Якуб кажа:
      - А божухна мiлы! Хату папiльнуеш, пакуль мы ў полi будзем - вось i работа твая. А калi адвячоркам пагаворым пра тое-сёе, дык i зусiм добра, нам весялей...
      Нiбыта супакоiўся пан Юстын. Прайшлi аж тры тыднi. На чацвёртым зноў узняўся:
      - Пайду ды пайду!
      А за гэты час Якуб бадай дакладна даведаўся пра лёс пана Юстына. У кожным разе, гаспадар добра ведаў, што iсцi таму няма куды. Вось жа ён i ўгаворваў госця пажыць яшчэ колькi часу.
      I тут госць не вытрымаў. Ён успёрся на край стала ды... заплакаў. Заплакаў самым сапраўдным чынам. Слёзы, як той казаў, што тыя журавiны, кацiлiся па ягоным аблiччы.
      Якуб занепакоiўся.
      - Можа, хто цябе ў нас абразiў? Можа, хто чым скрыўдзiў?
      - Ды не, - кажа пан Юстын. - У мяне iншыя абразы, iншыя крыўды... Вы ж, пэўна, ведаеце, быў я вялiкi магнат, меў я незлiчонае багацце. Не адзiн маёнтак меў я, не адзiн палац. I былi ў мяне накрыты сталы для гасцей, што ўдзень, што ўночы. Хто толькi з паноў меў жаданне - мог прыехаць да мяне, дняваць i начаваць, пiць ды есцi, што ягоная душа прымае... А яшчэ - у карты гуляць. Калi я прайграваў - сыпаў адразу золата. Калi мне прайгравалi - я не спаганяў доўгу. I так мае госцi дарагiя дапамаглi мне прапiць, праесцi ды ў карты прагуляць палову ўсяго майго багацця. Тады мая жонка падала скаргу ў шляхецкi суд. Гэты суд прысудзiў - тую палову багацця, якая засталася, аддаць жонцы i на дзяцей, а мяне пазбавiць жаднага права на маёмасць. Я пакрыўдзiўся i сышоў ад сваёй сям'i, бо якое б жыццё мне было цяпер пры ёй - нiбы нейкаму кутнiку! Але - дарма! - падумаў я. - У мяне ж было столькi надзейных сяброў, я ж iх паiў, кармiў, я iм з поўнай жменi золата сыпаў. Яны цяпер мяне да самай смерцi пратрымаюць, як свайго найлепшага дабрадзея. Цяпер ужо не чацверыком, а пехатою прыйшоў я да першага дружбака. Толькi ўзышоў на ганак, а ён лёкаю загадвае:
      - Адвядзi гэтага чалавека на кухню i скажы, каб там яго пакармiлi...
      Угневаўся я, пайшоў да другога дружбака. А той загадаў псоў з ланцугоў адвязаць ды выцкаваць мяне з панадворка...
      Заходзiў я яшчэ да двух - i там не лепш. I пайшоў я, куды мае вочы глядзяць, на зламанне шыi... I тут сустрэўся з табой, селянiнам... Вы мяне прынялi як роднага, а я вас, сялян, за ўсё сваё жыццё за людзей нiколi не лiчыў, я ж для вас на сiнi пазногаць нiчога добрага не зрабiў. Я нават слова добрага вам, сялянам, нiколi не сказаў... Дык колькi слёз трэба мне вылiць, каб змыць тую ўсю ганьбу маю...
      Паслухаўшы ўважна гэтую споведзь пана Юстына, Якуб сказаў яму:
      - Дык чаго ж табе, чалавеча, так непакоiцца i гараваць? Калi цябе зраклася сям'я i твае дружбакi, жывi ў нас. У нас, як сам бачыш, багацця вялiкага няма, абыходзiмся i без прысмакаў, але, тым часам, здаравейшы будзеш.
      - Я гарую па тым, што не магу аддзякаваць вам. Хiба што адным: я дужа добра ведаю лацiнскую мову. Я навучу твайго сына Тодара гэтай мове.
      - Вучы! Што чалавек нi навучыцца - за плячыма не трэба насiць, а карысць нейкая будзе...
      I вось папрасiў пан Юстын са свайго колiшняга маёнтка кнiгi. Аддалi. Пачаў Якубаў сын Тодар, у далейшым - мой дзед, вывучаць у вольныя хвiлiны латынь. Вывучыў яе так, што ў арыгiнале зусiм свабодна чытаў творы Авiдзiя, Гарацыя, Вергiлiя, Апулея. Вось тады i пасялiлiся гэтыя выдатныя рымскiя пiсьменнiкi ў нашых Агароднiках.
      Сваiм аднавяскоўцам час ад часу мой дзед Тодар ператлумачваў цэлыя раздзелы з прачытаных твораў. Асаблiва падабалiся нашым землякам Вергiлiевы "Георгiкi". Пакуль быў жывы пан Юстын, ён удзельнiчаў у тых чытаннях, а калi памёр - пахавалi яго на каталiцкiх могiлках. На крыж, апрача Езуса, прыбiлi дзве дошчачкi, маляваныя пад выгляд кнiг. На адной напiсалi "Vergilius", а на другой "Ovidius". Так са сваiмi самымi надзейнымi дружбакамi пайшоў стары Палiвода ў апошняе падарожжа...
