Думка пра пiсьмы надала мне сiлы, i я пайшоў на пошту. Iшоў дождж, у мяне не было з сабой парасона, i таму я стараўся трымацца ля самай сцяны. Мусiць, нешта я рабiў не так: прахожыя паварочвалiся, прыглядалiся да мяне. А мне хацелася крыкнуць iм: "Што вы на мяне гледзiце? Што ўва мне незвычайнага? А можа, вы думаеце, што я вар'ят? Ну, тады нiкому не гаварыце, а то мае дзеткi адразу схопяцца за гэта. Ды не глядзiце вы на мяне гэтак: я такi, як i ўсе, - вось толькi родныя дзецi мяне ненавiдзяць i я мушу баранiцца ад iх. Але гэта зусiм не значыць, што перад вамi вар'ят. Часам я бываю ўзбуджаны - гэта ад лякарстваў: я хварэю на грудную жабу. Я гавару сам з сабою. Ну i што? Я заўсёды адзiн. А чалавеку абавязкова трэба з кiм-небудзь гаварыць. Дык што ж тут незвычайнага, калi адзiнокi чалавек нешта мармыча i робiць нейкiя жэсты".
      У пакеце, якi мне выдалi на пошце, былi плацёжныя паведамленнi, некалькi пiсем з банкаў i тры тэлеграмы. У тэлеграмах хутчэй за ўсё пойдзе гаворка пра нейкае маё распараджэнне на бiржы, якога маклер не змог выканаць. Я вырашыў зайсцi ў якую-небудзь забягалаўку паблiзу i там азнаёмiцца з поштай.
      За доўгiмi сталамi сядзелi выпацканыя ў мел i цэмент муляры. Гэта былi людзi самага рознага ўзросту. Яны паволi дажоўвалi свае невялiкiя порцыi, запiваючы абед лiтрам вiна, i амаль усе маўчалi. Яны працавалi з самай ранiцы пад дажджом. З паловы другой iм зноў брацца за працу. Быў канец лiпеня. На вакзалах - натоўпы людзей... Цiкава, цi зразумелi б муляры мае пакуты? Напэўна. Хiба я, стары адвакат, мог сумнявацца ў гэтым? Ужо на першым сваiм працэсе я сутыкнуўся з даволi тыповай з'явай: сыны не хацелi кармiць свайго старога бацьку, перасварылiся памiж сабой, i кожны стараўся прагнаць бедачыну ад сябе. Праз кожныя тры месяцы стары мяняў свой прытулак. Усюды яго праклiналi. Сыны адкрыта наклiкалi на яго смерць, дый сам ён чакаў сваёй пагiбелi як паратунку... А колькi разоў пасля гэтага даводзiлася мне ўмешвацца ў такiя вось жорсткiя гiсторыi: стары бацька доўга супрацiўляецца i не хоча выпускаць з рук сваё дабро. А дзеткi просяць, моляць, залатыя горы абяцаюць... Нарэшце стары не вытрымлiвае i ўсё аддае, а дзецi потым мораць яго работай, голадам i зжываюць са свету... Нешта падобнае адчуў, вiдаць, на сваёй скуры вунь той стары худы, бяззубы муляр, якi сядзiць за два крокi ад мяне i марудна перацiрае хлеб голымi дзяснамi...
      Цяпер нiкому не дзiва, што я, добра апрануты дзядок, сяджу ў гэтай забягалаўцы. Я жаваў кавалачак белага трусiнага мяса i глядзеў, як навыперадкi, адна за адной збягаюць па шыбе кроплi дажджу. Потым паспрабаваў разабраць прозвiшча гаспадара, якое было напiсана на тым баку вiтрыны. Я палез у кiшэнь па насоўку i намацаў сваю пошту. Надзеў акуляры i пачаў чытаць першую, што папалася ў рукi, тэлеграму: "Пахаванне мамы заўтра дваццаць трэцяга лiпеня адпяванне дзевяць гадзiн царква Сэн-Луi". Адправiлi тэлеграму сёння ранiцай, а тыя дзве былi пасланы пазаўчора з прамежкам у некалькi гадзiн. У адной паведамлялася: "Мама захварэла пры смерцi вяртайся", а ў другой: "Мама памерла..." Усе тры падпiсаны Хюбэрам.
