ладнай, здольнай, разумнай, такой, як i ўсе задаволеныя жыццём людзi. Пра свой новы стан яна не сказала нiкому, як мага глыбей тоячы свае надзеi. Яе цяпер вельмi цiкавiлi дзецi, i яна часта, iдучы дадому, спынялася дзе ў скверы i падоўгу пазiрала на малых карапузаў у калясках, на дарожках, на руках мацi.
      Так iшоў час, i надышла пара, калi людзi пачалi прыкмячаць перамены ў яе аблiччы. Неяк у час зменкi Драздова ўважлiва, з падазронасцю паглядзела на яе закруглелы жывот i з заўсягдашняй грубаватай праматой, уласцiвай гэтай жанчыне, спытала:
      - Што гэта ты растаўсцела? Цi не дзiцёнак? Фрузына сканфузiлася, затулiла далонямi жывот, але хiба можна было ўтаiць тое, што адбывалася ў ёй? I, зразумеўшы гэта, яна ўсмiхнулася са стрыманай шчырай радасцю ў вачах i паведамiла, як найвялiкшую сваю таямнiцу:
      - Ага, дзiцёначак.
      - Ах, каб ты правалiлася! - са знарочыстай злосцю загаманiла Драздова. Што ж гэта ты дапусцiла сябе, не ў час агледзелася? Трэба ж было раней, цяпер жа можна i нядорага... Ах, каб цябе!..
      - Навошта? - зразумеўшы, пра што кажа жанчына, сказала яна. - Хай.
      - Хай?! - здзiвiлася тая. - Вось дык гунора! Хай! Што ты сабе думает, баба? Як жа так можна? Не замужам i хай! Ты думаеш, гэта што - дзiця? Гэта катарга, жызнi сваёй няўзлюбiш, свет праклянеш! Гэта ты ненавучаная, вядома. А я ўжо шасцярых вырадзiла, хай iм дно з прарэхай - дзецям гэтым. Праз iх да часу ў магiлу ляжаш...
      Фрузына маўчала, папраўляючы на сабе кофту, пакарацелую наперадзе спаднiцу. Трэба было б пашыць што шырэйшае, вальнейшае, але яна шкадавала грошай, дый навошта? Яна не саромелася, нi ад каго не таiлася, яна ўжо зжылася з думкай аб сваiм маленькiм i да часу яшчэ ганарылася iм.
      А Драздова нiяк не магла ўгаманiцца i кожную ранiцу, сустракаючыся з ёю (пэўна, i за вочы таксама), лаяла ўсё яе дурасць, а яшчэ болей Пархомава.
      - Ах ты, зладзюга, каняга няшчасны! Што нарабiў бабе! - не зважаючы на людзей, што праходзiлi мiма, злосна лапатала яна за сваей перагародкай. - Я яму вочы выдрала б, фiзiяномiю расквасiла. Папомнiў бы ён мяне, вырадак пракляты. Не, я гэтага не даравала б так цiха-гладка. Што стаiш? - крычала яна на Фрузыну. - Iдзi да дырэктара, да мясцкома, хай яго, нягоднiка, жанiцца прымусяць.
      Але яна не iшла нi да кога, нiкому не скардзiлася, на Пархомава яна проста забылася сярод сваiх новых турбот. Праўда, яна разумела, што крыху памылiлася ў iм, што залiшне панадзеялася на яго прыхiльнасць да яе, але хiба ён учынiў ёй што кепскае? Усе, што датычыла яго ў яе ўспамiнах, было добрае i светлае, i калi ён перамянiўся да яе пасля, дык што ж... Ведама ж, яна не нявеста, дый ён не якi там жанiх. Адным словам, крыўдаваць, злавацца на яго Фрузыне, здавалася, не было за што. I яна жыла сама па сабе, як i да яго, жыла марамi аб маленькiм, - цяпер ужо ёй не страшна была адзiнота i не дужа патрэбны i Пархомаў.
