Станiслаў Лем
      Салярыс
      Пераклаў Максiм Валошка
      ПРЫШЭЛЕЦ
      А дзевятнаццатай гадзiне бартавога часу я прайшоў мiма тых, хто сабраўся вакол шлюзавой камеры, i па металiчных прыступках спусцiўся ў капсулу. Месца ў ёй было акурат столькi, каб падняць локцi. Я ўставiў наканечнiк шланга ў штуцэр, якi вытыркаўся са сцяны, i скафандр напоўнiўся паветрам. Пасля гэтага я не мог ужо нават паварушыцца. Я стаяў - а дакладней - вiсеў - у паветранай ложы, з'яднаны ў адно цэлае з металiчнай шкарлупiнай.
      Узняўшы вочы, я ўбачыў праз выпуклую шыбу iлюмiнатара сцены шахты i схiлены над ёй твар Модарда. Пасля твар знiк i запанавала цемра, бо зверху зачынiлi цяжкi конусападобны абцякальнiк. Я пачуў васьмiразова паўтораны вiск электраматораў, якiя дацiскалi шрубы. Пасля - шум паветра, якiм напампоўвалi амартызатары. Вочы прывыклi да цемры. Я ўжо адрознiваў зеленаваты контур адзiнага табло-паказальнiка.
      - Кельвiн, ты гатовы? - пачулася ў слухаўках.
      - Так, Модард, гатовы, - адказаў я.
      - Не хвалюйся, Кельвiн. Станцыя цябе прыме, - прамовiў ён. - У добры шлях!
      Я не паспеў адказаць, бо нешта заскрыгатала ўгары i капсула здрыганулася. Я iнстынктыўна напружыў мускулы, але ўсё супакоiлася.
      - Калi старт? - спытаўся я i пачуў шоргат, быццам зернейкi сама дробнага пяску сыпалiся ў мембрану.
      - Ты ўжо ляцiш, Кельвiн. Бывай здаровы! - адказаў Модард.
      Пакуль я гэта асэнсоўваў, насупраць майго твару адчынiлася вялiкая назiральная шчылiна, праз якую я ўбачыў зоркi. Дарэмна стараўся адшукаць Альфу Вадалея, да якой ляцеў "Праметэй". Неба тых ваколiц Галактыкi было невядомае, я не ведаў нiводнага сузор'я; у вузкiм акенцы мiльгаў iскрысты пыл. Я чакаў, калi затрымцiць першая зорка. Не дачакаўся. Яны пачалi проста гаснуць i знiкалi, расплываючыся ў рыжаватым небе. Я зразумеў, што знаходжуся ў верхнiх слаях атмасферы. Нерухомы, атулены пнеўматычнымi падушкамi, я мог пазiраць толькi перад сабой. Усё яшчэ не было вiдно гарызонту. Я падаў, зусiм гэтага не адчуваючы; цела маё паступова залiвала гарачыня. Звонку пачуўся не надта гучны, пранiзлiвы вiск - нiбыта па мокрым шкле драпалi металам. Калi б не лiчбы, што выскоквалi на табло, я нават не меў бы ўяўлення пра iмклiвасць падзення. Зоркi ўжо знiклi. Назiральнае акно свяцiлася рыжым святлом. Я адчуваў гулкiя ўдары пульсу, твар гарэў, па шыi гулялi халодныя павевы кандыцыянера; я пашкадаваў, што не ўдалося зiрнуць на "Праметэй" - калi аўтаматы адчынiлi назiральнае акно, ён знаходзiўся ўжо за мяжой бачнасцi.
      Капсула здрыганулася, пасля яшчэ, яе корпус моцна завiбраваў, гэтая нязносная дрыготка пранiзала ўсе iзаляцыйныя абалонкi, паветраныя падушкi i пранiкла ў глыбiню майго цела - зеленаваты контур табло расплыўся. Але страху я не адчуваў. Не дзеля таго прыляцеў я з гэткай далечынi, каб загiнуць ля самай цэлi.
      - Станцыя Салярыс, - прамовiў я. - Станцыя Салярыс, Станцыя Салярыс! Зрабiце што-небудзь. Здаецца, я губляю стабiлiзацыю. Станцыя Салярыс, я прышэлец. Прыём.
      I зноў я прамаргаў важны момант - з'яўленне планеты. Яна раптоўна распасцерлася перада мной - вялiзная i пляскатая; па памерах палос на яе паверхнi я вызначыў, што знаходжуся яшчэ далекавата. А дакладней - высакавата, бо мiнуў ужо тую нябачную мяжу, пасля якой адлегласць да нябеснага цела становiцца вышынёй. Я падаў. Iмклiва падаў. Адчуваў гэта нават з заплюшчанымi вачыма. Але я адразу ж iх расплюшчваў, бо хацеў убачыць як мага больш.