      Я скамячыў тэлеграмы i не кiнуў есцi. Адна толькi думка свiдравала мяне: цi хопiць сiлы сесцi на вячэрнi цягнiк i даехаць дадому? I толькi пасля мяне ашаламiла. Як? Я перажыў Iзу?.. Ды я ж даўно ўжо адной нагой у магiле! Нiхто, ну нiхто на свеце - а я i пагатоў - не сумняваўся, што я першы лягу ў труну... Усе мае планы, выдумкi, хiтрыкi - усё гэта было скiравана на тыя днi, якiя прыйдуць пасля маёй смерцi... Iза... Яна мне бачылася толькi так: трохi заплаканая ўдава ў доўгай крэпавай вуалi, якая замiнае ёй адамкнуць сейф... А тут!.. Каб сонца пайшло ў другi бок, я не так здзiвiўся б, не ўстрывожыўся!.. Тым не менш ува мне загаварыў дзелавы чалавек. Я пачаў разбiрацца, узважваць, што i як у гэтым становiшчы можна выкарыстаць супраць маiх ворагаў... Вось што мяне турбавала аж да самага моманту, калi цягнiк застукаў па рэйках. А тады запрацавала мая фантазiя: я ўявiў сабе Iзу на смяротным ложы i пачаў думаць, што адбывалася каля яго ўчора i пазаўчора. Да драбнiц узнаўляў у памяцi жончын пакой у Калезе (я не ведаў, што яна памерла ў Бардо). Я прашаптаў: "Ужо, напэўна, паклалi ў труну..." - i да мяне прыйшло нейкае мярзотнае пачуццё палёгкi. А то я ж не ведаў бы, як паводзiць сябе пад пiльнымi, варожымi позiркамi дзяцей. Цяпер пытанне вырашана. Ну, а што да пахавання, то тут усё спрашчаецца: я прыеду i адразу, вядома, звалюся. Прысутнiчаць на пахаваннi ў мяне проста не будзе сiлы. Цяпер вунь ледзьве даплёўся да ўмывальнiка. Але немачы сваёй я цяпер не баяўся: раз памерла Iза, значыць, мне яшчэ не скора памiраць, - сваю чаргу я прапусцiў. А вось прыступу баяўся, тым больш што быў адзiн у купэ. На вакзале мяне сустрэнуць (тэлеграму я даў), - хутчэй за ўсё прыедзе Хюбэр...
      Не, я памылiўся. Сустрэў мяне не Хюбэр. Як жа мне палягчэла, калi я ўбачыў перад сабой тоўсты, змучаны ад бяссоннiцы твар Альфрэда. Ён, здавалася, трохi спалохаўся, калi ўбачыў мяне. Я мусiў узяць яго пад руку i не мог без яго дапамогi сесцi ў машыну. Дажджлiвым ранкам ехалi мы па сумных вулiцах квартала, дзе былi гарадскiя бойнi i школы. Распытваць патрэбы не было, Альфрэд сам падрабязна пра ўсё расказаў: i як Iза без прытомнасцi ўпала ў гарадскiм скверы, i як яе перанеслi ў аптэку паблiзу, а потым павезлi дамоў, i як цяжка было несцi грузнае цела на другi паверх, i як пусцiлi ёй кроў, зрабiлi пункцыю... У яе было кровазлiццё ў мозг, але ўсю ноч яе не пакiдала прытомнасць. Знакамi яна настойлiва клiкала мяне, а потым заснула вечным сном. Гэта адбылося ў той самы момант, калi святар прынёс святы ялей. "Але яна прычашчалася напярэдаднi..."
      Машына спынiлася перад нашым пад'ездам. Ён быў ужо задрапiраваны чорнай тканiнай. Альфрэд спяшаўся, казаў, што можа не паспець пераапрануцца для жалобнай цырымонii. Але яму такi давялося дапамагчы мне вылезцi з машыны i правесцi мяне да першых прыступак.
      Я не пазнаў нашай пярэдняй. Сцены - чорныя, усюды гараць свечкi, гара кветак, дзве нерухомыя манашкi... Я зажмурыўся. Усё было чужое, незвычайнае, дзiўнае, як у сне. Ад гэтых жалобных тканiн, кветак, свечак да штодзённага жыцця вяла звычайная лесвiца з пацёртай дывановай дарожкай...
      Па лесвiцы спускаўся Хюбэр. Строгi фрак надаваў яму яшчэ большую сур'ёзнасць, салiднасць. Ён падаў мне руку i штосьцi сказаў. Але як далёка быў яго голас!.. Я хацеў адказаць яму, а змог толькi паварушыць губамi... Язык мяне не слухаўся. Хюбэр нахiлiўся да мяне, яго твар зрабiўся вялiзным, i я правалiўся ў чорную бездань. Потым мне сказалi, што я самлеў i быў у непрытомнасцi хвiлiны тры, не болей. Апрытомнеў я ў маленькiм пакойчыку, дзе ў гады маёй адвакацкай дзейнасцi была пачакальня. Ад нюхальных соляў заказытала ў носе. Пачуўся голас Жэнеўевы: "Зараз яму палягчае..." Я расплюшчыў вочы i ўбачыў схiленыя нада мной твары. Як жа яны змянiлiся: адны былi апухлыя, чырвоныя, другiя - зеленавата-бледныя. Таўстуха Янiна здавалася равеснiцай нябожчыцы. Асаблiва пабрыдчэў ад слёз Хюбэр: твар яго стаў зусiм непрыгожы, але выраз яго быў, як у дзяцiнстве, калi Iза брала яго на каленi, супакойвала i гаварыла: "Ну, ну, мой маленькi, гора ў яго, гора ў майго харошага хлопчыка..." Адзiн толькi Фiлi не змянiўся: твар у яго быў як заўсёды прыгожы i абыякавы. На маладым чалавеку красаваўся той самы фрак, у якiм ён цягаўся па ўсiх рэстаранах Парыжа i Берлiна. Так, мусiць, выглядае гэты басяк, калi едзе на чарговую вечарынку цi вяртаецца з начной гулянкi, п'яны i расхлябаны (вунь нават вузел на гальштуку не паспеў як след завязаць). За Фiлi стаялi нейкiя жанчыны пад жалобнымi вуалямi, - я не мог пазнаць iх. Можа, гэта была Алiмпiя з дочкамi. У прыцемку бялелi нечыя накрухмаленыя манiшкi.