      Але хоць яна i замкнулася ў сабе, у сваiх надзеях i клопатах, людзi ўсё ж не перасталi турбаваць яе. Жонка Пархомава, вiдаць, нешта дачулася ў Баранавiчах i неўзабаве балюча нагадала аб сабе. Аднойчы ў пагодны дзень, толькi што заступiўшы на дзяжурства, Фрузына захацела нечага выйсцi i ў тых скрыпучых дзвярах спаткалася з дырэктарам. Жанчына спаважна саступiла ўбок, павiталася, iмкнучыся як найхутчэй размiнуцца. Але дырэктар, невыразна буркнуўшы нешта на яе "дзень добры", нечакана спынiўся, перахапiў у руцэ жоўтую папку i, гледзячы зверху ўнiз, з затоенай пагардай у строгiх вачах сказаў:
      - Ага, дарэчы, таварыш Сямашка, што гэта ў вас з Пархомавым? Жонка лiст прыслала, судом пагражае. Яго я ўчора зволiў па ўласнаму жаданню, але вы што сабе думаеце?
      I, нахмурыўшы касмылявыя крутыя бровы на выгаленым укормленым твары, ён утаропiўся ў жанчыну i чакаў, што яна скажа. А Фрузына раптам адчула, што ёй замiнаюць рукi, пачала церабiць аборку кофты на вялiкiм ужо жываце i гатова была правалiцца ў зямлю ад гэтага яго дапытлiвага позiрку. Ёй зрабiлася млосна i крыўдна, у горле захраслi ўсе словы, i яна нiчога не магла адказаць, толькi думала, каб як перабароць сябе, не хвалявацца, бо гэта шкодна яму, маленькаму. Добра, што дырэктар не настойваў, пастаяў троху, паўзiраўся ў яе збянтэжаны твар i, пакруцiўшы галавой, падаўся да лесвiцы.
      Толькi б не хвалявацца, толькi б стрымаць сябе, незаплакаць - патрабавала яе мацярынская рупнасць i пасля, калi яна зноў вярнулася да свайго акна, i на другi дзень - дома, калi ёй давялося ўчуць, як, сабраўшыся на прызбе за рагом, абгаворвалi яе суседкi. Яна прымушала сябе аглухнуць да ўсяго благога, фанатычна школiла сваю волю, каб не раздражняцца нiчым, не хвалявацца ад людской нядобразычлiвасцi.
      Так мiнула лета i пацiху начала ўсталёўвацца восень. Фрузына даношвала апошнiя месяцы, ёй было трудна штурхацца ў аўтобусах, i яна ўсё часцей з працы i на працу хадзiла пехатой. Водпуску яна не брала - нiхто ёй не прапаноўваў таго, а прасiць у яе не хапала адвагi. Усё ёй здавалася, што яна нечым не дагадзiла людзям, нешта зрабiла не так, i ад таго хацелася як мага меней трапляць iм на вочы i турбаваць iх. Добра, што на дварэ стала халадней, пачалiся нудныя восеньскiя дажджы, i яна апранула фуфайку, каб меней вылучацца сваёй цяжарнасцю.
      Драздова неяк змянiла свае грубаватыя адносiны да яе, не лаяла ўжо, нiчога не дамагалася. Аднойчы толькi, калi Фрузыне нешта занядужылася на працы, вахцёрка прагнала жанчыну дадому, накрычаўшы за яе няўвагу да сябе. Заадно яна палаяла i Пархомава, а таксама начала наракаць на сваю горкую долю, якая нiколi не дае ёй спакою.
      Чаго Фрузына найбольш баялася, тое пачалося на працы. Зранку было дужа сцюдзёна, дзьмуў моцны вецер, яна не ўлезла ў перапоўненыя аўтобусы i цераз увесь горад iшла пешшу. Заступiўшы на дзяжурства, жанчына як села на табурэтку ля акна, так i не магла ўжо ўстаць. Ёй рабiлася горача, млелi ногi, але яна дужалася з немаччу i неяк дацярпела да абеду. Далей ужо трываць было нельга, i Фрузына зразумела, што прыйшоў той час.
      Яна папрасiла прыбiральшчыцу Ганку падзяжурыць да змены, а сама асцярожнай, кволай хадою, мацаючы сцены будынкаў, выправiлася ў радзiльны дом. Добра, што iсцi было недалёка, хоць i вельмi трудна, i яна праз гадзiну з супынкамi дабралася туды.
