Фальшывая ўсмешка на ягоным твары анiяк не змякчыла каманднага тону. Але не той я чалавек, каб мною кiравалi. Нават алiмпiйскiя фiналiсты.
      - Мы не можам, сэр, - паўтарыў я.
      - Мы павiнны застацца, Олiвэр, - сказала Джэнi.
      - Чаму? - спытаўся я.
      - Таму што я згаладалася, - адказала яна.
      Скарыўшыся волi Олiвэра III, мы сядзелi за абедзенным сталом. Ён схiлiў галаву, мацi i Джэнi таксама. Ну i я зрабiў нешта падобнае.
      - Блаславi ежу нашую i нас у служэннi Табе i наставi заўжды памятаць пра патрэбы i жаданнi блiзкiх нашых. За гэта молiмся ў iмя Сына Твайго Iсуса Хрыста. Амiн.
      Божа лiтасцiвы, гэтым Стод мяне даканаў. Няўжо хоць раз нельга было абысцiся без дэманстрацыi набожнасцi? Што падумае Джэнi? Цёмнавечча нейкае, дальбог.
      - Амiн, - сказала матулька (i Джэнi, дарэчы, таксама, толькi вельмi цiха).
      - Душою з вамi, - паспрабаваў пажартаваць я.
      Але жарт нiкога не развесялiў. А менш за ўсiх Джэнi.
      Яна адвяла ад мяне вочы. Олiвэр III холадна зiрнуў на мяне:
      - Я вельмi хацеў бы, Олiвэр, каб ты калi-нiкалi быў з намi душою.
      Абед не прайшоў у невыносным маўчаннi дзякуючы адно фенаменальнай матчынай здольнасцi весцi свецкую гутарку.
      - Дык вашыя бацькi з Крэнстана, Джэнi?
      - Толькi тата. Мацi з Фол-Рывэра.
      - Барэты маюць заводы ў Фол-Рывэры, - заўважыў Олiвэр III.
      - Дзе яны эксплуатавалi пакаленнi беднякоў, - дадаў Олiвэр IV.
      - У дзевятнаццатым стагоддзi, - парыраваў Олiвэр III.
      Мацi ўсмiхнулася, вiдавочна, задаволеная, што ў гэтым сэце мяне перайграў яе Олiвэр. Але, як кажуць, яшчэ не вечар.
      - А як наконт планаў аўтаматызаваць гэтыя самыя заводы? - нанёс я ўдар у адказ.
      Зноў запала маўчанне. Зараз ён сцебане якой-небудзь рэплiчкай.
      - А як наконт кавы? - спыталася Элiсан Форбс Барэт.
      Мы вярнулiся ў бiблiятэку на апошнi раўнд. Абавязкова апошнi: заўтра нам трэба iсцi на заняткi, Стода чакаў банк, дый мацi пэўна ж збiралася зранку ажыццявiць нейкую запланаваную годную акцыю.
      - Табе з цукрам, Олiвэр? - папыталася яна.
      - Олiвэр заўсёды п'е каву з цукрам, дарагая, - сказаў бацька.
      - Але не сёння, дзякуй, - сказаў я. - Без малака i без цукру, мама.
      Кожны ўзяў свой кубак, i мы ўселiся ў фатэлi, адчуваючы, што нам абсалютна няма чаго сказаць адно аднаму. Але раптам я знайшоў тэму.
      - Скажы, Джэнiфэр, што ты думаеш пра Корпус Мiру? - пацiкавiўся я.
      Яна змрочна зiрнула на мяне i змаўчала.
      - Ты што, Олiвэр, яшчэ не сказаў iм? - здзiўлена спыталася мацi ў бацькi.
      - Цяпер не час, дарагая, - сказаў Олiвэр III з фальшывай сцiпласцю, у якой, аднак, выразна чулася: "Спытайцеся ў мяне, спытайцеся!"
      - Пра што гаворка, бацька?
      - Нiчога асаблiва важнага, сын.
      - Не разумею, як ты можаш так гаварыць, - сказала мацi i павярнулася да мяне, каб з пыхаю паведамiць навiну. (Я ж кажу: яна заўсёды на ягоным баку.) Твайго бацьку прызначаюць дырэктарам Корпуса Мiру.
      - О! - усклiкнуў я.
      Джэнi таксама ўсклiкнула: "О!" - толькi зусiм iнакш, голасам нашмат больш радасным.
