Будаўнiцтва дарогi на Нiкалаеўск было спынена, i ўсю зэкаўскую масу перакiнулi на будаўнiцтва дарогi Камсамольск - Саўгавань, якую зэкi i збудавалi.
      Палёгка да мяне прыйшла ў канцы тэрмiну, калi я быў пераведзены грузчыкам на прадуктовую базу i мяне расканваiравалi. Я мог без канвою выходзiць у горад Камсамольск.
      Неяк увосень я праходзiў мiма групы зэкаў, якая брукавала вулiцу. Я спынiўся каля iх, пачуўшы ў размове аднаго хлопца беларускiя словы. Я загаварыў з iм, ён аказаўся з-пад Слуцка. Хлопец сказаў, што тут ёсць яшчэ адзiн беларус, i паказаў на мужчыну, якi, стоячы на каленях, укладваў камень у насыпанае палатно дарогi. "Гэта паэт Сяргей Серада", - сказаў хлопец. Каленi ў паэта былi абматаны мешкавiнай - каб не мулка стаяць. Я падышоў да яго, спытаў, хто ён. "Я - Сяргей Дарожны", - адказаў ён. "Дык я ж вас ведаю!" радасна ўскрыкнуў я i сказаў, што бачыў яго некалi ў Доме пiсьменнiкаў i што ў мяне дома ёсць ягоная кнiжка вершаў "Пракосы на памяць".
      Выявiлася, што Сяргей Дарожны знаходзiўся са мной у адной калоне i нават у суседнiм бараку. Я рады, што доўгi час, ажно некалькi месяцаў, да свайго вызвалення, мог памагаць Сяргею прадуктамi, прыносячы iх з базы. Больш таго, я падкупiў начальства, i яно з агульных работ перавяло Сяргея ў кантору рахункаводам.
      Нi я, нi Сяргей Дарожны не ведалi, што ў той жа калоне знаходзiўся i яшчэ адзiн паэт - Мiкалай Забалоцкi, якi працаваў там чарцёжнiкам. Пра гэта мне стала вядома толькi нядаўна з лагерных лiстоў паэта, надрукаваных у часопiсе "Знамя".
      Падрабязна пра Сяргея Дарожнага ёсць мае ўспамiны ў кнiзе "Стрэл у акно".
      У пачатку красавiка сорак першага года я развiтаўся з лагерам. Развiтаўся, але лагер на ўсё жыццё застаўся ў памяцi i свядомасцi i ўвесь час напамiнае пра сябе. Хоць з дня вызвалення прайшло амаль паўвека, лагер i цяпер трымае душу ў гадкай трывозе i вельмi часта снiцца. Будзь яны праклятыя, тыя чатыры гады. Днi вайны, якiя я потым правёў на самым перадку, не мучаць такой трывогай i цяжкiмi ўспамiнамi, як турма i лагер.
      Пасля вызвалення я прыехаў у Астрахань, бо ў Беларусь мяне не пусцiлi. У Астраханi ўладкаваўся грузчыкам на рыбалоўную базу - грузiў лёд, соль на баркасы. Жыў у iнтэрнаце. Магчымасцi вучыцца або выбраць нейкую па душы працу не было - я ж меў яшчэ тры гады паражэння ў правах. Я па-ранейшаму заставаўся бяспраўным.
      Усё змянiлася ў адзiн дзень. Недзе ў канцы мая пасля работы я пайшоў у райваенкамат, каб стаць на ваенны ўлiк. Прыйшоў туды, а там - мiтусня, шматлюддзе: рыхтавалася да адпраўкi каманда ў армiю з рэзервiстаў. Нехта не з'явiўся, не хапала людзей, а тут я трапiў на вочы. Мяне з ходу i залiчылi ў тую каманду, не дазволiўшы нават збегаць у iнтэрнат па рэчы. Так чамадан мой з фатаграфiяй Сяргея Дарожнага, яго лiстом Петрусю Броўку - думалася ж, што паеду ў Беларусь i пры сустрэчы перадам адрасату - загiнулi назаўжды.
      Ваенкамацкi пiсар даў мне запоўнiць анкету, я i запоўнiў. У графе пра судзiмасць запiсаў - не судзiмы. У графе пра партыйнасць зрабiў запiс, што я камсамолец. Указаў няпраўду i пра адукацыю - быццам скончыў адзiн курс iнстытута журналiстыкi ў Менску.
      З той анкетай я i пайшоў служыць у армiю i праслужыў потым у ёй ажно дваццаць сем гадоў. Калi пачалася вайна, нас адправiлi на фронт, i хто там будзе правяраць цi ўдакладняць бiяграфiчныя дадзеныя. Ваяваў радавым, потым скончыў ваенна-пяхотнае вучылiшча, уступiў у партыю, атрымаў узнагароды, а канец вайны сустрэў у Аўстрыi камандзiрам мiнамётнага ўзвода.
      Адразу ж пасля вайны я хацеў звольнiцца. Звольнiцца не далi. Выклiкалi ў штаб дывiзii i сказалi, гледзячы на маю тую анкету:
      - Вы афiцэр з адукацыяй, вучылiся ў iнстытуце журналiстыкi, i мы прапануем вам паступiць у ваенную акадэмiю. - Назвалi некалькi акадэмiй, я выбраў ваенна-юрыдычную, падумаўшы, што прафесiя юрыста спатрэбiцца i ў цывiльнай службе.