      Жэнеўева паднесла да маiх губ шклянку. Я зрабiў некалькi глыткоў i сказаў, што мне палепшала. Ласкавым i добрым голасам дачка спыталася, цi не хачу я легчы ў пасцель. Я адказаў першае, што мне прыйшло ў галаву:
      - Я хацеў бы праводзiць яе да магiлы, раз ужо не суджана мне было развiтацца з ёю жывою...
      Як той акцёр, што спрабуе знайсцi правiльную iнтанацыю, я паўтараў: "Раз не суджана мне было развiтацца з ёю жывою... развiтацца з ёю жывою... жывою...", раптам гэтыя звычайныя словы, сказаныя толькi дзеля прыстойнасцi, дзеля таго, каб падмацаваць маю ролю на пахаваннi жонкi, - раптам гэтыя словы з магутнай сiлай абудзiлi ўва мне тое самае пачуццё, якое яны i павiнны былi выказаць. I да мяне дайшло тое, чаго нiяк не хацеў прымаць мой розум: больш нiколi не спаткаю, не ўбачу я Iзы, i нiколi не мець нам душэўнай размовы, i нiколi не прачытае яна гэтых старонак!.. Навекi ўсё застанецца так, як было ў Калезе, калi мы гутарылi з ёю апошнi раз... Нiчога цяпер ужо не паправiш, не пераробiш... Яна памерла, так i не ведаючы, што быў я не толькi вылюдкам i катам, што жыў ува мне i другi чалавек... Божа! Нават калi б я прыехаў у самую апошнюю яе хвiлiну, нават калi б мы не сказалi слова адно аднаму, яна ўбачыла б гэтыя слёзы, якiя цяпер лiлiся па маiх шчоках, i адышла б на вечны спакой, гледзячы на маю тугу i адчай...
      А цяпер толькi нашы дзецi ў здранцвеннi глядзелi на гэтае вiдовiшча. Напэўна, нiколi ў сваiм жыццi яны не бачылi, каб я плакаў. Гэты старэчы грозны, люты твар, гэтая страшная галава Медузы*, чыйго погляду нiхто не мог вытрымаць, на вачах мяняўся i рабiўся чалавечым.
      * Медуза - у мiфалогii старажытнай Грэцыi страшыдла, у якога на галаве замест валасоў варушылiся змеi. Людзi камянелi на месцы, паглядзеўшы на яе.
      Я пачуў, як нехта сказаў (здаецца, гэта была Янiна):
      - Каб вы не паехалi, можа... Чаму вы паехалi?
      Чаму я паехаў? А хiба я не паспеў бы вярнуцца? Паспеў бы, калi б далi тэлеграму не да запатрабавання, а на вулiцу Брэа!.. Хюбэр неасцярожна дадаў:
      - Паехаць i нават не пакiнуць адраса... Дзе шукаць, куды пiсаць?..
      I тут цьмяная дагэтуль здагадка стала ўпэўненасцю. Абапёршыся абедзвюма рукамi на падлакотнiкi крэсла, я прыўстаў i, калоцячыся ад гневу, закрычаў Хюбэру:
      - Няпраўда!
      Ён замармытаў:
      - Бацька, апамятайся!
      - Так, так! Вы ўсе махляры!.. Вы ведалi мой адрас! Паглядзi мне ў вочы, нягоднiк, i паспрабуй сказаць, што вы не ведалi адраса!
      Хюбэр спрабаваў запярэчыць:
      - Адкуль жа нам было яго ведаць?..
      - А хiба ты не сустракаўся з чалавекам, з якiм я меў справы ў Парыжы?! Не сустракаўся?! Няўжо ў цябе i на гэта павернецца язык?!
      Усе акамянелi i са страхам глядзелi на мяне. Хюбэр апусцiў галаву, як хлапчук, злоўлены ў падмане.
      - Дарэчы, не дорага вы яму заплацiлi за здраду! Не вельмi вы шчодрыя, дзецi мае! Дванаццаць тысяч гэтаму няшчаснаму за тое, што ён аддаў вам такое багацце! Гэта ж амаль нiчога!
      Я зарагатаў i моцна закашляўся. Дзецi анямелi. I толькi Фiлi выцiснуў праз зубы: "Гнусная гiсторыя!.."
      А я гаварыў далей, i кожнае маё слова выкрывала iх. Панiзiў толькi голас, калi заўважыў умольны сынаў жэст:
      - Гэта вы вiнаватыя, што я не развiтаўся з ёю. Вы ведалi пра кожны мой крок, але вам трэба было, каб я нiчога не западозрыў. Вы хавалiся ад мяне. Калi б вы паслалi тэлеграму на вулiцу Брэа, я адразу зразумеў бы, што мне здрадзiлi. I нiчога на свеце не магло вас прымусiць зрабiць гэта, нават апошняя просьба вашай мацi! Вы яе, вядома, шкадавалi, але пайшлi напралом...
      Вось што я iм сказаў, прыгадаўшы i яшчэ большыя грахi. Хюбэр пачаў упрошваць сястру:
      - Прымусь яго змоўкнуць, Жэнеўева! Прымусь! Людзi ж могуць пачуць!..