      Увечары яна радзiла. Радзiла без анiводнага крыку, без стогну, задушыўшы ў сабе ўвесь пякельны боль - яна ўсё не хацела турбаваць людзей. Дакторка пахвалiла яе за цярплiвасць, i, калi паведамiла, што нарадзiўся спраўны, нiштаваты хлопчык, Фрузына адразу забылася на пакуты.
      Хлопчык абурана, гарласта крычаў, пакуль яго выносiлi прэч, i яна той раз на ўсё жыццё запамятала яго патрабавальны, характарны крык. Пасля яна ўбачыла яго маленькi ружаваты тварык з прыплюшчанымi вачанятамi i прагнай маленькай прысоскай на верхняй губе. Ссаў ён добра, жвава, смачна цмокаючы маленькiм роцiкам, i яна аж замiрала ад нязведанай мацярынскай асалоды.
      У раддоме ёй было добра. Праўда, з дванаццацi гадзiн, калi ў калiдоры пачыналi бегаць санiтаркi, носячы перадачы, выклiкаючы парадзiх, яна адчувала цьмяны неспакой у душы. На ўсiх тумбачках у палаце ў спецыяльна прыгатаваных на тое вазах стракацелi кветкi, яе ж ваза стаяла пустая. Праўда, кветкi, розныя прысмакi зусiм не патрэбны былi жанчыне i нiчуць не турбавалi яе, вось хiба толькi людскiя вочы... Ад людзей цяжка ўтаiць, што ў сваей душы, суседкi ў палаце i сестры, вiдаць, разумелi ўсё, але маўчалi, не распытвалi, i яна за гэта была вельмi ўдзячна iм.
      Але яна нiяк не магла пагасiць у сабе ўсё болей агартаўшай яе трывогi. Ёй прыгадаўся даўнi выпадак, што адбыўся некалi ў яе роднай вёсцы. То былi цяжкiя часы, калi толькi што скончылася вайна i з франтоў вярталiся салдаты. Усе, у каго хто-небудзь быў у войску, чакалi служывых, адна толькi Галена, маладая салдатка, не чакала свайго Яўхiма, якi ў шаснаццатым годзе склаў сваю галаву ў невядомай далёкай Галiцыi. Даведаўшыся аб тым страшным здарэннi, Галена дзён колькi несуцешна галасiла на ўсю вёску, а пасля запрагла буланага i паехала араць свой надзел.
      Фрузына была тады зусiм маленькай дзяўчынкай, у ворыва насiла бацьку на поле яду i ўсё не магла зразумець, чаго гэтая маладзiца так мала арэ, а ўсё сядзiць у баразне ля плуга i плача. Аднак пасля нехта памог кабеце, яна супакоiлася, павесялела, а яшчэ праз нейкi час нарадзiла маленькую крыклiвую дзяўчынку. Фрузына добра памятае гэтую яе крыкушку ў плеценай зыбцы на бярозавай жардзiне - яна тады з другiмi дзецьмi не раз падбягала пад вокны глядзець на малую, што нарадзiлася без бацькi. На вёсцы гэтае нараджэнне стала незвычайнай падзеяй, аб iм з'едлiва i абразлiва гаварылi мужчыны, бабы i нават дзецi. Пасля здарылася такое, што страшна нават i ўспамiнаць. Дзед Пахом, свёкар Галены, круты, ваўкаваты стары, напiўшыся на нейкае свята, да паўсмерцi пабiў маладую ўдаву. Галена з паўгода пакашляла крывёй i памерла, i нiхто не шкадаваў яе, не апраўдваў. Нябогу пахавалi на краi могiлак, i яе курганчык неўзабаве зарос быльнягом, а вясковыя бабы пачалi ёю палохаць дзяцей.
      Праўда, цяпер часы iншыя, але ўсё ж людзi бываюць розныя, хiба не знойдзецца хто пакпiць з адзiнокай немаладой жанчыны. Фрузыне ўсё здавалася, што пасля ўсяго, што здарылася, ва ўстанове не даруюць ёй такога ганебнага мацярынства. Яна ўжо прадбачыла, як будзе выгаворваць ёй Петрачэнкаў, можа, нават выклiчуць на мясцком i дадуць якое спагнанне. Праўда, яна ўсё намагалася пазбыцца турбот аб сабе, дбаць толькi пра свайго малога, але заглушыць неспакой было немагчыма. I Фрузына ўгаворвала сябе трываць - усё перажыць адной, адасобiцца ад людзей, жыць толькi iм, аглухнуць да ўсяго благога.