      У акадэмiю я паступiў, вучыўся там чатыры гады i ўвесь час думаў, што мяне вось-вось выкрыюць як судзiмага i папруць з акадэмii, з армii i з партыi за падман.
      Не выкрылi. У пяцьдзесят першым годзе акадэмiю скончыў i да канца шэсцьдзесят восьмага года служыў у ваенных трыбуналах суддзёй. За семнаццаць гадоў судзейскай працы я разгледзеў нямала судовых спраў, пазбавiў волi багата людзей. Я, былы зэк, цяпер сам заганяў людзей за краты.
      За чатыры гады няволi ў турмах i лагерах я кожнай клеткай сваёй душы адчуваў, як цяжка прабыць нават адзiн дзень за калючым дротам. Кожны вечар падлiчваеш, колькi яшчэ засталося месяцаў, тыдняў, дзён. Ну што б, думалася тады, далi б мне не чатыры, а на паўгода менш, i быў бы я ўжо блiзка ад волi. Вось гэта адчуванне невыноснасцi няволi кожны раз, застаючыся ў пакоi для вынясення прыгавору, я i ўспамiнаў. Вядома ж, што санкцыi кожнага артыкула Крымiнальнага кодэкса маюць нiжэйшую i вышэйшую мяжу. У гэтых межах трэба i выбраць тэрмiн пазбаўлення волi. Можна вызначыць i нiжэй нiжэйшай мяжы, калi знойдуцца на гэта падставы, але пераступаць вышэйшую нельга.
      Я стараўся быць справядлiвым суддзёй. Мяне лiчылi калегi мяккацелым, нават лiбералам, начальства крытыкавала за гэту мяккацеласць. У мяне былi адмененыя прыгаворы, але толькi з-за мяккасцi пакарання i не было нiводнага прыгавору, па якiм бы вышэйшая iнстанцыя знiзiла тэрмiн няволi асуджанаму.
      Вялiкi расейскi юрыст i вучоны Анатоль Фёдаравiч Конi ў свой час, раздумваючы, якiя павiнны быць суддзi, аднойчы сцвердзiў наступнае: самым справядлiвым суддзёй быў бы той, якi на сваёй шкуры пазнаў, што такое няволя i якое неадольнае iмкненне ў вязня да волi. Добра было б, гаварыў Конi, кожнага кандыдата на пасаду суддзi патрымаць у няволi з арыштаванымi ну хоць з месяц.
      Вядома, на практыцы такое не праводзiлася i не будзе праводзiцца. А я вось прайшоў такую практыку i ведаю, што значыць падлiчваць днi да вызвалення.
      Калi я вяршыў суд, я гаварыў сабе: помнi аб няволi. Паўтараў, як некалi паўтаралi рымляне, - помнi аб смерцi. Так яно i павiнна быць.
      Аднак агаваруся, лiбералам да тых, хто ўчынiў цяжкiя злачынствы, да розных блатароў-рэцыдывiстаў я не быў. Я iх узненавiдзеў яшчэ ў лагеры i турмах.
      Згодна Канстытуцыi СССР нашы суддзi пры вырашэннi канкрэтных спраў з'яўляюцца незалежнымi i падначальваюцца толькi закону i свайму сумленню. Гэта, вядома, тэарэтычна. На практыцы ж было дагэтуль зусiм iншае. У сталiнскiя часы не iснавала права ў сапраўдным канстытуцыйным сэнсе. Толькi цяпер востра пастаўлена пытанне - зрабiць нашу дзяржаву прававой.
      На спiнцы крэсла суддзi ёсць дзяржаўны герб - гэта як бы афiцыйны напамiнак, што суддзя дзейнiчае ад iмя дзяржавы i яму дадзены вялiкiя правы. Я засядаў пад гэтым гербам шмат гадоў i вяршыў правасуддзе толькi на дабро, таму маё сумленне чыстае.
      У канцы шэсцьдзесят восьмага я звольнiўся з армii i перайшоў на лiтаратурную працу.
      Мяне так i не выкрылi. Нiкому, на маё здзiўленне, не стала вядома пра мае судзiмасцi. А тое, што пры залiчэннi ў акадэмiю i пры назначэннi на службу ў ваенны трыбунал мяне правяралi, я быў упэўнены. Вiдаць жа, рабiлiся запыты ў адпаведныя ўстановы, дзе ёсць улiк усiх судзiмых. Толькi ж чаму абышлося ўсё цiха?
      Я падаў заяву ў пракуратуру рэспублiкi аб маёй рэабiлiтацыi. Пракурор БССР Пастрэвiч Iван Пракопавiч, мой зямляк з Магiлеўшчыны, былы ваенны пракурор, з якiм я разам нейкi час служыў, атрымаўшы маю заяву, не паверыў, што я судзiўся, але загадаў зрабiць праверку гэтага.