      Смерць майго прадзеда Якуба
      Пражыўшы сто тры гады на свеце, прадзед мой Якуб раптоўна аслеп. Дактароў у нас тады не было, даць добрага зелля або зрабiць аперацыю - не было каму. Паклiкалi з суседняй вёскi нейкую бабульку-знахарку. Яна паглядзела, памацала ягоныя вейкi сваiмi заскарузлымi ад працы старымi пальцамi i запыталася:
      - Дык ты нiчога не бачыш, Якубе?
      - Нiчога.
      - I мяне не бачыш?
      - I цябе не бачу.
      - I сонейка яснага не бачыш?
      - Адчуваю, як яно свецiць, як грэе, а бачыць- нiчагутанькi не бачу...
      - Ты ж не стукнуў нiчым у вочы, яны ў цябе не выбалелi, нiякай хваробы звонку на iх няма. Значыцца, у iх набралася цёмная вада. Квiта. Нiякай зёлкай, нiякай замовай памагчы нельга.
      - Дзякую i на тым, на тваёй спагадзе i добрым слове.
      Пасля таго прадзед папрасiў свайго сына Тодара, каб ён прапалiў лазню. Хоць яе палiлi два днi таму назад, але сын, нi слова не сказаўшы бацьку, зрабiў усё паводле ягонага загаду. Папрасiў прадзед сына:
      - Звадзi ты мяне, сыночак мой адзiны, у лазню i памый ты мяне ў апошнi раз...
      Сын ледзь не самлеў.
      - Татачка родны, што ты такое кажаш? Аж слухаць страшна...
      - А ты не страшся, сынок. Я памру праз малы час. Жыць дармажэрцам я не буду, а працаваць больш - не магу...
      Сын зноў яму:
      - Тата, мiлы! Зямлi ў нас валока. Я ў цябе адзiн. Усё, што ў нас ёсць запрацавана тваiмi рукамi, усё - тваё. Нават каб ты яшчэ такое жыццё пражыў не працуючы, табе ўсяго хопiць. Апрача таго, ты ж можаш, - калi табе схочацца, выйсцi памаленьку з хаты i кiйком па плоце пастукаць, курэй папужаць, дык i то будзе работа не малая. Ды цi мала чаго ты здолееш рабiць. А самае галоўнае што ты будзеш мне добрыя парады даваць, а гэта - даражэй усякай работы...
      Заладзiў прадзед адно:
      - Гэта ўсё не тое, гэта ўсё не для мяне, не хачу дармажэрцам на свеце жыць...
      Памыўся ў лазнi, апрануў чыстую кужэльную кашулю, нагавiцы, лёг на свой ложак i не стаў нi пiць, нi есцi. Як яго прасiлi, як яго малiлi - кленчылi перад iм, не ўзяў нi кроплi вады, нi крошачкi хлеба. На шостыя суткi стары Якуб аддаў богу сваю душу. Але, як растлумачыў манькаўскi поп: "Бог душу старога Якуба не прыняў нi ў рай, нi ў пекла не накiраваў, бо, паводле царкоўнага закону, ён - самагубца". А з гэтае прычыны поп не дазволiў хаваць нашага прадзеда на манькаўскiх могiлках, пры царкве. Быў ён пахаваны ў канцы вёскi Агароднiкi, пры выездзе з вёскi завулкам на так званае Пралле, куды бабы насiлi i вазiлi праць бялiзну. Над ягонай магiлкай стаяў высокi дубовы крыж. На тым месцы былi калiсьцi Агароднiцкiя старыя могiлкi. Людзi казалi, што стары Якуб не мае сабе прытулку на тым свеце i ходзiць па зямлi, але, зразумела, нiкому нiякай крыўды не робiць па смерцi, як не рабiў яе нiкому i пры жыццi. Казалi яшчэ мне, што быў ён дужа мудры, ведаў назву кожнай зоркi на небе i мог вызначаць час, у якi трэба сеяць тое цi iншае збожжа...
      Як маленькi сабачка вялiкую справу зрабiў
      Мая мацi нарадзiлася ў маленькай вёсачцы Язы, памiж Варанцом i Шабанамi. У вёсачцы было ўсяго пяць-шэсць хатак, стаялi яны, як засценачкi, - наводдаль адна ад адной. Зямлi ва ўсiх гаспадароў было таксама мала. Але затое ўсе малазямельныя сяляне мелi па надзелу возера Доўжа. Гэта значыцца, толькi яны мелi права лавiць на той дзялянцы возера рыбу сеткамi. У дзеда, Янкi Гайдуковiча, пры доме быў яшчэ сад, былi пчолы. Адно да аднаго, а тут яшчэ лес панскi блiзка зусiм - вось i жылi не кепска. А сям'я не малая - пяць дачок ды сын. Толькi сын, вывучаны на ўсе апошнiя сродкi сям'i, памёр у Пецярбурзе, захварэўшы на сухоты. Старэйшая дачка была замужам. Астатнiя дзяўчаты - на выданнi. Усе яны былi дужа працавiтыя: i ткаць, i сеткi вязаць, i ў полi, i ў агародзе... I вось, як гэта вялося з пракон веку, напралi-наткалi дзяўчаты кожная сабе, у свой кубел, рознай iльняной тканiны на пасаг. Кублы стаялi ў невялiчкiм свiрне, у садочку, зусiм блiзенька ад хаты, але як бы праз вулачку, якой пад'язджалi да гумна, да хлява. Самае каштоўнае сямейнае дабро таксама трымалi ў свiрне.