      Жэнеўева абняла мяне за плечы i зноў пасадзiла ў крэсла.
      - Не трэба, бацька! Супакойся, прашу цябе! Не час цяпер на гэта... Потым на свежую галаву пагаворым... Iмем мацi нашай заклiнаю... Яна яшчэ тут, у труне...
      Смяротна бледны Хюбэр прыклаў палец да губ: зайшоў кiраўнiк пахавальнай цырымонii са спiсам важных асоб, якiя ў жалобнай працэсii павiнны былi iсцi побач з катафалкам. Я ўстаў i зрабiў некалькi крокаў. Сям'я расступiлася перада мной, i я, хiстаючыся, пайшоў да дзвярэй. Ледзьве-ледзьве хапiла мне сiлы дайсцi да пакоя, дзе ляжала нябожчыца. Ад дзвярэй да труны дарогу ярка асвятлялi свечкi. З неймавернай цяжкасцю перастаўляючы ногi, я дайшоў да труны i ўпаў на каленi. Тут да мяне падаспелi Жэнеўева i Хюбэр, дапамаглi мне ўстаць, падхапiлi пад рукi i далiкатна павялi. Адзiн я ўжо не змог бы падняцца на другi паверх. Адна манашка згадзiлася пабыць каля маёй пасцелi, пакуль iдзе цырымонiя. Хюбэр рабiў выгляд, нiбыта мiж намi нiчога не адбылося. Перад тым як пайсцi ён папытаўся, цi добра зрабiлi, што ўнеслi ў спiс важных асоб старшыню калегii адвакатаў. Я нiчога не адказаў i адвярнуўся да акна. Там церушыўся дробны нудны дождж...
      Унiзе ўжо чуўся тупат ног. Вiдаць, увесь горад прыйдзе на пахаванне. З кiм толькi мы не звязаны па лiнii Фандадэжаў! А па маёй! Суд, адвакатура, банкi, увесь дзелавы свет... Мне было прыемна адчуваць, што я апраўдаў сябе перад сям'ёй i даказаў сваю невiнаватасць. Я злавiў дзяцей на хлуснi. Яны не адважылiся адмаўляць сваёй вiны... Дом запоўнiўся манатонным прыглушаным гоманам, нiбы ў iм спраўлялi нейкi дзiўны, незвычайны баль без музыкi. Пачалася цырымонiя развiтання з нябожчыцай. А я прымусiў сябе засяродзiцца на злачынстве сваiх дзяцей: яны, i толькi яны, вiнаватыя ў тым, што я не быў побач з Iзай у яе смяротны час... Але дарэмна нагнятаў я ў сабе сваю старую нянавiсць. (Так бывае з загнаным канём: прышпорвай яго, не прышпорвай - а ён ужо нiкога не слухаецца.) Сэрца маё памякчэла, полымя нянавiсцi прытухла... Чаму? Можа, таму, што я адпачыў... А можа, ад таго, што апошняе слова было за мной...
      Да мяне перасталi даносiцца жалобныя песнапеннi святароў. Усё далей i далей адыходзiла пахавальная працэсiя... Пайшла мая Iза ў свой апошнi шлях... I ў нашым вялiкiм доме ўсталявалася глыбокая цiшыня... За катафалкам пайшлi ўсе: дзецi, сваякi, слугi. У доме засталiся толькi я ды манашка, якая сядзела ля мяне i чытала малiтвеннiк.
      Цiшыня зноў навеяла на мяне горкую тугу вечнай разлукi, непапраўнай страты. Зноў балюча сцiснулася сэрца. Усё было скончана. Позна. Нiчога мы з Iзай больш не скажам адно аднаму. Усё...
      Я ляжаў у пасцелi i тупа глядзеў на мэблю ў стылi Людовiка XIII, якую мы з Iзай выбiралi ў дзень нашых заручын. Гэтыя рэчы доўга служылi ёй, пакуль не перайшла да яе па спадчыне матчына мэбля. Вось гэты сумны ложак, ложак нашай бяды i няшчасця...
      Усе вярнулiся з могiлак. Да мяне зайшлi Хюбэр i Жэнеўева. Я зразумеў, што нiяк не могуць яны прывыкнуць да майго твару, залiтага слязьмi. У жалобным маўчаннi стаялi яны ля майго ложка. Дзiўна неяк выглядаў Хюбэр: яшчэ толькi поўдзень, а ён у фраку - у вячэрнiм уборы. А Жэнеўева - нiбы чорная вежа, на якой вылучалася толькi белая хусцiнка. Адкiнутая вуаль адкрывала круглы зняможаны твар... Гора сарвала з нас маскi, i мы не пазнавалi адно аднаго.
      Яны пацiкавiлiся маiм здароўем. У голасе трывога, адчай, роспач...
      Жэнеўева сказала:
      - Амаль усе iшлi да самых могiлак. Яе так любiлi...
      Я папрасiў расказаць, што было з Iзай перад смерцю.
      - Ёй нездаровiлася. Яна i не хавала гэтага. Можа, бедная, i прадчувала сваю смерць, бо якраз перад гэтым яна цэлы дзень не выходзiла са свайго пакоя, усё нешта перабiрала, спалiла ў камiне стос пiсем... Мы нават падумалi, што загарэлася сажа ў комiне...