      Вось тут я i атрымаў разгадку майго шанцавання. Нi ў аддзеле ўлiку асуджаных МУС СССР, нi ў такiм жа рэспублiканскiм аддзеле я сярод асуджаных не значыўся. Чаму ж я выпаў з гэтага строгага ўлiку? А вельмi проста: нейкi супрацоўнiк аддзела гэтага не туды, куды трэба, сунуў заведзеную на мяне картку. Неахайнасць таго супрацоўнiка дала мне спакойную службу i спакойнае жыццё. Як кажуць, Бог мне памог.
      Такi вось беглы эскiз майго жыцця з яго нечаканымi зiгзагамi. I меў рацыю забыты лiтаратар Баласогла, што можна, не трапiўшы куды iмкнуўся, быць карысным людзям хоць чым-небудзь. Я быў, лiчу, карысным.
      А пра розныя судовыя i лагерныя гiсторыi мае апавяданнi нiжэй.
      БАЕЦ ЛЁВА З БАБРУЙСКА
      Баец Лёва, пра якога пойдзе гаворка, - не воiн, а рабочы на бойнi, якi забiвае жывёл на мяса.
      Недзе ў чэрвенi трыццаць сёмага года ў менскую турму прывезлi з Бабруйска цэлы этап арыштаваных i распiхалi iх па камерах абы-як, нават многiя i падзельнiкi трапiлi разам. У нашу камеру завялi трох бабруйчан-жыдоў. Адзiн з iх быў бухгалтар, другi - шапачнiк, а трэцi, яго Лёва звалi, працаваў на бойнi байцом. Мужчына ён быў магутны, са здаравеннымi валасатымi рукамi, якiмi здолеў бы задушыць i быка. I рост меў каля двух метраў. Прырода вельмi разумная, яна надзяляе такiх асiлкаў спакойным, мяккiм характарам. Лёва i быў такi спакойны, часам нават сарамлiвы, з цiхай прабачальнай усмешкай. Яму ў камеры было цесна, нязручна, праходы памiж ложкамi - вузкiя, i Лёва ўвесь час стукаўся аб iх нагамi. А ложкi для яго былi кароткiя, на ўвесь рост не выпрастаешся. Але самай для яго вялiкай бядой была малая турэмная пайка. Пры раздачы яды раздатчык, зiрнуўшы на Лёву, мiжволi тапiў чарпак на поўную глыбiню i даставаў самую гушчу. Голас у Лёвы гучаў такiм магутным басам i з такой сiлай, што калi б ён гаркнуў у шклянку, то яна павiнна б рассыпацца.
      Бухгалтар-бабруйчанiн сядзеў цi ляжаў у заўсёдным задуменнi, у спрэчкi не ўступаў, ён як бы згубiўся ў камерным шматлюддзi.
      Шапачнiк, невядома як утаiўшы пару iголак, адразу ж пачаў перанiцоўваць камернiкам шапкi. Перарабiў ён i маю кепку. Распароў кавалачкам ляза, таксама iм утоенага, вывернуў падыспад наверх, перашыў, i кепка стала як новая. Гэтай сваёй работай шапачнiк ратаваў сябе ад цяжкай тугi, думак пра свой лёс, ад якiх часта i вар'яцелi людзi.
      А Лёву рабiць было ў камеры нечага. Ён не мог, як бухгалтар, цiха ляжаць цi сядзець, засяроджаным у сваiх думках. Хадзiць у вузкiх праходах было нязручна, i Лёва падоўгу прастойваў каля акна, стараючыся нешта ўбачыць праз шчылiны аконнага шчыта-наморднiка.
      Бухгалтар i шапачнiк ведалi, за якую вiну iх пасадзiлi. А Лёва не ведаў, бо яго яшчэ нi разу не выклiкалi следчыя.
      - Прыехалi ка мне на бойню ў сiнiх фуражках i сказалi: збiрайся. А што я зрабiў, не сказалi, - тлумачыў ён не адзiн раз.
      Быў ён жанаты, меў траiх дзяцей, свой дом i сад.
      - Вiшнi ўжо ў садзе паспелi, здымаць хутка будуць. Ой, якiя ў мяне буйныя вiшнi! Амаль як слiўкi. Ай, якое варэнне з iх смачнае, - цмокаў ён i кiваў стрыжанай галавой. - Хто з вас будзе ў Бабруйску, заходзьце, пачастую варэннем.
      - Лёва, а табе не шкада ўсiмi днямi забiваць бычкоў, авечак? Яны ж жывыя iстоты, - пыталiся ў яго.
      - Шкада, калi iм у вочы паглядзiш. Яны так жаласна на цябе глядзяць. Яны ж разумеюць, куды iх прыгналi, чэснае слова. Дык я ў вочы iм не гляджу.
      А забiваў Лёва жывёл малатком, бiў памiж рог, як забiвалi i забiваюць i цяпер на ўсiх невялiкiх бойнях. Аднак пра сваю працу ён не любiў расказваць. Аднойчы вось толькi i расказаў.
      Ён любiў слухаць розныя турэмныя байкi-росказнi. Па-дзiцячы непасрэдна верыў iм, охаў, ахаў. З яго за гэта пацяшалiся, а ён не крыўдзiўся, прасiў яшчэ што-небудзь расказаць, i камерныя майстры залiваць i плялi яму розную лухту.