      Бацька зрабiў выгляд, што ён засмуцiўся, а мацi, здаецца, чакала, што я цi не вобзем грымнуся ад пашаны да такога таты. Можна падумаць, што яго дзяржаўным сакратаром прызначылi, няйначай.
      - Вiншую вас, мiстэр Барэт! - узяла iнiцыятыву на сябе Джэнi.
      - Прымiце i мае вiншаваннi, сэр, - далучыўся да яе я.
      Мацi аж не магла, так хацела прадоўжыць гэтую гутарку.
      - Я ўпэўненая, што гэта будзе вельмi цiкавая i карысная праца, - сказала яна.
      - О, вядома, - падхапiла Джэнi.
      - Згодны, - сказаў я без асаблiвай перакананасцi. - Э-э... мама, перадай мне, калi ласка, цукру.
      8
      - Джэнi, яго ж, урэшце, не дзяржаўным сакратаром прызначылi!
      - I ўсё ж такi, Олiвэр, ты мог бы сустрэць гэтае паведамленне з большым iмпэтам.
      - Я яго павiншаваў.
      - Глядзi ты - якая высакароднасць!
      - Чорт, чаго ты ад мяне чакала?
      - Божа, - адказала яна, - ды мяне проста выварочвае ад усяго гэтага!
      - Мяне таксама, - заўважыў я.
      Потым мы доўга ехалi моўчкi - анiводным словам не перакiнулiся. Але я адчуваў: нешта тут не так.
      - Дык ад чаго - "ад усяго" - цябе выварочвае, Джэн?..
      - Ад таго, як ты ставiшся да свайго бацькi.
      - А ён да мяне як ставiцца?
      I тут яна вывалiла на мяне рандолю маралiзатарскай лапшы. Дакладней, спагецi. Ведама ж, я зрабiў замах на сама святое, што было ў Джэнi: на бацькоўскую любоў i на пачуццi да бацькi. Сама сапраўдны iталiйска-мiжземнаморскi сiндром. Якi ж я благi сын!
      - Ты яго зневажаеш, зневажаеш i зневажаеш!
      - А ён мяне не? Цi ты не заўважыла, Джэн?
      - Ды я ўпэўненая, што ты нi перад чым не спынiшся, абы дапячы няшчаснаму старому!
      - "Дапячы" Олiвэру Барэту Трэцяму немагчыма.
      Памаўчаўшы - i маўчанне гэтае мяне насцярожыла, - яна раптам сказала:
      - Хiба толькi ажанiўшыся з Джэнiфэр Кавiлеры.
      Гэтыя словы так пранялi мяне, што я ледзь змог збочыць на стаянку каля прыдарожнага шынка. Спынiў машыну i павярнуўся да Джэнiфэр, злы, як чорт.
      - Ты што, i праўда так думаеш?
      - Прыкладна так, - адказала яна вельмi спакойна.
      - Джэнi, ты што, не верыш, што я кахаю цябе?! - крыкнуў я.
      - Веру, - зноў спакойна адказала яна. - Але ёсць нешта вар'яцкае ў тым, што ты ўпадабаў мой дужа сцiплы сацыяльны статус.
      Ну што я мог сказаць? Не - адназначна. Я паўтарыў ёй усё, што пра гэта думаю, некалькi разоў з сама рознымi iнтанацыямi. Я быў такi засмучаны, што нават задумаўся: цi ж няма хоць калiўца праўды ў гэтым яе жахлiвым меркаваннi?
      Яна таксама не ззяла.
      - Я не сцвярджаю, што гэта так, Олi. Проста мне здаецца, што нейкая рацыя ў маёй развазе ўсё-такi ёсць. Ведаеш, я ж таксама не толькi кахаю цябе. Я люблю тваё iмя. I твой, скажам так, рэйтынг. - Джэнi адвярнулася, i мне здалося, што зараз яна заплача. Аднак яна не заплакала, а прамармытала: - У рэшце рэшт, тваё iмя - гэта частка цябе.
      Я сядзеў у машыне i глядзеў на неонавы надпiс "Мiдзii i вустрыцы". Болей за ўсё я любiў у Джэнi тое, што яна ўмела зазiрнуць мне ў душу, зразумець рэчы, якiх не перадасi словамi. Яна i цяпер усё разумела. Аднак цi хопiць у мяне сiлы паглядзець праўдзе ў вочы? Божа, яна ж знайшла ў сабе мужнасць убачыць i прызнаць недасканаласць i маю, i сваю ўласную! Божа, якiм нiкчэмным я цяпер сябе адчуваў! Не ведаў, што i сказаць.