      Папраўлялася яна добра i праз некалькi дзён адчувала сябе няблага. Ёй дазволiлi ўставаць, i Фрузына, сеўшы на ложку i захiнуўшыся ў халат, чакала ўсё часу кармлення, калi прывозiлi малых. Яшчэ здалёк на парозе яна пазнавала свайго ў радку зусiм падобных белых скруткаў на калясцы i, не могучы ўтрымаць замiлаванай радасцi, першая ўзнiмалася насустрач, кармiла i з вялiкай неахвотай аддавала яго назад. Сестры хвалiлi яе малога, дакторка шматзначна назвала вагу - 4800, i мацярынскае сэрца поўнiлася цiхiм гонарам. Нiколi яшчэ так не ганарылася яна ў сваiм жыццi. Гэта было сапраўднае, вялiкае шчасце.
      I вось прыйшоў дзень, калi трэба было пакiдаць бальнiцу.
      У апошнюю ноч ёй стала асаблiва неспакойна на душы. Звечара яна прыснiла непрыемны, благi сон, ратуючыся ад пакутаў якога яна прачнулася i ўжо болей не заснула да ранку. Ёй снiўся Петрачэнкаў, i дырэктар Iван Кузьмiч, i Шаўроў, быццам яны з'явiлiся ў раддом i злосна патрабавалi ў яе вярнуць некуды яе малога. Яна вельмi спалохалася, бо яе абвiнавачвалi ў крадзяжы дзiцяцi, на якога яна не мела права, а як апраўдацца, даказаць, што гэта яе дзiцёнак, яна чамусьцi не мела сiлы. I яна толькi пакутавала i бегала па пакоях, па вулiцах, хавала малога, а за ёй ганялiся людзi i атукалi, як у полi на воўка.
      Яна не стрывала да канца гэтага страшнага вiдовiшча, але ўжо ведала, што заўтра здарыцца нешта благое. На свiтаннi яна ўзнялася i стала клапацiцца, каб сабраць свае рэчы, званiла па тэлефоне ва ўстанову. Ноччу там дзяжурыла Ганка, якая, аказваецца, цяпер замянiла яе ля дзвярэй, Фрузына папрасiла перадаць Драздовай, каб тая прынесла з кватэры малому бялiзну. Пасля яна стала чакаць, калi папрыходзяць дактары i напiшуць яе дакументы. Ёй было нiякавата ад таго, што нiхто не прыйдзе за ёю, што i ў апошнюю хвiлiну ёй не мiнуць украдкам кiнутых позiркаў сясцёр, санiтарак, - позiркаў, у якiх празмерная цiкаўнасць, здагадкi i прытоенае асуджэнне.
      Час iшоў вельмi марудна. Мiнула ўжо i дзесяць, i адзiнаццаць гадзiн, а Драздовай усё не было. Фрузыне ўжо выдалi дакументы - даведку, што ў яе нарадзiўся хлопчык, што яму зроблены ўсе прывiўкi. Гэтую даведку, бы найдаражэйшы дакумент, яна загарнула ў паперку i схавала за пазухай. Яна ўсё хадзiла па калiдоры i чакала, агорнутая клопатам, як данесцi малога дадому па такой сцюжы, што трэба было б купiць цёплую коўдрачку, ды вось дагэтуль на ўсё не хапiла грошай.
      Жанчына аж здрыганулася, калi сястра адчынiла ў калiдор дзверы i паклiкала яе апранацца. Там, у пярэднiм прахадным пакойчыку, яна спаткалася з Драздовай - захутаная ў цёплы шалiк, у плюшавым жакеце, вахцёрка чакала яе са скруткам у руках. Яна ледзь прыкметна ўсмiхнулася насустрач Фрузыне знарок сярдзiтымi вачыма i загаварыла сваiм грубаватым голасам:
      - Ну што, выхадзiлася, нябога? Ну, нябось пазнала, дзе ракi зiмуюць? А што, не казала я?! Ну! Дзе ён - твой крывапiвец? На вось, сабралi тут. На кватэру я не хадзiла - далёка, ну яе.