      Цiхi, смiрны быў гэты асiлак Лёва. Здавалася б, ён са сваёй сiлай мог падначалiць усiх у камеры, камандаваць усiмi, выбраць сабе лепшае месца, адбiраць перадачы. А ён спаў на крайнiм ад дзвярэй, нязручным ложку, калi падыходзiла яго чарга, выносiў з камеры парашу, уступаў днём ложак паспаць тым, у каго месца было на падлозе.
      Трэба сказаць, што ў той камеры было больш палiтычных, i блатары, што там сядзелi, улады не мелi, пабойвалiся адпору. Сталi пабойвацца i Лёву пасля аднаго выпадку.
      Маладому хлопцу, майму суседу па ложку, прыслалi з волi перадачу - дзве ляпёшкi сыру, невялiкi кавалак сала i парэзаныя на скрылi дзве буханкi хлеба. Атрымаўшы пасылку, ён разгубiўся i не ведаў, што рабiць. Расклаў усё на ложку, глядзеў на перадачу i як бы не верыў, што такое яму прывалiла багацце. У турме iснуе правiла - не зацiскаць перадачу, ёю трэба дзялiцца. Хлопец, вiдаць, i думаў, як падзялiць усё на столькi людзей. Ён даў спачатку мне кавалачак сыру i хлеба, сам пачаў есцi, даў i суседу-шапачнiку за перашытую яму шапку. I тут адзiн блацюк са спрытам малпы падпоўз па ложках да хлопца, моўчкi згроб усю перадачу i панёс на свой ложак.
      - Эй, - крыкнуў хлопец, - чаму ўсё забраў? Аддай.
      Блацюк усеўся i стаў есцi.
      Усе паглядзелi чамусьцi на Лёву, якi стаяў каля акна i моўчкi сачыў за гэтым канфлiктам.
      - Дзядзька Лёва, ён у мяне ўсё забраў, - паскардзiўся яму хлопец.
      Лёва падышоў да блацюка, падняў таго з ложка пад пахi, пасадзiў на падлогу, паднёс свой здаравенны кулак да твару:
      - Каб больш такога не рабiў. Нельга чалавека крыўдзiць.
      Блацюк пачаў лаяць, але не Лёву, а хлопца, якi нiбыта збiраўся зацiснуць сваю перадачу. З Лёвам лаяцца пабаяўся.
      Ужо некалькi разоў выклiкалi на допыт бабруйчан, шапачнiка i бухгалтара, а Лёву ўсё не чапалi, нiбы забылiся на яго, а можа, дзе згубiлi ягоную справу. I ён стаў яшчэ больш марнець, нервавацца, па некалькi разоў на дзень выклiкаў дзяжурных i пытаўся ў iх, каб сказалi, завошта яго пасадзiлi i чаму нiкуды не выклiкаюць.
      Яго супакойвалi.
      - Сядзi, усё роўна гэтыя днi залiчаць у твой тэрмiн.
      - Якi тэрмiн? За што мне тэрмiн? Я нiчога не зрабiў кепскага.
      - Калi нiчога не зрабiў, то i дадуць менш.
      - Чаму менш? Як гэта за нiшто дадуць? - абураўся ён.
      З дня арышту Лёва сядзеў без допыту ўжо каля трох месяцаў. Не выклiкалi на допыт, бо, вiдаць, яшчэ не прыдумалi, што паставiць яму ў вiну.
      Неяк ён сказаў наглядчыку:
      - Скажы начальству, што калi мяне сёння цi заўтра не выклiчуць, то я паламаю гэтыя дзверы.
      Наглядчык, агледзеўшы ягоную магутную постаць, крутнуў галавой:
      - Такi, як ты, i сцяну можа развалiць. - I спагадлiва дадаў: - Куды ты спяшаешся? Усе следчыя занятыя буйнымi ворагамi народа. А ты, значыць, для iх дробны.
      - Я на волю хачу, разумееш? - ускрыкнуў Лёва. - Якi я вораг народа?
      Ад гэтых наiўных слоў у камеры зарагаталi - на волю ён хоча, а ўсе быццам не хочуць. Пра волю тую думаюць, а не гавораць. Да таго ж усе i даведваюцца, што яны ўчынiлi "варожага", толькi ад следчых. Так, у нашай камеры сядзеў чалавек, якi толькi праз чатыры месяцы арышту даведаўся, што ён быццам бы шпiён, бо выдаў дзяржаўную тайну: паведамiў невядомым людзям пра шашу Менск-Масква, пра яе шырыню i пакрыццё, хоць тайну той шашы ўсе ведалi нават за мяжой - па ёй ездзяць чужаземцы на сваiх аўтамабiлях.
      Лёва, як нiхто ў камеры, быў упэўнены, што яго адразу ж, як толькi выклiчуць на допыт, вызваляць з турмы, бо нiякiх кепскiх спраў за сабою не знаходзiў: не краў, не хулiганiў, супраць начальства не iшоў, падаткi за дом, плату за электрычнасць акуратна ўносiў. Наiўна, канечне, думаў Лёва. Гэта ад слабасцi характару. I чым больш праходзiла часу, тым больш упэўнена ён гаварыў пра волю, чакаў яе, расказваў пра дзяцей, жонку, з якiмi хутка ўбачыцца. У дзяцей цяпер канiкулы, i яны працуюць на агародзе, памагаюць мацi. Дакараў жонку, што не шле яму пасылкi i не прывозiць перадачы.