      - Джэн, ты не хочаш мiдзiй цi вустрыц? - запытаўся я ў яе.
      - А ты не хочаш у зубы, падрыхтунчык?
      - Хачу, - адказаў я.
      Яна сцiснула кулак i размахнулася, а потым лёгка прыклала яго да маёй шчакi. Я пацалаваў гэты кулачок i пацягнуўся да яе, аднак, як толькi я паспрабаваў абняць яе, яна ўпёрлася рукамi мне ў грудзi i гаркнула, як сама сапраўдны гангстэр з "пугачом" у руцэ:
      - Пагналi, падрыхтунчык! За руль - i гайда!
      Добра, любая. Добра.
      Найболей бацька папракаў мяне ў залiшняй таропкасцi. Мiтуслiвасцi. Нецярплiвасцi. Не памятаю добра, што за словы ён мне казаў, але пропаведзь, якую ён прачытаў мне ў Гарвард-клубе, датычыла перадусiм маёй паспешлiвасцi. Напачатку, каб разагрэцца, ён загадаў мне не есцi так хутка. Я пачцiва нагадаў яму, што я ўжо досыць дарослы чалавек i яму няварта спрабаваць выправiць мае паводзiны цi нават каменцiраваць iх. У адказ ён заявiў, што нават вялiкiм дзяржаўным дзеячам неабходная час ад часу канструктыўная крытыка. Я расцанiў гэтую заўвагу як не надта тонкi намёк на тое, што колiсь ён служыў у першай рузвельтаўскай адмiнiстрацыi. Аднак мне зусiм не хацелася даць яму разгарнуцца ва ўспамiнах, напрыклад, аб ролi, якую ён адыграў у правядзеннi нацыянальнае банкаўскае рэформы. Так што бацюхна заглух.
      Як я ўжо сказаў, мы абедалi ў бостанскiм Гарвард-клубе. Я вельмi злуюся, калi нехта згаджаецца з тым, як бацька мяне ацэньвае. А тут спрэс адны людзi Барэта III. Ягоныя аднакласнiкi, аднакурснiкi, клiенты, тыя, што хочуць стаць ягонымi клiентамi, i гэтак далей, i гэтак далей... У мяне сумнення няма, што ўсё тут зладжана - i цяпер, i заўсёды. Як нi прыслухаюся да гоману, дык толькi i чую: "Вось iдзе Олiвэр Барэт!", цi: "Гэта Барэт, лiдэр гарвардскай хакейнай каманды!", цi што-небудзь яшчэ накшталт гэтага.
      У нас была чарговая, як я iх называю, "антыразмова". Ад усiх папярэднiх яна адрознiвалася хiба што жудасным лухтавiзмам.
      - Бацька, ты ж i слова не сказаў пра Джэнiфэр.
      - А што тут гаварыць? Ты паставiў нас перад фактам, цi ж не?
      - Але я хачу ведаць, што ты пра яе думаеш, бацька.
      - Я думаю, што Джэнiфэр - дзяўчына выдатная. Прабiцца ў Рэдклiф з яе засценка - гэта ўжо нешта значыць...
      Усё мне ясна, бацечка, з гэтай тваёй дэмагогiяй наконт "працаваць трэба, цярпець...". Палямi-агародамi ўхiляешся ад адказу.
      - Бацька, гавары шчыра.
      - Ну а калi шчыра, дык юная лэдзi тут зусiм нi пры чым, - сказаў ён. Справа ў табе самiм.
      - Вось як?
      - Справа ў тваiм бунце. Ты ўсяго толькi бунтуеш, сын.
      - Бацька, дык, па-твойму, жанiцьба з прыгожай i разумнай студэнткаю Рэдклiфа - бунт? Яна ж не якая-небудзь прыпыленая хiпуля.
      - Ёй багата чаго не хапае.
      Ага, пачынаецца. Бацюхна ты мой, не грузi лепш гэтага смецця!
      - Скажы, бацька, што цябе больш за ўсё ў ёй раздражняе - што яна каталiчка цi што яна бедная?
      - А што цябе больш за ўсё вабiць у ёй? - амаль прашаптаў ён, падаўшыся да мяне.