      У той жа час быў у iх маленькi сабачка. Узялi яго шчанючком у нейкiм панскiм двары. Пакаёвага тыпу сабачка. Нi брэху з яго гучнага не было, нi ўкусiць, каб i трэба, нiкога не здолеў бы, але дужа разумны. Навучыўся ён, цi сам, цi дзяўчаты прывучылi, у выпадку якой небяспекi не гаўкаць, а станавiцца на прызбу i лапкамi ў абалонку барабанiць. Падыходзiць хто чужы - сабачка адразу i пачынае барабанiць лапкамi. У хаце ўжо ведаюць, што нехта чужы да брамы падышоў. Праўда, i есцi захацеўшы, таксама барабанiў. Аднойчы, увосень, калi ночы зiмныя, цёмныя, неяк перад ранiцай пачаў сабачка ў акно барабанiць. Бабуля прачнулася ды i кажа дзеду:
      - Янка, устань, нешта сабачка ў акно барабанiць.
      А той, угрэўшыся, не хоча ўставаць.
      - Ат, кажа, глупства. Замёрз, у хату просiцца.
      Праз пару хвiлiн будзiць зноў дзеда бабуля:
      - Янка, устань! Нiколi так не было. Ну проста безупынна барабанiць па абалонцы.
      З неахвотай, але дзед устаў, падышоў да акна i ледзьве не самлеў: "Людцы добрыя!" Стаяць у яго на панадворку дзве фурманкi, свiран адчынены, а нейкiя два чалавекi кублы са свiрна выносяць ды на фурманкi грузяць.
      А дзед з маладосцi - ляснiк. У яго была добрая стрэльба. Вiсела гэтая стрэльба над ложкам i набоi пры ёй гатовыя. Хапiў дзед стрэльбу ды праз фортку, не прыкладваючыся, i стрэлiў. А на гары, пад ранiцу, дык нiбыта з гарматы выбух атрымаўся. Тыя зладзеi добра такi напалохалiся i - наўцёкi, пакiнуўшы свае фурманкi. Ад такога грукату i ўся сям'я прачнулася ды ўголас, ды на панадворак. Конi тыя адразу адпрэглi, завялi ў хлеў, кублы пазаносiлi ў сенi, i нiхто заснуць не можа. Як развiднела, пайшлi конi глядзець. Аднаго каня дакладна пазналi, чый, з якой вёскi. Другi, - вiдаць, дальнi нейкi. I вось, калi добра дзень раскрыўся, з'яўляецца ў хату гаспадар пазнанага каня.
      - Даруй, кажа, Янка! Я невiнаваты, нячыстая сiла мяне змусiла...
      Падумаў, падумаў дзед - заявi, падай у суд, дык яшчэ больш звыдаткуеш, чым яны мелiся ўкрасцi. А калi iх засудзяць - дык хто з iхнiх сяброў прыйдзе ды падпалiць... Зацiснуўшы сваю крыўду, пасварыўся, пасварыўся ды аддаў i конi, i фурманкi.
      Вось вам i маленькi сабачка...
      Здарэнне з язоўскiм дзядулем
      Iдучы з сякерай лесам, дзядуля заўважыў, што нешта каляровае каля дупла мiльганула. Падышоўшы блiжэй, ён, не перакладаючы сякеры з правай рукi ў левую, засунуў у дупло менавiта левую руку.
      Чуе, што нехта або нешта нiбыта абцугамi сцiснула яму сярэднi палец i пачало грызцi. Напалохаўшыся, ён борзда пацягнуў руку к сабе, з дупла. За рукой пацягнулася i вялiкая птушка, у якой, толькi крыху пачакаўшы, ён распазнаў жаўну. А спярша яна здалася яму нейкiм пачварным, пякельным стварэннем. Дзядуля пачаў трэсцi рукой, каб птушка выпусцiла ягоны палец. А яна - нiяк. Мабыць, са страху i сама не можа разявiць дзюбу. Не падумаўшы, што ён робiць, дзед падбег да пня ды сякерай i даў па птушынай дзюбе. Адсек палову дзюбiка, а разам з iм i канец свайго сярэдняга пальца.
      Пра гэта ён нам нiколi не расказваў. Але аднойчы iшлi мы разам з iм лесам i адзiн з нас палез рукой у дупло, каб праверыць, што там ёсць. Тады дзядуля i паказаў нам левую руку:
      - Бачыце? Быў такi цiкаўны, як вы цяпер. Вось i палец пакалечыў. Не раiў бы i вам без дай прычыны лезцi са сваёй рукой туды, куды вас не просяць...