      - Я яе раменьчыкам, раменьчыкам за гэта, - абяцаў ён пасцябаць жонку. Яна што, буханку хлеба не можа прывезцi?
      - Лёва, не кацi бочку на яе, - супакойваў яго шапачнiк. - Табе, як падследнаму, перадачы i пасылкi забаронены.
      Ад акна Лёва стаў амаль не адыходзiць. У "наморднiку" зрабiлi ладныя шчылiны, i праз iх можна было нешта ўбачыць. Былi вiдаць дамы за турмой, дрэвы. Была вiдаць воля, якая i прыцягвала да сябе Лёву неадольна. На турэмным двары ляталi ластаўкi - птушкi вольныя, яны маглi ляцець, куды захочуць, для iх нi сцены турэмных двароў, нi вышкi з вартавымi, замкi нiчога не значылi. Захочуць i ў той жа Бабруйск, дзе Лёваў дом, жонка, дзецi, даляцяць. Ухапiўшыся рукамi за краты, ён падоўгу сачыў за ластаўкамi, якiя то падляталi сюды, вышэй акна, то адляталi. Вiдаць, пад акном у iх было злеплена гняздо.
      Прыроджанае iмкненне чалавека да волi незнiшчальнае, яго можна заглушыць, але нельга зусiм знiшчыць. Лёва жыў толькi гэтай прагай волi, i яна, прага, абрынулася на яго тым валам нецярпення, калi чалавек ужо не можа нiчога iншага нi ўлiчваць, нi бачыць, а iмкнецца толькi дабiцца свайго.
      Лёва прагнуў волi адчайна, бурна, нястрымана. Я назiраў за iм у той момант i адчуваў, што ён зараз нешта зробiць такое выбуховае. Спачатку ён стаяў каля акна маўклiвы, але ўвесь напружаны, з тварам, налiтым крывёю. Потым ухапiўся за краты i колькi было сiлы пачаў iрваць iх. Краты былi моцныя, не сарваць i не сагнуць. Яны i дашчаны "наморднiк" закрывалi волю, свет, яны сляпiлi. Вочы ў Лёвы, калi ён азiрнуўся назад на камеру, як бы просячы дапамогi, блiшчалi гарачкавай хваравiтасцю i адчаем. Нейкiя секунды роздуму, i Лёва крутнуўся ад акна да блiжэйшага ложка, схапiў з яго дошку. Тырчком той дошкi ён i пачаў бiць па "наморднiку". Шчыт затрашчаў, паляцелi ўнiз дошкi, i ў камеры пасвятлела i павесялела, у акне адкрыўся двор, дрэвы i дамы за турэмным дваром.
      Нiхто з насельнiкаў камеры Лёву не спынiў, нiхто нiчога яму не сказаў, усе маўчалi i чакалi, што ж зараз будзе. А ён так i стаяў з дошкай у руках, ужо нейкi расслаблены i спустошаны. Твар памякчэў, чырвань сплыла, на губах з'явiлася нешта накшталт усмешкi.
      Доўга чакаць расплаты Лёву не прыйшлося. Неўзабаве дзверы камеры адчынiлiся i зайшлi чалавек пяць з турэмнай абслугi.
      - Выходзь! - скамандаваў старшы, але падыходзiць да Лёвы нiхто з iх не адважваўся.
      - Лёва, - сказаў шапачнiк, - не рабi глупства, не зарабляй сабе новы артыкул. Iдзi.
      I Лёва акуратна паклаў дошку на месца i выйшаў з камеры.
      У камеру вярнуўся праз дзесяць сутак з карцэра, з упалымi шчокамi, праваленымi вачамi, нейкi ўвесь абмяклы, яшчэ больш марудлiвы. За дзесяць галодных карцэрных сутак ён аслаб i целам, i душой. Зайшоў, лёг на свой ранейшы ложак i ляжаў так да вячэрняй баланды.
      На допыт Лёву выклiкалi ў тую ж ноч. Ранiцай вярнуўся, сеў на ложак, абхапiў галаву рукамi i захiстаўся, прыгаворваючы:
      - Мама мая родная, ой, ой. Я - шкоднiк. Сказалi, што я шкодзiў на бойнi. Забiваў худых быкоў. Цi ж я iх гадаваў, прывозiў такiх на бойню? Мама мая родная...
      Асудзiлi Лёву дзён праз дзесяць. Спецкалегiя Вярхоўнага суда дала Лёву ўсяго восем гадоў. Не дзесяць i не пятнаццаць. Добра, што не ваенны трыбунал судзiў, а то б i "шлёпку" мог Лёва атрымаць. I за што? За тое, што забiваў худых быкоў, а не адкормленых.