      Трошкi перачакаў i зноў паўтарыў выклiк. I на гэты раз не атрымаў адказу. У слухаўках залпамi паўтараўся трэск атмасферных разрадаў. Iх суправаджаў шум, такi глыбокi i нiзкi, нiбыта гэта быў голас самой планеты. Аранжавае неба ў назiральным акне зацягнулася бяльмом. Шкло стала цёмным; я мiжволi скурчыўся, абмежаваны пнеўматычнымi бандажамi, але ў наступную ж хвiлю зразумеў, што гэта хмары. Быццам здзьмухнутая ветрам, купка iх паляцела ўгору. Я шыбаваў далей, то на сонцы, то хаваючыся ў цень, капсула круцiлася вакол вертыкальнай восi, i вялiзны, нiбы распухлы, сонечны дыск мерна праплываў перед маiм тварам, з'яўляючыся з левага боку i адыходзячы ўправа. Раптоўна праз шум i трэск проста ў маё вуха ўварваўся далёкi голас:
      - Прышэлец, я - Станцыя Салярыс. Прышэлец, я - Станцыя Салярыс. Усё ў парадку. Вы пад кантролем Станцыi. Прышэлец, я - Станцыя Салярыс. Падрыхтуйцеся да пасадкi ў момант нуль, паўтараю, падрыхтуйцеся да пасадкi ў момант нуль, увага, пачынаю. Дзвесце пяцьдзесят, дзвесце сорак дзевяць, дзвесце сорак восем...
      Словы былi падзелены мiж сабою рэзкiмi пiскамi - сведчанне таго, што гаворыць не чалавек. Я здзiвiўся. Звычайна ўсе, хто жывы, бягуць на пасадачную пляцоўку, калi прылятае нехта новы, асаблiва з Зямлi. Але я не меў часу разважаць над гэтым, бо вялiзны круг, якi ўтварыла вакол мяне сонца, раптоўна стаў на дыбкi разам з раўнiнай, што ляцела мне насустрач; пасля капсула нахiлiлася ў супрацьлеглы бок; я хiстаўся, як дыск вялiзнага маятнiка, змагаючыся з галавакружэннем; на ўздыбленай, як сцяна, паверхнi планеты, ссечанай брудна-лiловымi i чарнаватымi палосамi, я заўважыў невялiкую шахматку з белых i зялёных кропак - арыентацыйны знак Станцыi. I адразу ж штосьцi з трэскам адарвалася ад вяршынi капсулы - доўгi ашыйнiк тармазнога парашута, якi гучна зафыркаў; гэты гук нагадваў штосьцi невыказна зямное - першы за гэтулькi месяцаў шум сапраўднага ветру.
      Усё адбылося надзвычай хутка. Раней я толькi ведаў, што падаю. Зараз я гэта ўбачыў. Бела-зялёная шахматка iмклiва павялiчвалася, я заўважыў, што яна намалявана на прадаўгаватым, падобным на кiта, серабрыста-iльсняным корпусе, па баках якога вытыркаюцца iголкi радарных антэн. Галерэi аконных праёмаў былi цёмныя. Я адзначыў, што гэты металiчны гiгант не ляжыць на паверхнi планеты, а вiсiць над ёй, цягнучы на чарнiльна-чорным фоне свой цень - элiптычную цёмную пляму яшчэ большай чарнаты. Адначасова я заўважыў ахiнутыя фiялетавым туманам хвалi-барозны Акiяна, якiя марудна вагалiся, затым хмары рванулiся высока ўгору, ахопленыя па берагах асляпляльным пурпурам, неба памiж iмi стала далёкiм i пляскатым, бура-аранжавым, i ўсё гэта раптам страцiла абрысы: я ўваходзiў у штопар. Не паспеў апамятацца, як кароткi ўдар надаў капсуле вертыкальнае становiшча, у назiральным акне аж да самага гарызонту ртутным святлом заiскрыўся ўсхваляваны Акiян; тросы i купалы парашута iмгненна аддзялiлiся, i вецер панёс iх над хвалямi. Капсула пачала мякка хiстацца своеасаблiвымi свабоднымi рухамi, як гэта звычайна бывае ў штучным сiлавым полi, пасля абсунулася на дол. Апошняе, што я паспеў убачыць, гэта ўкратаваныя ўзлётныя катапульты i два, велiчынёй у некалькi паверхаў, люстры ажурных радыётэлескопаў. Нешта прымусiла капсулу спынiцца, пачулася пранiзлiвае скрыгатанне сталi, якая пругка стукнулася аб сталь, унiзе нешта адчынiлася, i металiчная шкарлупiна, у якой я сядзеў, з працяглым уздыхам знерухомела, закончыўшы сваё стовасьмiдзесяцiкiламетровае падарожжа.
      - Я - Станцыя Салярыс. Нуль-нуль. Пасадка закончана. Канец, - пачуў я нежывы голас робата.
      Абедзвюма рукамi (я адчуваў незразумелы цiск на грудзi, у жываце быў непрыемны цяжар) пацягнуў на сябе ручкi, што знаходзiлiся на ўзроўнi плячэй, i разлучыў кантакты. Засвяцiўся зялёны надпiс "ЗЯМЛЯ", i сцяна капсулы адчынiлася; пнеўматычнае ложа штурханула мяне ў спiну так, што я мусiў зрабiць крок наперад, каб не ўпасцi.
      З цiхiм сыкам, падобным на самотны ўздых, паветра выйшла са скафандра. Я быў вольны.