      Яна сунула ў рукi Фрузыне тугi скрутак - коўдрачка, прасцiнкi, сiняя шаўковая стужка. Жанчына здзiвiлася: чыё ж усё гэта?
      - Бяры, бяры, - папiхнула яе Драздова. - Сабралi тут. Нонка, Куцячыха, Шаўроў даў паўсотнi. Я сваiх пару пялёнак загарнула - спатрэбiцца.
      - Дзякуй, - сказала Фрузына i прыплюшчыла вочы. Ёй раптам стала нечага вельмi жаласлiва на душы - i да сябе, i да iх, што не забылiся, не пагрэбавалi...
      - Ну iдзi, iдзi, паказвай свайго крывасмока, - падштурхнула яе Драздова.
      Яна хуценька апранулася ў сваё пакамечанае, несамавiтае адзенне, ад якога ўжо паспела адвыкнуць, i ўсё пазiрала на дзверы, прыслухоўвалася - адтуль у першы свой шлях па зямлi павiнен быў выйсцi сын, яе ўцеха i яе вялiкае шчасце ў жыццi.
      Вельмi занятая, рухавая i заклапочаная сястра вынесла ёй акуратна загорнуты пульхны скрутак, падала ў рукi i развiталася. Фрузына асцярожна ўзяла яго, адхiнула ражок прасцiнкi - ён соладка спаў, сцяўшыся тварыкам у маленькi ружовы камячок. Драздова таксама зiрнула пад прасцiнку.
      - Спiць? Iш ты, Пархом халерны. Ну ладна, расцi. Дай сюды, я...
      Яна бесцырымонна забрала яго з рук мацi, спрытна ашчаперыла, штурхнула нагой дзверы, i жанчыны выйшлi на вулiцу.
      Пакуль яны iшлi глухаватымi завулкамi, Фрузына паступова набiралася лёгкага радаснага забыцця. Ёй было добра - зноў тонкай, памаладзелай, перанёсшай труднае ў жыццi; радасна, што прыдбалася ў жыццi блiзкая, дарагая iстота, частачка яе жыцця; прыемна, што вось Драздова - заўсёды зласлiвая Драздова - гэтак дарэчы ўслужыла ёй.
      А вахцёрка iшла крыху наперадзе i ўсё нешта прыгаворвала малому - нешта знарочыста сварлiвае. Фрузына даўно ўжо прывыкла да гэтага яе тону i цяпер неяк асаблiва выразна адчувала ў iм i спагаду, i пяшчоту, якiя заўсёды былi старанна захаваныя пад гэтай знешняй яе незадаволенасцю. Яшчэ Фрузына вельмi ўдзячна была Нонцы i Шаўрову. Адчувала яна, што шматлiкiя пакуты неяк зблiзiлi яе з людзьмi, далi, вiдаць, ёй нейкае няпiсанае права на людскую прыхiльнасць.
      Падыходзячы да iх установы, Драздова нечакана павярнула ўбок, да ганка.
      - Iдзi, пакажам твайго крыкуна. Хай паглядзяць. А то - Фрузына такая, Фрузына сякая... Iдзi, iдзi, чаго там, - прыкрыкнула яна на жанчыну, калi тая нерашуча спынiлася на вулiцы.
      Фрузына збянтэжылася: ёй вельмi няёмка было несцi туды дзiця, але Драздова ўжо адчыняла нязладныя дзверы. Нiчога не заставалася рабiць, i яна вымушана была пацягнуць за тыя медныя ручкi-поручнi. Дзверы працяжна прарыпелi, бы прывiталiся са старой знаёмай, i гэты iх рып душэўным болем працяў нутро жанчыны.
      У вестыбюлi было цёпла, да iх адразу прытупала ў скрыўленых валенках Ганка. Драздова, прымасцiўшыся ля батарэi, начала расхутваць малога.
      - Во, глядзi, якога мужыка займела баба. А то думалi, што Фрузына горш за людзей. Вунь як пазяхае, пражора! Толькi есцi давай, - прыгаворвала яна, спрактыкавана разгортваючы пялёнкi.
      Заўважыўшы навiну ў парозе, аднекуль з калiдораў прыбеглi дзве прыбiральшчыцы, угары на лесвiцы дробна застукалi абцасiкi, i цераз поручнi нагнулася кучаравая галава Нонкi.