      Зразумела, розныя бываюць дуплы, i не ў кожным абавязкова сядзiць жаўна. Здараецца, што i на змяю натрапiш...
      З бацькам
      Бацька мой, калi б я ў яго пра што нi пытаўся, нiколi не адмаўляўся даць адказ. Магчыма, таму, што пытаннi мае былi простыя, нескладаныя.
      Асаблiва багата пытанняў я даваў яму, калi мы з iм бывалi ў лесе цi на балоце. Пытаўся я тут пра ўсё: пра жыццё звяркоў i птушак, пра паасобныя раслiны, пра тое, якую яны людзям прыносяць карысць. Сам ён, не чакаючы маiх пытанняў, паказваў шкодныя раслiны, папярэджваў не чапаць iх рукамi, не есцi нiколi. Нягледзячы на тое, што я параўнаўча быў малы, бацькавы тлумачэннi засталiся ў маёй памяцi да сённяшняга дня. Чытаючы ў пазнейшыя гады навуковыя, спецыяльныя творы, я знаходзiў, зразумела, непараўнана больш грунтоўныя тлумачэннi, але самы асноўны сэнс мне быў вядомы. Вось некалькi прыкладаў.
      Iдзём мы i бачым штабель сасновых бярвенняў. Па бярвеннi ходзяць местачковыя козы i абдзiраюць падкоркавы слой, кашульку белага колеру, ды са смакам ядуць яе. Я пытаюся, няўжо яны галодныя, што ядуць дрэва. Бацька мне тлумачыць, што ў галодныя гады людзi адмыслова нарыхтоўвалi гэты падкоркавы слой сасны, сушылi, таўклi або малолi i выпякалi з яго хлеб. I хлеб не такi ўжо кепскi i водар дужа прыемны. Пазней я прачытаў, што з гэтага матэрыялу ў заводскiм маштабе пачалi здабываць... ванiлiн. Вось адкуль той водар!
      Iдзём мы праз балота. Бачым - стрэлкалiст. Не паленаваўся бацька, дастаў пару раслiн, паказаў мне корань, а на iм - як невялiчкiя бульбiнкi, велiчынёй з лясны арэх.
      - Пакаштуй, - кажа бацька. - Гэтыя бульбiнкi можна есцi нават сырыя...
      Чытаю шмат пасля, што па-за межамi нашай краiны некаторыя народы да сённяшняга дня выкарыстоўваюць гэты караняплод у сваiм меню, сушаць яго, нарыхтоўваюць рознымi спосабамi для зiмы... I багата, багата каштоўных раслiн, дзiкарослых, паказваў мне мой бацька... Яго тлумачэннi не былi вынiкам якой-небудзь ягонай асабiстай мудрасцi. Яны былi вынiкам вопыту папярэднiх пакаленняў нашага народа, шматгадовых назiранняў, вынiкам дасягненняў, да якiх наш народ прыходзiў вобмацкам у цяжкiя перыяды свайго жыцця.
      Ай, чорт!
      Бацька са сваiм суседам хадзiў час ад часу ў рыбу. Лавiлi брэднем, так званым трайнiком. Трэцiм яны бралi мяне. Хоць гадоў мне не так многа, але ростам я быў роўны з суседам. Апрача таго, умеў добра плаваць. Калi брэдзень заводзiлi на глыбiню, я, стоячы за дзяда, мог лёгка праплысцi за сваiм колiкам i не ўпусцiць рыбу. У рыбу мы хадзiлi выключна звечара i да дванаццатай гадзiны ночы. Сусед быў перакананы, што а дванаццатай гадзiне ночы выходзiць з розных сховiшчаў уся нячыстая сiла: вадзянiкi, русалкi, ведзьмы, - i лепш з iмi не сустракацца.
      Пайшлi мы аднойчы ў князеўскую раку, што цячэ ад нашых Стажкоў цераз лугi, якiя называюцца Сутокi.
      Заходзiлi мы са сваёй прыладай цiха, лiшне не боўталiся, каб не палохаць рыбу. Лавiлася добра. Пудовыя торбы, якiя вiселi цераз плячо ў кожнага, былi напалову запоўненыя лiнямi, язямi, акунямi. А час наблiжаўся да поўначы. Сусед ужо разы са два нагадваў пра гэта. Бацька, жартуючы, адказваў, што сёння нячыстая сiла выйдзе на гадзiну пазней, бо так у iх гадзiннiк паставiў п'яны загармiстар, местачковы гадзiннiкавы майстар. Бацька прапанаваў абавязкова зайсцi ў затончык, увесь бераг над якiм быў закрыты алешнiкам.
      Цiхенька-цiхенька абышлi мы затончык, развёўшы крылы брэдня, i пачалi iх сцiскаць, падводзiць адно да аднаго. У гэты момант памiж крыламi ўзняўся такi лопат, такi гармiдар, затрубiлi нейкiя трубы, можна было напалохацца i вельмi смеламу чалавеку, якi нi ў якую нячыстую сiлу не верыць. Сусед жа напалохаўся страшэнна, што я i адчуў па крылу, якое пачало вiхляцца ва ўсе бакi. У гэты момант мне ў карму нешта стукнула. Я, не пускаючы свайго дзяда, мацнуў рукою i трапiў на нейкiя кiпцюры. Не думаючы доўга, выгукнуў:
      - Ай, чорт!