      Я стаяў пад высокай, як скляпеннi храма, серабрыстай лейкай. Па сценах вiлiся пукi каляровых труб, што знiкалi ў круглых калодзежах. Я павярнуўся. Гулi вентылятары, усмоктваючы рэшткi атрутнай планетнай атмасферы, якая пранiкла сюды пад час пасадкi. Пустая, як трэснуты кокан, сiгара капсулы стаяла на дне круглай чашы стальнога ўзвышэння. Яе вонкавая абшыўка абсмалiлася i мела брудна-барвовы колер. Я спусцiўся па невялiкiм схiле. Далей на метале быў навараны слой шурпатага пластыку. Там, дзе звычайна кацiлiся каляскi пад'ёмнiкаў ракет, пластык быў працёрты аж да сталi. Раптам вентылятары сцiхлi, i ўсталявалася глыбокая цiшыня. Я бездапаможна азiраўся, чакаючы з'яўлення якога-небудзь чалавека, але нiхто не падыходзiў. Толькi свяцiлася неонавая стрэлка, паказваючы на бясшумны эскалатар. Я ступiў на яго стужку. Парабалiчныя скляпеннi залы паступова пераходзiлi ў цылiндрычны тунель. У яго нiшах ляжала мноства балонаў са сцiснутым газам, кантэйнераў, парашутаў, скрынак. Гэта мяне таксама здзiвiла. Эскалатар заканчваўся ля круглай пляцоўкi тунеля. Тут панаваў яшчэ большы кавардак. З-пад кучы бляшанак расплылася алейная лужына. Непрыемны, рэзкi пах стаяў у паветры. У розныя бакi разыходзiлiся сляды ад ботаў, выразна адцiснутыя ў гэтай лiпучай цечы. Памiж бляшанкамi, быццам вынесеныя з кабiн, валялiся скруткi белых тэлеграфных стужак, шматкi паперы, смецце. I зноў засвяцiўся зялёны паказальнiк, скiроўваючы мяне да сярэдзiны дзвярэй. За iмi быў такi вузкi калiдор, што два чалавекi наўрад цi здолелi б тут размiнуцца. Святло трапляла сюды праз высокiя, з падвойна выпуклымi шыбамi, iлюмiнатары, нацэленыя ў неба. Яшчэ адны дзверы, размаляваныя бела-зялёнымi клеткамi, былi прачынены. Я ўвайшоў усярэдзiну. Паўкруглая кабiна мела адно вялiкае панарамнае акно; у iм палымнела затуманенае неба. Унiзе бясшумна хiсталiся чарнаватыя грабянi хваляў. У сценах было шмат адчыненых шкапчыкаў. У iх ляжалi iнструменты, кнiгi, брудныя шклянкi, запыленыя тэрмасы. На бруднай падлозе стаяла пяць цi шэсць механiчных самаходных столiкаў, памiж iмi некалькi панiклых надзiманых крэслаў - паветра з iх было часткова выпушчана. Толькi адно, з адхiленай унiз спiнкай, было запоўнена. На iм сядзеў малы хударлявы чалавек з абпаленым на сонцы тварам. Скура палосамi злазiла з яго носа i скулаў. Гэта быў Снаўт, намеснiк Гiбарыяна, кiбернетык. Калiсьцi ён надрукаваў у "Салярыстычным альманаху" некалькi надзвычай арыгiнальных артыкулаў. Я нiколi раней не бачыў Снаўта. Ён быў у сеткаватай кашулi, праз вочкi якой вытыркалiся асобныя валасiны, што кусцiлiся на запалых грудзях, i калiсьцi белых зрэбных штанах, з плямамi на каленях i прапаленых рэактывамi, з мноствам кiшэняў, як у мантажнiка. У руках ён трымаў пластыкавую грушу, такую, з якiх наталяюць смагу на караблях, пазбаўленых штучнай гравiтацыi. Снаўт пазiраў на мяне як аслеплены яркiм святлом. З растапыраных пальцаў выпала груша i, нiбы мяч, некалькi разоў падскочыла. З яе вылiлiся рэшткi празрыстай вадкасцi. Паступова ўся кроў адхлынула ад твару Снаўта. Я быў надта разгублены, каб прамовiць хоць слова, i гэтая маўклiвая сцэна доўжылася да таго часу, пакуль яго страх нейкiм незразумелым чынам не перадаўся i мне. Я ступiў наперад. Ён скурчыўся ў крэсле.
      - Снаўт... - шапнуў я.
      Ён здрыгануўся як ад удару. Пазiраючы на мяне з невыказнай агiдай, ён прахрыпеў:
      - Я не ведаю цябе, я не ведаю цябе, што ты хочаш?..
      Разлiтая вадкасць хутка выпарылася. Запахла алкаголем. Снаўт пiў. Ён быў п'яны? Але чаго ён так баiцца? Я па-ранейшаму стаяў пасярод кабiны. Каленi мае дрыжалi, а вушы былi нiбы заткнутыя ватай. Падлога хiсталася пад нагамi. За выпуклай шыбай акна мерна калыхаўся Акiян. Снаўт не спускаў з мяне налiтых крывёю вачэй. Страх знiкаў з яго твару, але не знiкала неверагодная агiда да мяне.
      - Што з табой?.. - спытаўся я цiха. - Ты хворы?
      - Ты турбуешся?.. - глуха сказаў ён. - Ага. Ты будзеш турбавацца, праўда? Але чаму пра мяне? Я не ведаю цябе.
      - Дзе Гiбарыян? - спытаўся я.