      Мне захацелася ўстаць i пайсцi, i я яму гэта сказаў.
      - Заставайся на месцы i гавары па-мужчынску, - сказаў ён.
      А як я гаварыў дагэтуль? Як хлопчык? Як дзяўчо? Як мышанё? I ўсё ж я застаўся.
      Ад таго, што я не падняўся з-за стала, Сукiнага Сына ажно распiрала ад задавальнення. Мяркую, ён расцанiў гэты факт як сваю чарговую перамогу нада мною.
      - Я толькi прасiў бы цябе крыху счакаць, - прамовiў Олiвэр Барэт III.
      - Скажы, калi ласка, "крыху счакаць" - гэта колькi?
      - Пакуль не закончыш Юрыдычнай школы. Калi ў вас сапраўднае пачуццё, дык яно павiнна вытрымаць гэтае выпрабаванне.
      - Гэта сапраўднае пачуццё, але, выбачай, якога чорта я павiнен яго яшчэ выпрабоўваць?
      Я, па-мойму, ясна яму ўсё выказаў. I не хацеў здавацца перад iм, перад ягоным вечным судзействам, знаходзiцца пад ягоным няспынным прыгнётам ды кантролем.
      - Олiвэр, - пачаў ён новы раўнд. - Ты яшчэ непаўна...
      - "Непаўна..." - хто? - Чорт, я ўжо пачаў шалець.
      - Непаўналетнi. Табе няма дваццацi аднаго года. Паводле закона ты яшчэ не з'яўляешся дарослым чалавекам.
      - Пляваць я хацеў на тваю законную балбатню!..
      Мабыць, наведнiкi, якiя сядзелi ў суседстве, пачулi, што я яму сказаў. Акурат у процiвагу майму выкрыку Олiвэр III сцебануў мяне шэптам-свiстам:
      - Ажэнiшся з ёю цяпер - не дам табе больш нi цэнта. Дорага табе абыдзецца гэтае глупства.
      - Бацька, а я не баюся такой адплаты, - адказаў я i пайшоў з ягонага жыцця, каб пачаць сваё ўласнае.
      9
      Цяпер нам трэба было наведацца ў Крэнстан, штат Род-Айлэнд, - гарадок, якi знаходзiцца крыху далей на поўдзень ад Бостана, чым Iпсвiч - на поўнач. Пасля правалу маёй спробы ўвесцi Джэнi ў дом яе будучых сваякоў ("Цi называць мне iх цяпер сваякамi?" - спыталася яна), я чакаў спаткання з мiстэрам Кавiлеры з пэўнай асцярогаю. Мне ж зноў прыйдзецца сустрэцца з iталiйска-мiжземнаморскiм сiндромам шчадралюбства дый яшчэ ўскладненым тымi фактамi, што Джэнi - адзiная дачка, што вырасла яна без мацi i, значыцца, вельмi моцна хiнецца да бацькi. Словам, наперадзе ў мяне быў шквал эмоцый, варты даследавання псiхааналiтыкаў.
      Нарэшце, цяпер я не меў грошай.
      Давайце ўявiм сабе на нейкую хвiлю якога-небудзь Олiвэро Барэто, добрага iталiйскага хлопца, што жыве ў Крэнстане, штат Род-Айлэнд, на адной вулiцы з Джэнi. Аднаго дня ён прыходзiць да мiстэра Кавiлеры, працаўнiка i галоўнага крэнстанскага пiрожнiка, i кажа: "Я хачу ажанiцца з вашай адзiнай дачкою Джэнiфэр". Пра што найперш папытаецца бацька? Ведама ж, не пра тое, цi кахае ён, Олiвэро, ягоную дачку, бо, ведаючы Джэнi, не кахаць яе нельга - гэта непазбежнасць. Не, пытанне мiстэра Кавiлеры будзе прыкладна такое: "А як ты, Барэто, будзеш забяспечваць сваю жонку?"
      А зараз уявiм рэакцыю шаноўнага мiстэра Кавiлеры на паведамленне Барэто, якi скажа, што ўсё будзе якраз наадварот, прынамсi, у блiжэйшыя тры гады: не ён будзе яе забяспечваць, а яна - яго. Цi не пакажа тады шаноўны мiстэр Кавiлеры жанiху на дзверы, а то i зусiм - выпхне яго з дому, калi толькi Барэто не ўдаўся ростам ды вагою з Барэта.