      Сусед адразу кiнуў сваё крыло, якое ледзь паспеў перахапiць тата, выскачыў з вады на бераг i адтуль падаў голас:
      - Няхай яна затоне такая рыба! Даўно трэба было канчаць!
      Тым часам я абмацваў рукою пад вадой сваю здабычу. Урэшце спавясцiў:
      - Не, гэта не чорт, а качка.
      Сусед тады бултых з берага ў ваду ды пытаецца:
      - Адна? А як жа мы будзем дзялiць?
      Я засмяяўся:
      - Нiяк! Вы ж адмовiлiся ад яе.
      Так i выйшла: рыбу мы падзялiлi на тры часткi, а качку я аднёс дадому.
      Была гэта не старая качка, а качанятка. Мама падрэзала яму крыльцы. Пасядзела качанятка колькi дзён у хаце. Пачало адразу свойшчыцца, звыкаць да людзей. Мацi стала выпускаць яго на панадворак да курэй, да гусей. Так яно i жыло ў нас да самай восенi. Сусед, праўда, некалькi разоў пытаўся, калi будзем дзялiць качку, але я адмаўляўся. А тут пачалi ляцець птушкi ў вырай: журавы, гусi, качкi... Калi паляцелi качкi, закрычалi з неба, наша Шэрачка, - так мы яе звалi, - спачатку пачала бегаць па дварышчы, тыкаючыся ў плот, у сцены, а пасля ўзнялася на крылле, бо яно адрасло за якi месяц, i падалася да чарады. Мы ўсе стаялi i глядзелi, як Шэрачка знайшла сваiх сябровак у бясконцым небе. Мама наша сказала:
      - Свеце мiлы! Як свой да свайго горнецца, як воля вабiць усiх... Здаецца, чаго ёй у нас не хапала, не крыўдзiў нiхто, але ж не - там лепей...
      Вясною, калi з выраю птушкi ляцелi, адна качка разы са два над нашай хатай пракружылася. Можа, хворая якая, а можа, i наша Шэрачка прызасталася прывiтаць нас. Хто ж цяпер скажа...
      Што расце на жабiнай скуры?
      У лiку дзвюх найлепшых школ дарэвалюцыйнай Вiленшчыны была Мядзельская. Дзякуючы шчаслiваму збегу сямейных акалiчнасцей, давялося i мне два гады вучыцца ў гэтай школе. Усе прадметы ў чацвёртым i пятым класах вывучалiся паводле гiмназiчных падручнiкаў. Асаблiва матэматыка i прыродазнаўчыя навукi. Усе вучнi iмкнулiся вучыцца як мага лепш, не заставацца ззаду ад сваiх сяброў. Кожны марыў аб тым, каб пасля гэтае школы пайсцi вучыцца далей. Ва ўсякiм разе ўсiм было добра вядома, што век непiсьменных скончыўся. Усюды, куды не паткнешся, перавагу аддавалi пiсьменным людзям. Адзiн iраз на год, звычайна вясной, прыязджаў у школу з Вiлейкi, з нашага павятовага горада, iнспектар. Такiмi iнспектарамi былi збольшага настаўнiкi гарадскога чатырохкласнага вучылiшча. Былi яны людзi добра адукаваныя, паканчалi настаўнiцкiя iнстытуты або ўнiверсiтэты. Насiлi настаўнiцкую форму: сiнiя сурдуты з пятлiцамi i залатымi гузiкамi. Для нас, вясковых дзяцей, якiя не бывалi далей свайго мястэчка, не бачылi нi чыгункi, нi, тым больш, аўтамашын, а начальства бачылi толькi на пошце - прыезды iнспектара былi вялiкай падзеяй. Усе хвалявалiся: у такiя прыезды строга правяралiся i нашы веды.
      Вясной 1914 года стала вядома ў нашай школе, што да нас едзе iнспектар i будзе дакладна праз два днi. Перад гэтым была праведзена вялiкая падрыхтоўка, а больш правiльна сказаць - праверка. Наш настаўнiк бегла сам экзаменаваў усiх вучняў i па ўсiх прадметах. Здавалася, што ведаем мы ўсю праграму на "выдатна". Настаўнiк нас папярэдзiў, каб мы не палохалiся, бо ў выпадку чаго сорамна будзе яму, настаўнiку. Школу прыбралi, аздобiлi зелянiнай. Урэшце iнспектар прыехаў. Быў гэта вельмi вясёлы, жвавы, малады яшчэ чалавек. Правяраў ён нас нават з меншай прыдзiрлiвасцю, чымсьцi наш настаўнiк. Спачатку мы крыху хвалявалiся, а пасля другога ўрока асвойталiся i адказвалi дужа добра i спакойна. Iнспектар не ўтрымаўся, каб не сказаць пра ўсё добрае ў нашай прысутнасцi. Такое бывае рэдка.