      На секунду ён перастаў дыхаць, яго вочы зноўку сталi шклянымi, штосьцi ў iх успыхнула i патухла.
      - Гi... Гiба... - выцiснуў ён. - Не! Не!!!
      Снаўт затросся ад бязгучнага, iдыёцкага смеху, якi раптоўна ж i спынiўся.
      - Ты прыйшоў да Гiбарыяна?.. - прамовiў ён амаль спакойна. - Да Гiбарыяна? Што ты хочаш з iм зрабiць?
      Ён пазiраў на мяне так, нiбы я адразу перастаў уяўляць для яго небяспеку; у яго словах, а хутчэй у iх тоне гучала невыносная агiда.
      - Што ты кажаш... - выцiснуў я, аглушаны. - Дзе ён?
      Снаўт аслупянеў.
      - Ты не ведаеш?..
      Ён п'яны, падумаў я. П'яны да непрытомнасцi. Я раззлаваўся. Вядома, я мусiў бы пайсцi, але маё цярпенне лопнула.
      - Апамятайся! - выгукнуў я. - Адкуль я магу ведаць, дзе ён, калi я толькi што прыляцеў! Што з табой робiцца, Снаўт!!!
      У яго адвiсла скiвiца. На хвiлiну ён зноў перастаў дыхаць, але неяк iнакш, чым першы раз, раптоўны бляск з'явiўся ў яго ў вачах. Дрыготкiмi рукамi ён схапiўся за поручнi крэсла i ўстаў з такой цяжкасцю, што аж затрашчалi суставы.
      - Што? - прамовiў ён амаль цвяроза. - Прыляцеў? Адкуль прыляцеў?
      - З Зямлi, - адказаў я са злосцю. - Ты мо чуў пра яе? Але мне здаецца, што не чуў!
      - З Зя... о, неба... Дык ты - Кельвiн?!
      - Ага. Чаго ты так пазiраеш? Што тут дзiўнага?
      - Нiчога, - прамовiў ён, часта плюскаючы вачыма. - Нiчога.
      Снаўт пачухаў лоб.
      - Прабач, Кельвiн, гэта так, ведаеш, проста туман нейкi. Я не чакаў...
      - Як не чакаў? Вы ж атрымалi паведамленне некалькi месяцаў таму, а Модард тэлеграфаваў яшчэ i сёння, з борта "Праметэя"...
      - Так. Так... вядома, толькi бачыш, тут пануе гэткi расхэйдус.
      - Бадай што так, - адказаў я суха. - Цяжка гэтага не заўважыць.
      Снаўт абышоў вакол мяне, быццам правяраў, як выглядае мой скафандр, сама звычайны на свеце скафандр - са шлангамi i правадамi на грудзях. Некалькi разоў кашлянуў. Даткнуўся да вострага носа.
      - Мо хочаш памыцца?.. Гэта цябе ўзбадзёрыць. Блакiтныя дзверы на супрацьлеглым баку.
      - Дзякую. Я ведаю, дзе што на Станцыi.
      - Ты мо галодны?..
      - Не. Дзе Гiбарыян?
      Снаўт падышоў да акна, прапусцiўшы мiма вушэй маё пытанне. Павярнуўся спiнай да мяне. Зараз ён здаваўся значна старэйшым. Кароткiя валасы былi сiвыя, шыя, абпаленая сонцам, здратаваная глыбокiмi маршчынамi. За акном блiскалi вялiзныя грабянi хваль, якiя падымалiся i апускалiся так марудна, нiбыта Акiян застываў. Гледзячы на гэта, здавалася, што Станцыя пакрысе перасоўваецца бокам, быццам спаўзае з нябачнай апоры. Пасля яна вярталася на ранейшае месца i гэтаксама лянiва нахiлялася ў iншы бок. Але гэта было, вiдаць, аптычным падманам. Шматкi слiзкай крывава-чырвонай пены збiралiся ва ўпадзiнах памiж хвалямi. Праз iмгненне мне стала блага. Строгi парадак на "Праметэi" я згадаў як нешта дарагое, беззваротна страчанае.
      - Паслухай... - неспадзявана азваўся Снаўт, - часова толькi я... - Ён павярнуўся. Нервова пацiраў рукi. - Ты мусiш задавальняцца толькi маiм таварыствам. Пакуль што. Называй мяне Мышанём. Ты ведаеш мяне толькi па фотаздымку, але гэта не важна, мяне ўсе так завуць. Прызнаюся, што ад гэтага няма рады. Прыдумка бацькоў, якiя захаплялiся касмiчнымi справамi, таксама не лепшая, зрэшты, i Мышаня гучыць не надта...*
      * Гаворка пра iмя Снаўт - ад англ. snout: сапло. (Тут i далей заўвагi перакладнiка.)
      - Дзе Гiбарыян? - настойлiва спытаў я яшчэ раз.
      Снаўт заплюскаў вачыма.
      - Мне прыкра, што я так сустрэў цябе. Гэта... не толькi мая вiна. Я зусiм забыўся, ведаеш, тут такое адбывалася...
      - Ат, якое гэта мае значэнне, - перапынiў я. - Не будзем пра гэта. Што з Гiбарыянам? Яго няма на Станцыi? Ён некуды паляцеў?