      Я перапынiў дачку i спытаўся (як жа я раней пра гэта не падумаў):
      - Як ты думаеш, Жэнеўева, мой ад'езд тут не... адыграў сваёй ролi?
      Жэнеўева задаволена адказала:
      - Вядома, i ад'езд гэты зрабiў сваё... Мама моцна пакрыўдзiлася.
      - А вы ёй нiчога не гаварылi?.. Ну... не расказвалi пра тое, што напалi на мой след?
      Жэнеўева запытальна паглядзела на брата: цi можна паказаць, што яна зразумела, пра што iдзе гаворка. Выгляд у мяне, мусiць, быў у гэты момант люты, бо яны абое перапужалiся. I пакуль Жэнеўева дапамагала мне сесцi зручней, Хюбэр паспешлiва адказаў, што мама захварэла дзён праз дзесяць пасля майго ад'езду i што ўвесь гэты час яны рабiлi ўсё магчымае, каб мама нiчога не ведала пра наш разлад. А цi было гэта праўдай? Ён яшчэ дадаў перарывiстым голасам:
      - Паверце, калi б мы сказалi ёй пра гэта, то мы былi б першымi, хто вiнаваты ў яе смерцi...
      Ён адвярнуўся, i я ўбачыў, як уздрыгваюць ад плачу сынавы плечы. Нехта прачынiў дзверы i папытаўся, цi скора будуць садзiцца за стол. Пачуўся голас Фiлi: "Як сабе хочаце! Я не вiнаваты, што ў мяне кiшкi марш iграюць". Жэнеўева выцерла слёзы i спыталася, што мне даць есцi. Хюбэр паабяцаў зайсцi адразу пасля абеду, - тады мы пра ўсё i пагаворым раз i назаўсёды, калi толькi ў мяне хопiць сiлы выслухаць яго. Я кiўнуў галавой.
      Яны пайшлi. Манашка дапамагла мне ўстаць. Я прыняў ванну, апрануўся i з'еў маленькую талерачку булёну. Не хацелася мне ўвязвацца ў гэтую бойку. На роўных яна не пройдзе: сапернiк будзе шкадаваць хворага, нямоглага старога.
      Калi дзецi вярнулiся, перад iмi быў зусiм другi чалавек, якi не меў нiякай патрэбы ў iх спагадзе. Я прыняў свае лекi i трымаўся бадзёра i незалежна.
      Хюбэр пераадзеўся ў звычайны касцюм, а Жэнеўева захуталася ў стары матчын халат. "У мяне няма нiчога чорнага, няма ў што i апрануцца..." Яны селi насупраць мяне, i пасля некалькiх звычайных фраз, якiя гавораць, пахаваўшы нябожчыка, Хюбэр пачаў:
      - Я многа перадумаў.
      Ён старанна падрыхтаваў сваю прамову. Гаварыў так урачыста, нiбы звяртаўся да сходу акцыянераў: кожнае слова - узважана, нiякiх адступленняў, нiякiх перабольшанняў...
      - Ля мамiнага ўзгалоўя я праверыў сваё сумленне. Я паспрабаваў зiрнуць iначай на наш разлад i паставiць сябе на тваё месца. Мы бачылi ў табе бацьку, якi як можа стараецца пазбавiць спадчыны сваiх родных дзяцей, i гэта, па-мойму, робiць законнымi ўсе нашы дзеяннi i ўчынкi. Прынамсi, кожны чалавек iх зразумее i прабачыць. Мы далi табе маральную перавагу над намi сваёй бязлiтаснай барацьбой i сваёй...
      Тут ён запнуўся, шукаў патрэбнага слова - а я цiхенька падказаў:
      - ...i сваёй подлай змовай.
      Ён пачырванеў. Жэнеўева зашыпела:
      - А чаму "подлай"? Ты ж куды мацнейшы за нас...
      - Ну што вы! Якая тут моц? Хворы стары супраць зграi маладых ваўкоў...
      - Гэты хворы стары, - сказаў Хюбэр, - у нашай сям'i карыстаецца вялiкiмi прывiлеямi. Ён днямi сядзiць сабе ў пакоi, пiльна сочыць за ўсiм, што робiцца навокал, выведвае нашы прывычкi, слабасцi i ўсё выкарыстоўвае ў сваiх эгаiстычных iнтарэсах. Спяшацца яму няма куды, ён грунтоўна абдумвае кожны свой удар. Ён усё ведае пра iншых, а тыя пра яго - нiчога. Ён - адмысловы майстра падгледзець, падслухаць (тут я не змог стрымаць усмешкi, тады i яны ўсмiхнулiся). Дык вось, - гаварыў далей Хюбэр, - у сваёй сям'i, у сваiм доме людзям заўсёды бракуе асцярожнасцi: спрачаюцца, крычаць, гарлапаняць i самi гэтага не заўважаюць. Залiшне мы паспадзявалiся на таўшчыню сцен у нашым доме. А ёсць жа яшчэ i адчыненыя вокны...