      - Дам я вам яшчэ адно-аднюсенькае пытанне, - звярнуўся iнспектар да нашага выпускнога класа. - Што расце на жабiнай скуры - воўна або пух?!
      Калi на кожнае папярэдняе пытанне ўзнiмалася дваццаць - трыццаць рук, дык на гэтае не ўзнялося нi аднае. Мы ўсе задумалiся: нiбыта на жабе, апрача слiзкае скуры, нiчога няма, нi воўны, нi пуху, але ж такi паважны чалавек пытаецца...
      - Дык што ж вы, гэткiя выдатнiкi, не ведаеце такой простай рэчы? запытаўся ён зноў.
      I тады падняў руку адзiн наш хлопец, Амброжы, заiкасты.
      - Скажы!
      - П-п-п-пух! - выцiснуў ён пры абсалютнай цiшынi ў класе.
      Засмяялiся ўсе без выключэння. Бедны Амброжы пачырванеў, збянтэжыўся.
      - Сядай, хлопча. А цяпер хто дасць правiльны адказ: чым пакрыта жаба?
      Усе паднялi рукi. Адказ задаволiў iнспектара. А для нас, як пасля тлумачыў настаўнiк, гэта быў урок на ўсё жыццё: трэба добра вывучаць усе навукi, каб змагчы самастойна адрознiць праўду ад няпраўды.
      Не спакушай двойчы свой лёс
      Калi хто-небудзь з нашай сям'i хадзiў з мястэчка Мядзела ў старое Мядзела, дзе была пошта, мядзельскiя крамнiкi прасiлi ўзяць i за адным заходам аддаць на пошту iхнiя грошы, якiя яны пасылалi пад тавары. Грошы былi па тым часе вельмi немалыя: па дзве-тры сотнi рублёў. Мы не адмаўлялiся, бо цяжкага ў гэтым нiчога не было. Але вось здарылася такое.
      Мой самы старэйшы брат Ваня, якi з Вiльнi прыехаў на зiмовыя вакацыi, падвязаўшы канькi, накiраваўся на пошту. Па дарозе яго папрасiў адзiн крамнiк, каб ён узяў заадно i адправiў семсот рублёў. Брат узяў i - гайда праз возера. Грошы з торбачкай паклаў за пазуху. Прыкацiў на пошту, не адвязваючы канькоў, заходзiць, кладзе на бар'ер бланк пераводу. Палез па грошы - грошай няма. А грошы, на тыя цэны, - паўсотнi кароў дойных купiць можна. Нi слова не кажучы, выйшаў ён з пошты ды на каньках тым жа следам праз возера. А ехаў ён не па наезджанай дарозе, а па чыстым лёдзе. Праязджае палову дарогi - ляжыць торбачка, грошы ўсе цэлыя. Падняў ён яе ды, не кладучы нiкуды, у руках трымаючы, - на пошту i аддаў у належным парадку, пад квiтанцыю. Прывёз ён квiтанцыю старому Моўшу.
      - Дзякуй табе, Ваня, дзякуй!
      - Дзякаваць не варта, дзядзька Моўша, але больш нiколi чужых грошай браць не буду.
      Ды i расказаў яму пра ўсё здарэнне.
      Толькi ад аднаго расказа мама плакала наўзрыд. А ўсёй сям'ёй мы вырашылi так: "Дзякаваць лёсу, што ён пазбавiў нас ад такога гора. Але не трэба спакушаць свой лёс двойчы".
      Лыжка дзёгцю
      Памiраў мой найлепшы сябар Антось Слабковiч. Той самы Антось, з якiм я сядзеў на адной парце ў школе, з якiм плаваў па ўсёй Мястры i нават па Нарачы, з якiм я пералiчыў усе палi былога патаемнага моста памiж мястэчкам i востравам, з якiм абышоў усе баравiковыя палянкi ў прымядзельскiх барах i пушчах, з якiм нават хадзiў на таямнiчае, дзiвосна-прыгожае, але i страшнае Рудакоўскае возера, з якiм, а больш правiльна сказаць - у якога я прачытаў цэлы вялiкi чамадан антыўрадавых, рэвалюцыйных выданняў i пракламацый.
      Гэты мой задушэўны сябар Антось ляжаў у вялiкiм пакоi свайго дома, на высокiм тапчане. Тапчан быў засланы коўдрамi змрочных, цьмяных колераў. Толькi пад галавой, адцяняючы ўсю гэтую жалобу - снежна-белая падушка.
      У галовах у яго стаялi вялiзныя падсвечнiкi, прынесеныя з касцёла, а ў гэтых падсвечнiках гарэлi васковыя свечы-грамнiцы. Ягоная мацi, удава Эмiлiя Iванаўна, ляжала крыжам на падлозе перад абразом Вастрабрамскай маткi боскай i, толькi паводзячы, як пры сутарзе, рукамi i нагамi, давала знак, што яна яшчэ пакуль жывая сама, што ў яе схуднелым целе яшчэ трымаецца дух.