      - Не, - адказаў Снаўт. Ён пазiраў у кут, застаўлены шпулямi кабелю. Нiкуды ён не паляцеў. I не паляцiць. Iменна таму, уласна... мiж iншым...
      - Што? - спытаўся я. Мае вушы па-ранейшаму былi заложаныя, i мне здавалася, што я дрэнна чую. - Што гэта азначае? Дзе ён?
      - Ты ж усё ведаеш, - прамовiў ён зусiм iншым тонам.
      Ён так холадна пазiраў мне ў вочы, што я аж сцепануўся. Мо ён i быў п'яны, але ведаў, што кажа.
      - Штосьцi здарылася?..
      - Ага.
      - Няшчасце?
      Снаўт кiўнуў галавой. Ён не толькi падтакваў, а i правяраў маю рэакцыю.
      - Калi?
      - Сёння на свiтаннi.
      Дзiўна, але я не адчуў трывогi. Гэтая кароткая перамова аднаскладовымi пытаннямi i адпаведнымi адказамi супакоiла мяне сваёй прадметнасцю. Мне здалося, што я разумею яго дзiўныя паводзiны.
      - Як гэта адбылося?
      - Пераапранiся, уладкуй свае рэчы i вяртайся сюды... скажам... праз гадзiну.
      Хвiлiну я вагаўся.
      - Добра.
      - Пачакай, - прамовiў ён, калi я накiраваўся да дзвярэй.
      Ён пазiраў на мяне неяк дзiўна. Я бачыў, што ён не можа вымавiць тое, што яго хвалюе.
      - Нас было трое, i цяпер, разам з табой, нас зноў трое. Ты ведаеш Сарторыуса?
      - Як i цябе, па фотаздымку.
      - Ён наверсе ў лабараторыi, i я не думаю, што ён да ночы выйдзе адтуль, але... ва ўсякiм разе ты яго пазнаеш. Калi ты ўбачыш каго-небудзь яшчэ, разумееш, не мяне i не Сарторыуса, разумееш, дык...
      - Дык што?
      Я не ўпэўнены, што гэта не сон. На фоне чорных хваляў, якiя крывава iльсняцца пад промнямi нiзкага сонца, ён усеўся ў крэсла, як i раней, з апушчанай галавой, i пазiраў убок, на шпулi навiтага кабелю.
      - То... нiчога не рабi.
      - Каго я магу ўбачыць? Прывiд?! - раззлаваўся я.
      - Разумею. Ты думаеш, што я звар'яцеў. Не. Не звар'яцеў. Я не магу табе гэта растлумачыць... пакуль што. Зрэшты, магчыма... нiчога i не здарыцца. Ва ўсякiм разе памятай. Я цябе папярэдзiў.
      - Аб чым?! Што ты гаворыш?
      - Трымай сябе ў руках, - Снаўт упарта даводзiў сваё. - Паводзь сябе так, нiбыта... Будзь гатовы да ўсяго. Гэта немажлiва, я ведаю. Але ты ўсё-ткi паспрабуй. Гэта адзiная парада. Iншай я не ведаю.
      - Але ШТО я ўбачу!!! - я амаль крычаў. Я ледзьве стрымлiваўся, каб не схапiць яго за каўнер i не страсянуць як след. Я не мог глядзець, як ён сядзiць, уперыўшыся вачыма ў кут, са спакутаваным, спаленым на сонцы тварам i з цяжкасцю выцiскае з сябе слова за словам.
      - Я не ведаю. У пэўным сэнсе гэта залежыць ад цябе.
      - Галюцынацыi?
      - Не. Гэта - рэальна. Не... атакуй. Памятай.
      - Што ты кажаш?! - азваўся я не сваiм голасам.
      - Мы не на Зямлi.
      - Палiтэрыi? Але ж яны наогул не падобныя на людзей! - усклiкнуў я.
      Я не ведаў, што рабiць, каб вывесцi яго з таго стану, у якiм ён знаходзiўся i ад якога стыла кроў у жылах.
      - Iменна таму гэта так страшна, - прамовiў ён цiха. - Памятай: будзь асцярожны!
      - Што сталася з Гiбарыянам?
      Снаўт не адказаў.
      - Што робiць Сарторыус?
      - Прыходзь праз гадзiну.
      Я павярнуўся i выйшаў. Адчыняючы дзверы, паглядзеў на яго яшчэ раз. Ён сядзеў, скурчыўшыся, закрыўшы твар рукамi, маленькi, у заплямленых штанах. Я толькi цяпер заўважыў, што на костачках яго пальцаў запяклася кроў.
      САЛЯРЫСТЫ
      Цылiндрычны тунель быў пусты. Хвiлiну я пастаяў перад зачыненымi дзвярыма, прыслухоўваючыся. Сцены, вiдаць, былi тонкiя, звонку чулася скавытанне ветру. На дзвярах быў трохi коса i нядбала прылеплены прамавугольны кавалак пластыру з алоўкавым надпiсам: "Чалавек". Я пазiраў на гэтае невыразна накрэмзанае слова. Праз хвiлiну мне захацелася вярнуцца да Снаўта, але я зразумеў, што гэта немажлiва.