      ХЛЕБАПЁК
      Калi эшалон зэкаў прыбыў на тэрыторыю Бамлага, у вагон зайшоў нейкi пiсар i пачаў запiсваць, якую хто мае прафесiю. Дайшла чарга i да мяне, i я назваўся хлебапёкам. Iменна так i назваўся, бо не ведаў, як гэтыя хлебапёкi правiльна называюцца. Пiсар ухмыльнуўся i запiсаў мяне пекарам. Каб больш мне было веры, я дадаў, што скончыў два курсы хiмiка-тэхналагiчнага тэхнiкума прамысловага хлебапячэння. Пiсар таксама гэта запiсаў.
      - Усё, - сказаў мой сусед па нарах, - цяпер ты з голаду не прападзеш. На хлебе будзеш сядзець, хлебапёк.
      На гэта спадзяваўся i я, палiчыўшы, што калi той запiс унясуць у мой фармуляр, то на пякарню абавязкова траплю.
      Нiякiм пекарам я нiколi не працаваў, нават не бачыў, як той хлеб пякуць у пякарнях. А ў тэхнiкуме я сапраўды вучыўся два гады. Паступаць у яго не хацеў, але настояў бацька i ўгаварыла стрыечная сястра Варка, якая там вучылася. Трыццаць трэцi год быў галодны, а Варка, прыехаўшы ў вёску на канiкулы, хвалiлася:
      - На хлебазаводзе кожны дзень на практыцы бываем. Белы хлеб там ад пуза ядзiм. Буханку разламаеш i еш колькi ўлезе. Гарачанькi, пахучы.
      Бацька, наслухаўшыся яе пахвалёнкi, i настояў, каб я паехаў вучыцца ў той тэхнiкум.
      - З голаду нiколi не памрэш на такой рабоце. Едзь.
      Я паехаў i паступiў. На практыку студэнты хадзiлi толькi з трэцяга курса, i мне так нi разу i не ўдалося трапiць на хлебазавод i паесцi таго белага хлеба ад пуза.
      Вучыцца мне там было нецiкава, а таму i цяжка. Я любiў навукi гуманiтарныя, а ў тэхнiкуме трэба было вучыць супрамат, механiку, нават вышэйшую матэматыку i ажно тры хiмii - неарганiчную, арганiчную i аналiтычную. Я ўцёк з тэхнiкума пасля двух курсаў на рабфак пры Беларускiм унiверсiтэце.
      На Бамлагу, куды нас прывезлi, асноўныя работы былi скончаны - засталiся толькi сякiя-такiя недаробкi. Большасць зэкаў ужо адправiлi з Бамлага ў iншыя лагеры.
      Пасля галоднай сямiмесячнай адсiдкi ў турме, месячнага этапу я ледзь валачыў ногi i ўвесь час хацеў есцi. Я быў малады, арганiзм яшчэ рос, i яму патрабавалася харчаванне для росту. А нас адразу, без перадыху, пачалi ганяць на пагрузку чыгуначных платформаў гравiем. I якiя ж вялiкiя, бяздонныя здавалiся мне тыя платформы. Колькi кiдкоў лапатай трэба зрабiць, каб запоўнiць па барты платформу.
      Гравiй - цяжкi, шуфля цяжкая, i ўжо ад некалькiх кiдкоў у мяне млелi рукi i плечы. Норма была вялiкая - пагрузiць дзве платформы траiм. Мы ледзь паспявалi загружаць толькi адну платформу, на другую сiлы не ставала. Я браў шуфляй, можа, не трэць грузу. I чым даўжэй працаваў, тым менш набiраў у шуфлю гравiю. Калi яго кiдаў у платформу, то не мог утрымаць шуфлю, каб не стукнуць цаўём аб борт. "Асцярожна, зламаеш чаранок", - папярэджваў мяне брыгадзiр. А я тады захацеў, каб ён хутчэй зламаўся, i ўжо знарок стукаў iм мацней аб востры край борта.
      Напарнiкi мае былi мужчыны хоць i сталыя, але i яны за турэмныя днi i месяц этапу таксама амаль дайшлi i ў рабоце гэтак жа, як i я, ледзь варушылiся.
      Мы часта рабiлi перапынкi, к канцу змены перапынкi доўжылiся, а ўсё адно сiлы не прыбаўлялася, не адкрывалася другое дыханне, бо рэзерваў арганiзм не меў. Можна было кiнуць шуфлю, легчы i праляжаць да канца змены. Але ж пужала заўтрашняя трохсотграмовая пайка, ад якой я дайду яшчэ хутчэй. У мяне i так засталiся шкiлет ды скура, мышачны слой - тоненькi, толькi каб звязаць скуру з касцямi.
      У час аднаго перадыху я сказаў:
      - Працаваць не буду, не магу.
      Прызнаўся i яшчэ адзiн напарнiк, што ў яго таксама сiлы скончылiся.
      - А я што, не такi, - сказаў трэцi, - але ж трэба працаваць.
      Калi брыгадзiр пачуў ад нас, што мы ад працы адмаўляемся, то сказаў:
      - Даю вам параду, дахадзягi. Загрузiце адну платформу, i я запiшу яе на каго-небудзь з вас аднаго. Той палучыць за перавыкананне нормы кiло i сто грамаў хлеба, астатнiя двое - па трыста, а ўсяго на трох - кiлаграм семсот грамаў. Калi ж вы ўсе трое не выканаеце норму, то на ўсiх будзе толькi дзевяцьсот грамаў.