      - О, што там у вас робiцца? - гукнула маладзiца i зноў заляскатала абцасiкамi, збягаючы ўнiз.
      - Ой, якi маленькi, якi карапузiк, дайце мне, дайце я, - загаманiла яна, беручы малога i няўмела прытуляючы яго да сябе.
      Фрузына вельмi баялася, каб ён часам не выпаў як на падлогу, яна ўсё падстаўляла рукi, непакоiлася за кожны яе лiхаманкава-радасны рух. А Нонка ўсё хапала малога, шугала, прыцiскала да сябе - дзiва было, колькi таiлася пяшчоты ў гэтай жанчыне.
      У той час у вестыбюлi аднекуль з'явiўся Шаўроў. Як некалi, у даўнiя часы, ён здалёк басавiта гукнуў Фрузыне:
      - Прывет, Фрузына! Як жысць маладая, вясёлая? О, я гляджу - з прыбаўкай цябе! Ну, маладзец, - казаў ён, падыходзячы да яе ў сваiм шархоткiм чорным плашчы. - Дайце ж i мне патрымаць чалавека.
      Ён узяў маленькi скрутачак, асцярожна шугнуў яго ўгору-ўнiз, i малое неспакойна заварушылася.
      - Харош, харош, гвардзеец, - радасна ззяў вачыма iнжынер. - Як жа назваць яго? - спытаў Шаўроў i паўзверх жаночых галоў зiрнуў угору. На лесвiчнай пляцоўцы, нерашуча занёсшы нагу на нiжэйшы прыступак, стаяў Петрачэнкаў.
      - Эй, Петрачэнкаў, хадзi сюды!
      Фрузына на момант спалохалася: ёй прыгадаўся сон i здалося, што Петрачэнкаў, як некалi, пачне дакараць яе. Але старшыня мясцкома руплiва заклаў пад стракаты пiнжак такi ж стракаты гальштук i, асцярожна намацваючы прыступкi, паслухмяна пайшоў унiз. На яго заўчасна абвялым, нездаровым твары з'явiлася не то вiнаватая, не то цiкаўная ўсмешка.
      - Вось глянь, - казаў да яго iнжынер, - чалавек! Што, брат? Жыццё жывое творыць, цi не праўда?
      Усё ўсмiхваючыся, Петрачэнкаў падышоў да людзей, агледзеў малога, якога ўсё варушыў iнжынер, здаецца, упершыню з цiкаўнай павагай паглядзеў на Фрузыну. Праўда, ён не дакрануўся да яе сына, але ад яго зважлiвасцi ў Фрузыны паспакайнела ўнутры.
      - Ну, што ж, чалавек, канешне, факт, гэта безумоўна, - паводзячы блiшчастымi акулярамi, зазначыў ён i, яшчэ, паўсмiхаўшыся, дадаў, кажучы Фрузыне: - Вы вось што, Сямашка... Напiшыце заяву ў мясцком... Рублёў гэтак на трыста... I яшчэ дырэктар сказаў, на яго "Пабедзе" адвязуць вас. Так што пехатой не iдзiце.
      I Фрузына нечакана адчула, як разлiлася па яе целе хваля нейкага цёплага шчымлiвага пачуцця. Хвалюючыся i ўжо не збiраючыся супакойваць сябе, яна ўпершыню начала спавiваць таго, хто здабыў ёй гэткую прыхiльнасць людзей. Драздова гэты раз адступiлася ад жанчыны, не памагала, толькi пiльна назiрала за яе яшчэ няўмелымi рухамi, тоячы на вуснах ледзь прыкметную ўсмешку. Шырока i шчыра, бы разумеючы штось таемнае, усмiхаўся Шаўроў, спагадлiвая весялосць свяцiлася ў марудлiвых вачах Ганкi i на тварах дзвюх прыбiральшчыц. Адна толькi Нонка чамусьцi згубiла сваю нядаўнюю радасць, спахмурнела i, насупiўшы тонкiя броўкi, патупiлася.
      Ап'янелая ад вялiкага шчасця, Фрузына, аднак, не прыкмячала нiчога, старанна затульвала малога i сарамлiва ўсмiхалася. Упершыню за шмат год жыцця адчула яна сябе чалавекам - нароўнi з усiмi людзьмi.
      1958 г.