      Вар'яцкае папярэджанне яшчэ гучала ў маiх вушах. Я паварушыўся i адчуў на плячах надакучлiвы цяжар скафандра. Цiха, нiбы хаваючыся ад нябачнага назiральнiка, я вярнуўся ў круглае памяшканне з пяццю дзвярыма. На iх былi таблiчкi: "Д-р Гiбарыян", "Д-р Снаўт", "Д-р Сарторыус". На чацвёртых дзвярах таблiчкi не было. Я завагаўся, але ўсё-ткi нацiснуў на клямку i цiха адчынiў дзверы. Калi яны адчынiлiся, мне здалося, што там нехта ёсць. Я ўвайшоў.
      Нiкога не было. Такi ж самы, толькi крыху меншы, выпуклы iлюмiнатар, нацэлены на Акiян, якi тут - пад сонцам - тлуста iльснiўся, нiбыта з хваляў сплываў чырвоны алiўкавы алей. Пурпуровы водблiск запаўняў увесь пакой, падобны на карабельную каюту. З аднаго боку стаялi палiцы з кнiгамi, памiж iмi вертыкальна да сцяны быў замацаваны адкiдны ложак на карданах, з другога было поўна шкапчыкаў, памiж якiмi ў нiкеляваных рамках, звязаных пасамi, вiселi касмiчныя здымкi, на металiчных штатывах стаялi колбы i прабiркi, пазатыканыя ватай, пад акном двума радамi стаялi белыя эмаляваныя скрынi, мiж якiмi цяжка было прайсцi. Накрыўкi некаторых былi адкiнутыя - у скрынях мноства iнструментаў, пластыкавых шлангаў, у абодвух кутах знаходзiлiся краны, выцяжкi дыму, маразiльнiкi, мiкраскоп стаяў на падлозе, бо яму не хапiла месца на вялiзным стале ля акна. Калi я павярнуўся, то ля ўваходных дзвярэй убачыў высозную, да самай столi, прачыненую шафу, запоўненую камбiнезонамi, рабочымi i ахоўнымi халатамi, на палiцах ляжала бялiзна, памiж халявамi антырадыяцыйных ботаў паблiсквалi алюмiнiевыя бутэлькi для партатыўных кiслародных апаратаў. Два апараты разам з маскамi вiселi на спiнцы паднятага ўгору ложка. Усюды панаваў такi самы, толькi яшчэ большы, нiбыта ад спешкi, беспарадак i хаос. Я прынюхаўся, слаба пахла хiмiчнымi рэактывамi i нечым едкiм - хiба што хлорам? Мiжволi пашукаў вачыма ў кутах ля столi закратаваныя вентыляцыйныя адтулiны. Прыклееныя да iх рамак палосы паперы трымцелi, гэта сведчыла, што кампрэсары падтрымлiваюць нармальны ток паветра. Я перанёс кнiгi, апаратуру i iнструменты з двух крэслаў у кут, парасстаўляў iх як удалося, у вынiку чаго вакол ложка памiж шафай i палiцамi з'явiлася крыху вольнага месца. Прыцягнуў вешалку, каб павесiць на яе скафандр, узяўся пальцамi за хвосцiк замка-маланкi, але адразу ж яго адпусцiў. Я нiяк не мог адважыцца скiнуць скафандр, нiбыта з-за гэтага мог стаць безабаронным. Яшчэ раз абвёў позiркам увесь пакой, упэўнiўся, цi добра зачынены дзверы, бо ў iх не было замка, пасля кароткага вагання падсунуў да iх дзве найцяжэйшыя скрынi. Забарыкадаваўшыся такiм чынам, я трыма заходамi вызвалiўся з маёй цяжкай, скрыпучай абалонкi. У вузкiм люстэрку на ўнутранай паверхнi шафы адлюстроўвалася частка пакоя. Краем вока я заўважыў там нейкi рух, сарваўся з месца, але зразумеў, што гэта мой уласны адбiтак. Трыкатажны касцюм пад скафандрам быў увесь прапацелы. Скiнуў яго i штурхануў шафу. Яна адсунулася, у нiшы за ёй блiшчалi сцены мiнiяцюрнай душавой. На падлозе пад душам ляжала вялiзная пляскатая скрынка. З цяжкасцю вынес яе ў пакой. Калi апускаў на падлогу, века яе адскочыла, нiбы было на пружыне, i я ўбачыў асобныя аддзяленнi, запоўненыя дзiўнымi экспанатамi: шмат скарыкатураных альбо толькi першасных нарыхтовак iнструментаў з цёмнага металу, часткова падобных на тыя, што ляжалi ў шкапчыках. Усе яны былi не для ўжытку, недапрацаваныя, скрыўленыя, аплаўленыя, быццам вынесеныя з пажару. Сама дзiўнае, што гэткiя ж сляды пашкоджання былi нават на керамзiтавых, практычна не плаўкiх ручках. Нiводная лабараторная печ не давала тэмпературы для iх плаўлення - хiба што ўнутры атамнага рэактара. З кiшэнi свайго развешанага скафандра я дастаў малы iндыкатар выпраменьвання, але яго чорная галоўка маўчала, калi я наблiзiў яе да гэтых дзiўных iнструментаў.
      Я быў толькi ў плаўках i сеткаватай майцы. Скiнуў i iх, шпурнуў на падлогу, як анучы, i стаў пад душ. Адразу адчуў прыемнасць. Я круцiўся пад пругкiмi гарачымi струменямi, масiраваў цела, пырскаўся так старанна, нiбы хацеў змыць з сябе тую незразумелую, атраўленую падазрэннямi няпэўнасць, што перапаўняла Станцыю.