      Так i вырашылi. Адну платформу мы ўсё ж пагрузiлi, ды i то, як сказаў дзесятнiк, не зусiм поўна. Але запiсаў як поўную, i запiсаў чамусьцi на мяне.
      Назаўтра, на нашу радасць, мы ўсе атрымалi поўныя пайкi. Вiдаць, усё ж начальства зразумела, што ад дахадзяг пасля этапу нельга патрабаваць поўнай нормы.
      Я прыцiскаў да грудзей сваю вялiкую пайку яшчэ цёплага фармовачнага хлеба з даважкай, прыколатай трэсачкай, i мне нават пацяплела ад яго. Бог мой, якiя ж ёсць шчаслiвыя людзi, што могуць есцi вось такi хлеб уволю. Вось ён, хлеб, у маiх руках, тая жыватворчая сiла, якая ажывiць мяне, не дасць загнуцца, паплысцi за зону на зэкаўскiя могiлкi.
      Эх, думаў я, вось бы дарвацца да хлеба, каб кожны дзень яго есцi колькi хочаш, i тады б я зусiм ажыў i мышцы мае патаўсцелi б, а я рос бы.
      Прага паесцi ў тыя днi мяне не пакiдала нi ўдзень, нi ўначы. I калi спаў, то недзе ў куточку мозга не засынала думка аб ядзе. Неяк прачнуўся ад паху свежага, гарачага бохана. Я сеў, пачаў мацаць вакол сябе, азiрацца, дзе ж той бохан, уцягваць ноздрамi паветра, каб адчуць, адкуль iдзе гэты пах, але паху не было, не адчуваў яго. Ён мне проста прыснiўся. Аказваецца, i пахi могуць снiцца.
      Я зайздросцiў чорнай зайздрасцю рабочым па кухнi - яны сытыя. Вялiкай марай было стаць хлебарэзам або памочнiкам кладаўшчыка. Гэтыя пасады былi для мяне тады самымi высокiмi ў свеце, i мае мары, жаданне iх заняць не маглi па важнасцi нi з чым параўнацца. Жаданне нейкага чалавека стаць, скажам, наркомам, акадэмiкам - драбяза. Хлебарэз цi рабочы па кухнi вышэй за ўсякiх там наркомаў i акадэмiкаў.
      Калi чалавек пастаянна галодны, то ў яго адно iмкненне, адна мэта ухапiць недзе хоць што-небудзь ядомае. Усё чалавечае ў iм - дружба, спагада, гонар - адступае, знiкае, саступае жывёльнаму i раслiннаму закону барацьбы за выжыванне. Не верце тым, якiя гавораць, што ў лагеры яны, галодныя i знясiленыя ад хранiчнага голаду, дзялiлiся пайкай з такiм жа галодным або саступалi месца каля катла ў чарзе па дабаўку. Лагерная мараль, законы бесчалавечныя, там не жыццё, а антыжыццё.
      Я адно зразумеў, што калi не траплю на больш лёгкую i сытную працу, то прападу. Ну хоць бы месяц, тыдзень пажыць, дзе лягчэй. А то ж з турмы, этапу i адразу на ЦФП - цяжкую фiзiчную працу.
      Пра тое, што я некалi запiсаўся хлебапёкам, я ўжо i забыў, не верыў, што той запiс мне некалi паможа. I па-ранейшаму хадзiў на ЦФП, грузiў пясок, гравiй, падсыпаў адхоны пуцей, разгружаў шпалы з платформы.
      Я даходзiў, згасаў, дагараў, i брыгадзiр, хоць i шкадаваў мяне, усё часцей запiсваў мне невыкананне нормы, а гэта значыла - няпоўная пайка. Цяпер я разам з такiмi ж дахадзягамi не адыходзiў ад кухнi з надзеяй хоць што-небудзь ухапiць, хоць якiя агрызкi, аб'едкi, саскрэбкi ў катле. Аднак удачы выпадалi рэдка - была вялiкая канкурэнцыя. Я схуднеў, здавалася, да апошняй гранi. Далей ужо не худзеюць, а пачынаюць пухнуць. I я баяўся гэтага.
      У санчасцi, куды я звяртаўся з просьбай паслаць мяне на АП - аздараўленчы пункт, дапамогi не атрымаў, такiх, як я, было палова калоны.
      А надышла зiма, мароз працiнаў маё худое цела не толькi да касцей, а ўсяго наскрозь, i, каб не замерзнуць, трэба было рухацца, рухацца, а на рухi не было сiлы. Часта ўзнiкала жаданне абмарозiць руку, нагу, каб трапiць у лазарэт, а то i iнвалiднасць атрымаць.
      Паратунак прыйшоў тады, калi я яго не чакаў. Ужо тыдзень запар я меў толькi трохсотграмовую пайку. Жыццё маё iшло да развязкi. Працаваць я ўжо не мог, не выходзiў на работу i нават не кожны дзень з'яўляўся на развод.