      Гэтыя намёкi трохi змякчылi наш настрой. Але Хюбэр зноў загаварыў сур'ёзным тонам:
      - Я нават дапускаю, што мы маглi табе здацца злачынцамi. Я, канешне, мог бы яшчэ раз спаслацца на тое, што кожны наш крок - гэта законны сродак самаабароны, але не варта абвастраць спрэчку i падлiваць масла ў агонь. Не буду я тут разбiрацца i хто быў падпальшчыкам гэтай сумнай вайны. Я гатоў нават абараняць вiнаватага. Але ты павiнен зразумець... Ён падняўся, працёр акуляры. Твар худы, змучаны... - Ты павiнен зразумець, што я змагаўся за гонар нашай сям'i, за будучыню сваiх дзяцей. Не можаш ты сабе ўявiць, якое наша становiшча, - ты чалавек мiнулага стагоддзя, ты жыў у тую казачную эпоху, калi разумны, абачлiвы чалавек мог рабiць стаўку на надзейныя вартасцi. Я, безумоўна, разумею i аддаю табе належнае: ты заўсёды быў на вышынi абставiн. Ты, напрыклад, самы першы адчуў наблiжэнне буры i своечасова паспеў пусцiць у ход працэнтныя паперы... Але табе ўдалося гэта толькi таму, што ты быў па-за бiржавымi справамi, а калi хочаш - без справы! Ты мог спакойна ацанiць становiшча, усё ўзважыць i дзейнiчаць. А я быў звязаны па руках i нагах... Удар быў занадта нечаканы, нiхто не паспеў апамятацца. Упершыню затрашчалi ўсе разам галiны дрэва, i не было за што ўтрымацца, i не было дзе ўратавацца...
      З якiм болем ён паўтараў: "Не было", "не было..." Моцна, мусiць, скруцiлi яго даўгi!.. Можа, ён на краi безданi?! Але тут Хюбэр спахапiўся, што загаварыў занадта шчыра, i пачаў пераказваць агульнавядомыя iсцiны: магутнае пасляваеннае абсталяванне, перавытворчасць, крызiс спажывання... Усе яго словы мяне мала цiкавiлi. Я ўважлiва прыглядаўся да сына i бачыў, што ён перапоўнены трывогай. I ў гэтыя хвiлiны я адчуў, што нянавiсць мая памерла, патухла жаданне адпомсцiць. А можа, усё гэта памерла ўжо даўно? Я паспрабаваў успомнiць пра свае старыя крыўды, зноў распалiць у сабе агонь гневу i лютасцi... Дарэмна... Навошта спрачацца з вiдавочным. Няпростае пачуццё нараджалася ўва мне да сына, але пераважала ў iм зацiкаўленасць. Усе трывогi гэтага няшчаснага я мог супакоiць адным сваiм словам!.. Як гэта ўсё было дзiўна!.. А ў вачах у мяне стаяла маё багацце... Яшчэ нядаўна яно было мэтай i сэнсам усяго майго жыцця!.. Дарэмна спрабаваў я падараваць, аддаць, згубiць яго!.. Аказваецца, я не мог нават зрабiць з iм таго, што мне хацелася!.. I вось я адкiнуў гэтае багацце. Яно перастала мяне цiкавiць, нiякага дачынення да яго я больш не меў... Хюбэр змоўк i пiльна глядзеў на мяне праз свае акуляры: "Што гэта зноў задумаў бацька? Адкуль чакаць новага ўдару?" Вось ён ужо i падрыхтаваўся: на твары з'явiлася пакутлiвая грымаса, у вачах - страх i адчай, цела адкiнулася на спiнку крэсла, рука прыўзнялася, нiбы папярэджваючы гэты чарговы ўдар... I я пачуў:
      - Я прашу цябе толькi аб адным: дапамажы мне выблытацца i ўмацаваць маё становiшча. Ад мамы мне сёе-тое дастанецца, але мне яшчэ трэба (ён запнуўся, баючыся назваць суму) ...трэба ўсяго толькi адзiн мiльён. А калi ўсё наладзiцца, я тады i адзiн... А зрэшты, глядзi сам. Абяцаю, што тваё слова будзе для мяне законам...
      Ён праглынуў слiну i моўчкi пазiраў на мяне, але нiчога не мог прачытаць на маiм твары.
      - Ну а ты? Як твае справы, дачка? - спытаўся я, паварочваючыся да Жэнеўевы. - У цябе, вiдаць, усё добра. Муж твой - мудрэц...
      Жэнеўева заўсёды з сябе выходзiла, калi хвалiлi мужа. Яна з абурэннем запярэчыла, што iх фiрма абанкруцiлася. Ужо два гады, як Альфрэд не закуплiвае рому, - ён, бачыце, упэўнены, што цяпер лепш пачакаць i не пачынаць нiякiх спраў. Iм-то ёсць за што жыць, толькi вось Фiлi пагражае кiнуць жонку i чакае толькi, каб пераканацца, што цесцеў кашалёк апусцеў.
      Я разануў:
      - Падумаеш, бяда вялiкая!
      - Канешне, Фiлi - падонак! Гэта i я ведаю, i Янiна ведае... Але калi ён кiне яе, яна памрэ... Не вытрымае, памрэ. Табе гэтага не зразумець, тата. Не дадзена табе гэтага. Янiна пра яго ведае куды больш, чым усе мы разам. Яна не раз мне казала, што такiх нягоднiкаў мала на свеце. I ўсё ж такi, калi ён кiне яе, яна памрэ. Табе гэта здаецца глупствам. Такiя пачуццi для цябе не iснуюць. Але з сваiм вялiкiм розумам ты можаш улавiць i тое, чаго сам не адчуваеш...