      Я знайшоў у шафе лёгкi трэнiровачны касцюм, якi можна насiць i пад скафандрам, пераклаў у кiшэнi ўвесь мой скупы набытак; памiж старонкамi запiсной кнiжкi я адчуў штосьцi цвёрдае, гэта быў ключ ад маёй зямной кватэры, але я не ведаў, як ён трапiў туды. З хвiлiну я круцiў яго ў пальцах, не ведаючы, што з iм рабiць. Нарэшце паклаў на стол. Пасля прыйшло ў галаву, што, магчыма, мне спатрэбiцца якая-небудзь зброя. Унiверсальны сцiзорык, вядома, не зброя, але нiчога iншага я не меў. Аднак я не быў яшчэ ў такiм стане, каб шукаць прамянёвую зброю альбо што-небудзь iншае. Я ўсеўся ў металiчнае крэсла пасярод вызваленай ад рэчаў плошчы, далей ад розных прадметаў. Хацелася пабыць аднаму. Я з задавальненнем адзначыў, што ў мяне ёсць яшчэ больш чым паўгадзiны часу; нiчога не парадзiш, у маёй натуры скрупулёзнасць ва ўсiм - цi то ў важным, цi то ў дробязях. Стрэлкi на дваццацiчатырохгадзiнным цыферблаце стаялi на сямi. Сонца заходзiла. Сёмая гадзiна мясцовага часу азначала дваццаць гадзiн бартавога часу на "Праметэi". На экранах Модарда Салярыс, вiдаць, ужо зрабiлася малюсенькай iскаркай i нiчым не адрознiвалася ад зорак. Але якiя стасункi са мной мог мець "Праметэй"? Я заплюшчыў вочы. Панавала абсалютная цiшыня, калi не лiчыць раўнамернага мяўкання труб. У душавой вада капала на парцэляну.
      Гiбарыяна няма сярод жывых. Калi я добра зразумеў, што казаў Снаўт, то з моманту яго смерцi мiнула ўсяго некалькi гадзiн. Што зрабiлi з целам? Пахавалi? Праўда, на такой планеце зрабiць гэта было немажлiва. Я доўга разважаў над гэтым, нiбыта лёс мёртвага быў сама важнай праблемай; пасля я ўсвядомiў марнасць гэтых разважанняў, устаў i пачаў хадзiць з кута ў кут, чапляючыся нагой за бязладна параскiданыя кнiжкi, за нейкi малы i пусты планшэт; я нахiлiўся i падняў яго. Ён быў не пусты. Там ляжала бутэлька з цёмнага шкла, такая лёгкая, быццам зробленая з паперы. Я паглядзеў праз яе ў акно, на панура-чырвоны, затуманены бруднай iмглой заход сонца. Што гэта са мной? Навошта звяртаю ўвагу на ўсялякую брыдоту, на любую дробязь, што трапляе ў рукi?
      Я здрыгануўся, бо запалiлася святло. Вiдаць, гэта спрацаваў фотаэлемент. Я ўсё яшчэ нечага чакаў, напружанне ўзнялося да такой ступенi, што ўрэшце я ўжо не мог трываць пустаты за спiнай. Вырашыў перамагчы гэтае адчуванне. Падсунуў крэсла да палiц. Выцягнуў добра знаёмы мне другi том старой манаграфii Х'юза i Эйгеля "Гiсторыя планеты Салярыс" i пачаў яго гартаць, паклаўшы тоўстую кнiгу на калена.
      Адкрыццё Салярыс адбылося амаль за сто гадоў да майго нараджэння. Планета круцiцца вакол двух сонцаў - чырвонага i блакiтнага. На працягу сарака гадоў з гакам да яе не наблiзiўся нiводзiн касмiчны карабель. У тыя часы тэорыя Гамава - Шэплi аб немажлiвасцi ўзнiкнення жыцця на планетах двайных зорак лiчылася аксiёмай. Арбiты такiх планет няспынна мяняюцца ў вынiку гравiтацыйных адхiленняў, выклiканых пад час кручэння абодвух сонцаў адносна адно аднаго.
      Узнiклыя пертурбацыi папераменна скарачаюць i расцягваюць арбiту планеты, i запачаткаваннi жыцця, калi яны з'яўляюцца, знiшчае то прамянёвая гарачыня, то лядовы холад. Такiя змены адбываюцца на працягу мiльёнаў гадоў, гэта значыць, паводле астранамiчнага альбо бiялагiчнага пункту гледжання, за вельмi кароткi час (бо эвалюцыя патрабуе сотнi мiльёнаў, калi не мiльярды гадоў).
      Паводле першасных падлiкаў, праз пяцьсот тысяч гадоў Салярыс мела наблiзiцца да свайго чырвонага сонца на паўпарсека, а яшчэ праз мiльён гадоў упасцi ў распаленую сонечную бездань.
      Але ўжо праз некалькi гадоў вучоныя пераканалiся, што траекторыя планеты зусiм не выяўляе чаканых змен i з'яўляецца пастаяннай, такой жа пастаяннай, як траекторыi планет нашай Сонечнай сiстэмы.