      Аднойчы шчаслiвай для мяне ранiцай на разводзе нарадчык выгукнуў маё прозвiшча i сказаў, каб я застаўся ў зоне. Калi брыгады прайшлi праз вахту, над варотамi якой быў дугой-аркай прыбiты транспарант са словамi: "Праца ў СССР ёсць справа гонару, доблесцi i геройства", нарадчык павёў мяне за зону ў напрамку пякарнi.
      Яна была побач, абнесеная, як i калона, драцяной агароджай, i там працавалi расканваiраваныя зэкi-пекары.
      - Ты пекар? - спытаў мяне дарогай нарадчык.
      - Ага, - схлусiў я.
      Чым блiжэй мы падыходзiлi да пякарнi, пах хлеба ўсё мацнеў i мацнеў. Ён бiў у ноздры i выклiкаў ледзь не галавакружэнне. Нясцерпна засмактала пад лыжачкай не ад паху, а ад думкi, што вось зараз я апынуся перад цэлай кучай буханак i што б там нi было адразу ўхаплюся за буханку, угрызуся ў яе i не аддам, няхай хоць забiваюць.
      - Ты на хлебазаводзе працаваў цi на пякарнi? - перапынiў мае думкi нарадчык.
      - Ага, каля печы на заводзе. Праз два гады я быў бы тэхнiкам па хлебапячэннi.
      - Ну, тут не завод, механiзмаў няма, гарбом i рукамi ўсё трэба рабiць.
      - А кiм мяне туды? - нясмела спытаў я.
      - Галоўны пекар праз тры месяцы вызвалiцца. Вось яму замену трэба рыхтаваць.
      "Ну няхай рыхтуюць. Хоць тыдзень, хоць дзень, ды пабуду ж там", радаваўся я.
      Ну вось i пякарня з закапцелым комiнам над дахам, з якога цягнуўся струмень чорнага дыму. Нарадчык, калi пераступiлi парог пякарнi, крыкнуў некуды ў цёмную, шумную залу, дзе людзей я не бачыў:
      - Парфёнаў! Дзе ты там? Змену прывёў, разбiрайся. - I выйшаў.
      Людзей я не ўбачыў, таму што iх засланялi штабелi мукi i штабель буханак. Бог мой, як iх, буханак, тут многа! Цяпло хлеба, вiдаць, нядаўна вынятага з печы, я адчуваў тварам, голымi рукамi. У мяне пачалася iкаўка, я ажно ўздрыгваў ад яе, нейкая спазма перахапiла горла. Мной завалодала толькi адно жаданне - схапiць буханку. I я зрабiў бы гэта, дык ногi як прыстылi да падлогi.
      Я не заўважыў, як падышоў да мяне пажылы, шырокi ў плячах барадач.
      - Ты хто? - спытаў ён.
      - Я? - Да мяне не даходзiла яго пытанне, я не разумеў, пра што ён пытае. Я паказаў на буханкi i сказаў: - Можна хлеба?
      Стары i добры Парфёнаў - гэта быў ён - крануў мяне за плячо i падвёў да столiка, на якiм стаяў чайнiк, кубкi, а ў вялiкай мiсцы ляжаў нарэзаны тонкiмi скiбачкамi хлеб.
      - Паеш, потым пагаворым. - Ён налiў мне ў кубак салодкага гарачага чаю.
      Хлеб, што быў у мiсцы, я з'еў увесь, выпiў два кубкi чаю, i ўсё адно ўсярэдзiне мяне смактала, смактала.
      Хлеба больш мне Парфёнаў не падлажыў. Я зразумеў, што стары пашкадаваў не хлеба, а мяне. Часта ж было ў лагеры - навалiцца нейкi галодны зэк на яду, якая яму нечакана прывалiла, а там - заварот кiшак.
      - Ну а цяпер пагаворым, - прысеў каля мяне Парфёнаў. Ён паспеў мяне, канечне, добра разгледзець, худога тонкага "фiцiля", з кашчавымi вузкiмi кiсцямi рук, i зразумеў, што нiякi я не пекар i замянiць яго не змагу. Таму ён i не наладзiў мне экзамену, як звычайна наладжвалi такiм самазванцам, як я. Загадвалi, напрыклад, узяць тапор i пасячы ў карыце муку, маўляў, зляжалася. Той браўся сячы, i яго адразу ж праганялi. А Парфёнаў распытаў, хто я, адкуль, за што судзiўся.
      Я чэсна яму расказаў пра сябе, сказаў, што я зусiм дайшоў, i папрасiў яго пакiнуць мяне на пякарнi хоць на тыдзень.
      Ён паварушыў губамi, вылаяўся - не ў мой адрас, а проста так, сказаў:
      - Значыць, ты - контрык, агiтчык.
      - Нiякi я не контрык.
      - Не апраўдвайся, - сказаў ён неяк злосна, - яны ўмеюць рабiць гэта добра.
      "Усё, - падцiснула сэрца чорная туга, - прагонiць. Ну буханку ж дасць з сабою?"
      - Лады, распранайся i надзявай халат, - пачуў я голас пекара праз бразгат формаў, патрэскванне агню ў печы, стук лапаты. Пачуў i не паверыў.