      - Ты стамляеш тату, Жэнеўева...
      Хюбэр думаў, што сястра сваёй балбатнёй б'е па маiм самалюбстве i можа "ўсё сапсаваць". Ён убачыў прыкметы крыўды i болю на маiм твары. Але адкуль яму было ведаць, што Жэнеўева развярэдзiла маю старую рану... Я ўздыхнуў: "Шчаслiўчык гэты Фiлi!"
      Хюбэр i Жэнеўева ашаломлена пераглянулiся. Яны нiколi не сумнявалiся, што я прыдуркаваты, i, вiдаць, з чыстым сумленнем адправiлi б мяне ў вар'яцкi дом.
      - Падлюга ён, распуснiк! - прабурчаў Хюбэр. - А мы ў яго ў руках...
      - Яго цесць не такi жорсткi, як ты, - сказаў я. - Альфрэд не раз вунь гаварыў, што не такi ўжо Фiлi i распуснiк...
      Жэнеўева не вытрымала:
      - Ён i Альфрэда за сабой цягне: зяць разбэсцiў цесця, усе пра гэта ведаюць у горадзе: разам да прастытутак ходзяць - колькi разоў бачылi!.. Божа! Якi сорам! Якая ганьба!.. Гэтае гора так грызла маму...
      Жэнеўева выцерла слёзы. Хюбэр вырашыў, што я хачу адхiлiць iх ад галоўнага.
      - Ды не ў гэтым цяпер справа, Жэнеўева, - злосна сказаў ён. - Можна падумаць, што свет клiнам сышоўся на табе i тваёй сям'i.
      Разгневаная Жэнеўева адказала, што яшчэ невядома, хто з iх большы эгаiст яна цi Хюбэр, i дадала:
      - Канешне, кожны думае перш-наперш пра сваiх дзяцей. Я ўсё, усё, што толькi магла, рабiла для Янiны i ганаруся гэтым. А хiба наша мама для нас усяго не рабiла?! За дачку я хоць у агонь...
      З'едлiвым тонам (вось дзе мая кроў!) Хюбэр прагугнявiў, што яна "не толькi сама ў агонь пайшла б, але i ўсiх за сабой пацягнула б".
      О! Як пацешыла б мяне такая сварка ў былыя часы!.. Гэта ж такое радаснае прадвесце будучай бязлiтаснай бойкi за тыя рэшткi спадчыны, якiя я не паспеў бы знiшчыць. А цяпер мне брыдка i сумна слухаць усё гэта... Што ж, трэба раз i назаўсёды вырашыць грашовае пытанне. Няхай дадуць мне памерцi спакойна.
      - Дзiўна, дзецi мае! - сказаў я. - Як дзiўна, што я ўрэшце зраблю менавiта тое, што здавалася мне несусветным вар'яцтвам...
      Ну вось! Спрэчкi як не было... Абодва працiўнiкi з'ядалi мяне сваiмi прагнымi, недаверлiвымi вачыма. Яны чакалi. Як яны насцярожылiся!..
      - Я добра памятаў i ўсё жыццё баяўся таго, што здарылася з тым старым селянiнам, якi арандаваў у нас хутар. Ён аддаў дзецям усё, што меў, а тыя, абабраўшы бацьку, зрабiлi ўсё, каб ён памёр з голаду... А яшчэ i так бывае: доўга хварэе, не хоча памiраць стары, - дзеткi дапамогуць яму: пакладуць дзве падушкi на галаву ды прыцiснуць трохi...
      - Тата, не трэба!
      I ў голасе, i на твары адчуваўся непрытворны жах. Я рэзка памяняў тон:
      - У цябе, Хюбэр, будзе многа клопату. Падзел будзе няпросты. Мае ўклады ў некалькiх банках. I тут, i ў Парыжы, i за гранiцай. А яшчэ ж будынкi, землi, лес.
      З кожным маiм словам вочы iх большалi, але абое не адважвалiся верыць. Я заўважыў, як нервова дрыжалi тонкiя сынавы рукi.
      - Я хачу, каб усё было скончана да маёй смерцi. Трэба адразу падзялiць i тое, што вы атрымалi ад нябожчыцы мацi. Пакуль буду жыць, сабе пакiдаю Калез дом i парк. Утрыманне i рамонт - за ваш кошт. Пра вiнаграднiкi я больш i слухаць не хачу. Забiрайце сабе, а мне будзеце плацiць штомесячную рэнту, трэба толькi вызначыць яе памер... Падай мне кашалёк, там... у пiнжаку, у левай кiшэнi.
      З дрыготкiх рук Хюбэра я ўзяў кашалёк. Дастаў адтуль канверт.
      - Вось тут некаторыя звесткi пра стан i памеры маёмасцi. Можаш занесцi гэты канверт натарыусу Аркаму... Або пачакай, лепш патэлефануй, скажы, каб ён зайшоў да мяне. Я сам аддам гэты дакумент i пры табе засведчу яму сваю волю.
      Хюбэр узяў канверт i з трывогай спытаўся:
      - Ты не смяешся з нас? Не?