      Суседкi, паапранаўшыся як манашкi - дзве хусткi: чорная зверху, белая пад ёй, - стаялi i сядзелi каля сцен i ўпаўголаса, трымаючы перад сабой кантычкi, спявалi "Здровась, Марыя". Усё было зроблена для таго, каб выгнаць невядомую хваробу з гэтага наогул моцнага хлопца. А яна не выходзiла нiяк. Не памаглi тут i дактары, якiя нешта таямнiча сказалi адзiн аднаму, маўляў, "iнкогнiта", i пайшлi разам з хаты.
      Я, сцiпла стоячы збоку, выцiраў кулаком слёзы. Такое гора! Такая жудасная карцiна! Антосеў твар стаў белы, як крэйда найлепшых гатункаў. Толькi пад вачамi ў яго стаiлiся чорна-сiнiя паўкружжы. Рукамi ён iрваў на сабе кашулю, ляскаў зубамi, падкiдваў ногi аж да галавы, нiбыта збiраючыся перакулiцца праз галаву, як гэта мы рабiлi не раз. Пасля зноў, бы звалiўшыся з высокай званiцы, выпростваўся i цiха стагнаў. А людзi прыходзiлi i выходзiлi. Прыходзiлi выказаць сваё спачуванне матцы, хоць якiм добрым словам памагчы беднаму хлопцу.
      I вось адчынiлiся дзверы для чарговай вiзiтацыi. Прыйшла старая бабулька з сям'i, у якой было прозвiшча - Звяругi, але дзе былi ледзьве не самыя лепшыя людзi ва ўсiм мястэчку. Пастаяўшы пару хвiлiн каля Антося, яна раптам парушыла ўвесь урачысты ход развiтання з iм i голасна сказала:
      - Ды замоўкнiце вы са сваiмi лiтаннямi. Яны тут зусiм не патрэбны. У яго рабакi. Дайце яму бярозавага дзёгцю. Ад сэрца i адыдзе.
      Збянтэжаныя кабеты паспрабавалi не згадзiцца са старой.
      - Усе дактары сказалi, што ў яго страшная хвароба - "iнкогнiта", а ты са сваiм дзёгцем лезеш.
      - Кажу вам, што ў яго рабакi. Яны пад сэрца i пруць...
      Далi Антосю дзёгцю пад нос, не пашкадавалi i ў рот налiць. Паляжаўшы пару хвiлiн - як скочыў наш хворы, ды ў кухню...
      Смерць некуды збегла, нiхто яе i не бачыў. Павыносiлi падсвечнiкi, пагасiўшы i сабраўшы грамнiцы. Адсунулi да сцяны тапчан. А па абедзе мы з Антосем плылi праз Мястру ад Старога да Новага Мядзела...
      Кажуць, што адна лыжка дзёгцю псуе бочку мёду. Не ведаю, не каштаваў такога мёду. Але што адна лыжка дзёгцю падняла хворага з ложка - бачыў на ўласныя вочы. I жыў ён хто ведае колькi...
      Падпольная лiтаратура
      У Мядзеле ў 1913 годзе мне давялося ўпершыню пазнаёмiцца з вялiкай колькасцю падпольнай, рэвалюцыйнай лiтаратуры, якая збольшага была надрукавана ў 1905-1906 гадах, у часе першай расейскай рэвалюцыi. Гэта часопiсы, лiстоўкi-пракламацыi, адозвы, плакаты. Яны прыцягвалi ўвагу не толькi зместам сваiм, але i вонкавым выглядам. Многiя з iх былi надрукаваны чырвонай фарбай, многiя - сiняй.
      Як жа яны трапiлi ў Мядзела? Родны дзядзька Антося Слабковiча жыў у Пецярбурзе i працаваў там нейкiм дробным службоўцам у акруговым судзе, дзе разглядалiся справы заарыштаваных рэвалюцыянераў. Пасля судоў рэчавыя доказы крамольная лiтаратура - складвалiся ў архiў. Маючы доступ да архiва, гэты дзядзька паступова напакаваў палiтычнай лiтаратурай цэлы чамадан i прывёз яе ў Мядзела. Што яна была ўзята менавiта з архiва - сведчылi пячаткi. Яны стаялi на кожным выданнi.
      Якiмi меркаваннямi кiраваўся дзядзька пры гэтым, я не магу ўявiць сабе i сёння. Пакiнуў ён лiтаратуру на гарышчы дома. Антось узяў яе пад сваю руку. Мы з сябрам перабiралiся на чаўне на востраў на возеры Мястра, супраць Новага Мядзела, на Замак, як яго называлi тады. Там, лежачы ў зацiшку, разглядвалi i чыталi тыя выданнi. Самае вялiкае ўражанне на нас зрабiла карыкатура на цара Мiкалая II, якi ў вельмi смешным выглядзе сядзеў на троне. А на другiм выданнi была намалявана пiрамiда, на ёй - царская ўлада: жандармерыя, палiцыя, папы, манахi, розныя падпанкi i, нарэшце, на самым версе царскi трон i сам цар. Ды цi мала было такiх карыкатур!