      Былi паўтораны, на гэты раз з максiмальнай дакладнасцю, назiраннi i разлiкi, якiя пацвердзiлi толькi тое, што было ўжо вядома: Салярыс мае непастаянную арбiту.
      Да гэтай пары Салярыс была адной з соцень штогод адкрываемых планет, пра якiя ў вялiкiх стотысячных таблiцах маецца ўсяго некалькi радкоў асноўных звестак пра iх рух. Цяпер Салярыс перайшла ў ранг нябесных цел, якiя варты асаблiвай увагi.
      Праз чатыры гады пасля гэтага адкрыцця планету абляцела экспедыцыя Атэншэльда, якi даследаваў Салярыс з "Лаакаона" ў суправаджэннi двух дапаможных касмiчных караблёў. Тая экспедыцыя насiла характар рэкагнасцыроўкi, iмправiзаванага доследу, тым больш што яна не магла зрабiць пасадку. Яна толькi вывела на экватарыяльныя i палярныя арбiты значную колькасць аўтаматычных спадарожнiкаў-назiральнiкаў, галоўнай задачай якiх з'яўлялiся замеры гравiтацыйных патэнцыялаў. Акрамя таго, была даследавана паверхня планеты, якую амаль цалкам пакрываў Акiян, i толькi невялiкiя ўзгор'i ўзвышалiся над яго ўзроўнем. Iх агульная плошча не раўнялася тэрыторыi Эўропы, хоць дыяметр Салярыс быў на дваццаць адсоткаў большы, чым Зямлi. Гэтыя бязладна параскiданыя астраўкi скалiстай i пустыннай сушы тоўпiлiся галоўным чынам у паўднёвым паўшар'i. Быў вывучаны таксама састаў атмасферы, пазбаўленай кiслароду, i надзвычай пiльна замерана шчыльнасць планеты, а таксама яе асветленасць i iншыя астранамiчныя характарыстыкi. Як i чакалася, не ўдалося знайсцi нiякiх слядоў жыцця нi на сушы, нi ў Акiяне.
      На працягу наступных дзесяцi гадоў Салярыс, якая ўжо знаходзiлася ў цэнтры ўвагi ўсiх абсерваторый гэтага рэгiёна, выяўляла настойлiвую тэндэнцыю да захавання сваёй, без усялякага сумнення, гравiтацыйна нетрывалай арбiты. Праз нейкi час справа запахла скандалам, калi вiну за гэтыя вынiкi назiранняў паспрабавалi звалiць (у клопаце пра навуку) то на пэўных людзей, то на вылiчальныя машыны, якiмi гэтыя людзi карысталiся.
      З-за адсутнасцi сродкаў навуковая салярыстычная экспедыцыя затрымалася яшчэ на тры гады, аж да таго часу, пакуль Шанаган, скамплектаваўшы экiпаж, не атрымаў ад Iнстытута тры караблi танажу С, касмадромнага класа. За паўтара года да з'яўлення экспедыцыi, якая стартавала ў раёне Альфы Вадалея, другi даследчы флот вывеў, па даручэннi Iнстытута, на ваколсалярысную арбiту аўтаматычны Сатэлоiд - Месяц 247. Гэты Сатэлоiд пасля трох чарговых рэканструкцый, якiя падзялялi дзесяцiгоддзi, працуе да сённяшняга дня. Звесткi, якiя ён сабраў, канчаткова пацвердзiлi назiраннi экспедыцый Атэншэльда пра актыўны характар руху Акiяна.
      Адзiн карабель Шанагана застаўся на высокай арбiце, а два iншыя пасля папярэдняй падрыхтоўкi зрабiлi пасадку на скалiстым ускрайку сушы, якi займаў каля шасцiсот квадратных мiль, ля паўднёвага полюса Салярыс. Праца экспедыцыi скончылася праз васемнаццаць месяцаў i была ў цэлым паспяховая, калi не лiчыць аднаго няшчаснага выпадку з-за непаладкаў апаратуры. Аднак у стане навукоўцаў, што ўваходзiлi ў экспедыцыю, адбыўся падзел на два варожыя лагеры. Прадметам спрэчкi стаў Акiян. На падставе аналiзу яго палiчылi арганiчным утварэннем (назваць яго жывым тады яшчэ нiхто не пасмеў). Аднак калi бiёлагi бачылi ў iм прымiтыўнае ўтварэнне - нешта накшталт вялiзнага суклецця, а дакладней, адну, дзiвосна выраслую вадкую клетку (яны называлi гэта "дабiялагiчнай фармацыяй"), што абгортвала ўсю планету сцюдзянiстым покрывам, якое дзе-нiдзе дасягала некалькi мiль, - то астраномы i фiзiкi сцвярджалi, што гэта павiнна быць надзвычай высокаарганiзаваная структура; па складанасцi будовы яна, магчыма, пераўзыходзiла зямныя арганiзмы, бо магла актыўна ўплываць на фармаванне планетнай арбiты. Нiякай iншай прычыны паводзiн Салярыс знайсцi не ўдалося, акрамя таго, планетолагi выявiлi сувязь памiж некаторымi працэсамi ў плазматычным Акiяне i мясцовым гравiтацыйным патэнцыялам, якi мяняўся ў залежнасцi ад акiяннага "абмену рэчываў".