      - Iдзi, тэлефануй натарыусу i тады ўбачыш, смяюся я цi не.
      Ён кiнуўся да дзвярэй, а потым спахапiўся:
      - Не... сёння няёмка... Трэба пачакаць хоць з тыдзень.
      I ён правёў рукой па вачах. Яму, напэўна, было сорамна, ён хацеў прымусiць сябе думаць пра мацi. У руках быў канверт...
      - Ну што ж, - падахвоцiў я. - Адкрывай i чытай. Я дазваляю.
      Ён хуценька падышоў да акна i адкрыў канверт. Ён не чытаў, а еў вачыма гэтую паперу. Не вытрымала i Жэнеўева: устала, падбегла да брата i з прагнасцю ўпiлася ў вопiс маёмасцi.
      Я глядзеў на сваiх дзяцей... Брат i сястра... Нiчога страшнага ў iх няма. Хюбэр - дзелавы чалавек, бацька сям'i, апынуўся ў катастрафiчным становiшчы... Жэнеўева - мацi сям'i, гаспадыня... I вось - у руках мiльёны, якiя яны лiчылi страчанымi... Папраўдзе, я нiчога не бачыў у iх страшнага. А вось мая ўласная абыякавасць мяне дзiвiла. Я быў падобны да чалавека, якому зрабiлi аперацыю: ён прачынаецца i гаворыць, што нiчога не чуў. Я адкiнуў ад сябе тое, да чаго быў прыкаваны моцна, думаў - навек. I адчуваў я толькi фiзiчную палёгку, стала вальней дыхаць. А па сутнасцi ўсе гэтыя гады я тое i рабiў, што спрабаваў вызвалiцца ад свайго багацця, надзялiць iм каго-небудзь, абы толькi ён быў не з маёй сям'i. Я заўсёды памыляўся, не ведаў сам, чаго хачу. О, мы рэдка ведаем, чаго хочам, i зусiм не любiм тое, без чаго, здаецца, жыць не зможам!..
      Я чуў, як Хюбэр гаварыў сястры:
      - Неверагодна!.. Неверагодна!.. Такое багацце!..
      Потым яны пашапталiся трохi, i раптам Жэнеўева заявiла, што яны не могуць прыняць такой ахвяры, не хочуць, каб я пазбаўляў сябе ўсяго дзеля iх.
      Дзiўна гучалi для мяне словы: "ахвяры", "пазбаўляў сябе...". Хюбэр настойваў:
      - Ты вельмi стамiўся, перахваляваўся за сёння i таму, можа, усё так паспешлiва вырашаеш. Не такi ты ўжо хворы, як табе здаецца. Табе яшчэ i сямiдзесяцi няма, а з грудной жабай людзi да ста дажываюць. Праз нейкi час ты пашкадуеш аб сваiм сённяшнiм рашэннi. Калi ты хочаш, я вызвалю цябе ад усiх матэрыяльных клопатаў. Але жывi сабе спакойна i валодай усiм, што табе належыць. Мы заўсёды хацелi толькi справядлiвасцi...
      Мяне апаноўвала страшэнная стома. Ад бяссоннiцы злiпалiся вочы. Я сказаў, што рашэнне маё канчатковае i больш абмяркоўваць я нiчога не хачу да прыходу натарыуса.
      Яны пайшлi да дзвярэй. Не паварочваючы галавы, я кiнуў услед iм:
      - Забыўся вас папярэдзiць: я прызначыў штомесячную рэнту ў паўтары тысячы франкаў свайму сыну Рабэру, - я абяцаў яму. Напомнi мне пра гэта, Хюбэр, калi мы будзем падпiсваць акт.
      Хюбэр пачырванеў. Такой стралы ён не чакаў. А Жэнеўева не заўважыла тут нiякага падвоху. Толькi вочы яе сталi круглыя ад здзiўлення. Яна хутка ўсё падлiчыла:
      - Васемнаццаць тысяч у год! А табе не здаецца, што гэта мнагавата?..
      XVIII
      Луг сёння святлейшы за неба. Ад мокрай зямлi падымаецца дымок. У лужынах адлюстроўваецца няясны нябесны блакiт. Да ўсяго ў мяне сёння жывая цiкавасць, як i ў тыя часы, калi я сам быў гаспадаром у Калезе. А цяпер усё тут ужо не маё, але сваёй беднасцi я не адчуваю. Льюць дажджы. У бяссонныя ночы я чую, як цяжкiя кроплi б'юць па чарапiцы, ведаю, што будзе бяда: пагнiе вiнаград, i перажываю, як i тады, калi вiнаграднiкi былi мае. Цяпер толькi я зразумеў, што не ўласнiк, не сквапны багацей жыў ува мне, а селянiн з яго спрадвечнай любасцю да зямлi. Так, так - селянiн, нашчадак тых, каму зямля была храмам i майстроўняй, бядой i ўцехай. Для дзядоў, прадзедаў маiх кожны дзень пачынаўся з таго, што з трывогай i надзеяй углядалiся яны ў небасхiл, спрабуючы адгадаць, чаго сёння чакаць: буры цi пагоды...
      Мая рэнта будзе накоплiвацца ў натарыуса: мне пакуль што нiчога не трэба. А зрэшты, калi мне чаго бракавала?