      На многiх лiстоўках надрукавалi тэксты рэвалюцыйных вершаў i песень. Некаторыя з iх мы пазавучвалi на памяць. У адным вершы пра двухгаловага арла быў рэфрэн:
      Я нашел, друзья, нашел,
      Кто виновник бестолковый
      Наших бедствий, наших зол:
      Виноват во всем гербовый,
      Двуязычный, двухголовый,
      Всероссийский наш орел...
      Пазней, у студэнцкiя гады, я даведаўся, што гэты верш склаў вядомы паэт В.С.Курачкiн, славуты перакладчык твораў Беранжэ на расейскую мову...
      Антось быў старэйшы ад мяне гады на два i даваў мне свае тлумачэннi да многiх малюнкаў i тэксту, - напэўна яны не мелi кнiжнага бляску, але змест iх быў дужа жыццёвы...
      У далейшым Антось паказваў некаторыя часопiсы рыбакам з вёскi Качэргi, у якой быў ягоны родзiч. I вось, вiдаць, там знайшоўся нейкi даносчык, якi паiнфармаваў аднаго прадстаўнiка мясцовай улады. Той папярэдзiў нашых бацькоў:
      - Пiльнуйцеся! Вашыя дзецi "красныя" часопiсы цягаюць! Дазнаецца прыстаў будзе кепска!
      Пасля гэтага мы свой набытак - рэвалюцыйную лiтаратуру больш нiкому не паказвалi.
      Крамольная газета
      У апошняга расейскага цара Мiкалая II спыталiся неяк аднойчы, як ён ставiцца да розных нацыянальнасцяў.
      Цар адказаў так:
      - Падазрона да палякаў, грэблiва да беларусаў i з поўнай пагардаю да жыдоў.
      Такая ж была i царская "нацыянальная палiтыка". Пагарджаным двойчы i тройчы беларусам не дазвалялi друкаваць кнiгi i газеты на беларускай мове, не адчынялi для беларускага народа школ, у якiх дзецi маглi б вучыцца на сваёй роднай мове i, ужо канчаткова, нi ў якiм разе не дазвалялi чытаць на беларускай мове лекцыi ў вышэйшай школе. Тыя цары згiнулi, а мы, дзякуючы Кастрычнiцкай рэвалюцыi, маем цяпер усё: i кнiгi, i газеты, i школы, а беларуская мова прызнана роўнай з iншымi мовамi свету.
      Дык цяпер апавяданне пра тое, як было цяжка знайсцi або выпiсаць беларускую газету за старым часам, - такое апавяданне можа здацца нейкай даўно забытай казкай.
      Перш за ўсё беларускую газету было забаронена выпiсваць усiм людзям, якiя знаходзiлiся на дзяржаўнай службе. Выпiсаная i аплочаная газета даходзiла да падпiсчыкаў нерэгулярна, паасобныя нумары гублялi на пошце.
      Хоць першая наша беларуская газета друкавалася ў маiм губернскiм горадзе, у Вiльнi, але я пра яе iснаванне даведаўся праз Пецярбург. Прыязджаючы ў госцi, нашы землякi прывозiлi i давалi чытаць нам паасобныя нумары гэтае газеты.
      Газета ўсхвалявала мяне i расчулiла немаведама як. Толькi падумаць! На той мове, на якой размаўлялi дзяды, бабулi, бацькi, усе суседзi, надрукаваны артыкулы, апавяданнi, вершы. Як чароўную музыку ўспрымаў я гукi роднай мовы, як вялiкае свята быў для мяне той дзень, калi я ўпершыню пачытаў беларускую газету.
      Папрасiўшы ў таты грошы, я падпiсаўся адразу на тры месяцы. Газета пачала прыходзiць у Мядзела акуратна. Тады начальнiкам пошты працаваў стары бальшавiк Грыдзюшка, якi пасля рэвалюцыi быў народным камiсарам пошты i тэлеграфа ў Беларускай ССР. У яго ж, дарэчы, навучаўся тэлеграфнай справе i мой старэйшы брат. На гэтай пошце газета не прападала. Але небяспека з'явiлася з другога боку. Да майго бацькi прыйшоў аднойчы ўраднiк.
      - На твой адрас прыходзiць крамольная газета. Трэба такую справу спынiць.
      Бацька адразу нават не зразумеў, пра што iдзе гаворка.
      - Якая крамольная?!
      - Ды "Наша Нiва" з Вiльнi.
      - Якая ж яна крамольная, калi яе пошта возiць?
      - Я табе даю добрую параду: спынi гэтую справу...
      Але мы знайшлi спосаб даставаць рэгулярна газету. Наш сусед Бэрка ездзiў у Вiльню па тавары для мядзельскiх крамаў. Вось ён i прывозiў нам газету, i мы чыталi яе да самае вайны...
      Хто пытае, той не блудзiць
      Пайшлi мы аднойчы з Антосем Слабковiчам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былi баравiкi надзвычайна прыгожыя, верасавiкi. Гэта значыць, што раслi яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то i на iх непасрэдна. Былi яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкi на iх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вiшнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю i прайшлi мы немалы край.