      Так цi iнакш, у дурное становiшча трапiць няўдалы прэтэндэнт на руку адзiнае дачкi мiстэра Кавiлеры.
      Мабыць, таму, апанаваны невясёлымi прадчуваннямi, я пакорлiва выконваў усе прадпiсаныя дарожнымi знакамi абмежаваннi хуткасцi, калi мы з Джэнi кацiлi травеньскай нядзеляю ў Крэнстан. Дайшло да таго, што Джэнi, якой увогуле спадабаўся выбраны мною тэмп, здзiўлена заўважыла, што там, дзе дазвалялася хуткасць сорак пяць мiль у гадзiну, я збавiў да сарака. Я адказаў, што машына дрэнна адладжаная, аднак яна не паверыла.
      - Джэн, раскажы яшчэ раз, што ў вас была за размова? - спытаўся я, маючы на ўвазе яе апошнi тэлефонны званок бацьку.
      Такая рыса, як цярпенне, Джэнi ўласцiвай нiколi не была, i яна не стала падбадзёрваць мяне, а паўтарыла ўсе свае ранейшыя адказы на мае дурныя пытаннi...
      - Ну калi ласка, Джэнi. Апошнi раз.
      - Я патэлефанавала яму. Сказала. Ён адказаў: "О'кэй". Па-ангельску, бо, як ты ўжо ведаеш, хоць, здаецца, нi ў чым не хочаш мне верыць, з iталiйскiх слоў яму знаёмыя хiба што некалькi праклёнаў.
      - Але што азначае гэтае "о'кэй"?
      - Ты хочаш сказаць, што Гарвардская юрыдычная школа можа залiчыць у свае студэнты чалавека, не здатнага нават даць вызначэнне слову "о'кэй"?
      - "О'кэй" - не юрыдычны тэрмiн, Джэнi.
      Яна дакранулася да маёй рукi. Гэты жэст я, дзякаваць Богу, зразумеў. Аднак з "о'кэй" трэба было высветлiць усё.
      Я мусiў ведаць, што мяне чакае.
      - "О'кэй" можа таксама адзначаць: "Ну, сцярплю як-небудзь".
      Нарэшце яна ўсё-такi злiтавалася i каторы ўжо раз паўтарыла ва ўсiх драбнiцах сваю размову з бацькам. Ён узрадаваўся. Ён i праўда ўзрадаваўся. Вядома, ён i не разлiчваў, калi выпраўляў сваю дачку вучыцца, што яна вернецца, каб абвянчацца з суседскiм сынам (якi, дарэчы, зрабiў ёй прапанову перад яе ад'ездам у Рэдклiф). Спярша ён не паверыў, што яе жанiха завуць Олiвэр Барэт IV, i адразу загадаў дачцэ не парушаць адзiнаццатага запавету.
      - Гэта якога ж? - спытаўся я.
      - Не тлумiць галаву бацьку.
      - А-а.
      - I гэта ўсё, Олiвэр. Праўда.
      - Ён ведае, што я бедны?
      - Ведае.
      - I яго гэта не бянтэжыць?
      - Прынамсi, цяпер у вас ёсць хоць нешта агульнае.
      - Аднак ён быў бы шчаслiвейшы, калi б я меў хоць нейкiя бабкi?
      - А ты - не?
      Я змоўк i больш ужо не сказаў нi слова да самага канца дарогi.
      Вулiца, на якой жыла Джэнi, называлася Гамiльтон Авэню. Праспект гэты ўяўляў сабою доўгую чараду драўляных дамкоў, каля якiх валтузiлася дзятва. Было яшчэ колькi чэзлых дрэваў. Едучы тут i азiраючыся па баках, я адчуваў сябе ўсё роўна як на iншае планеце. Пачаць хоць бы з таго, што вакол была процьма народу. Гэта калi не лiчыць дзяцей. На верандах сем'ямi сядзелi мужчыны й жанчыны самага рознага ўзросту. Выдавала на тое, што лепшага нядзельнага занятку, нiж пазiраць на тое, як я паркую свой "МГ", iм не знайсцi.
      Джэнi выскачыла з машыны першая. У сваiм родным Крэнстане яна стала жвавая, што той конiк. Калi, так бы мовiць, гледачы на верандах убачылi, каго я прывёз, дык адразу пачуўся дружны хор прывiтанняў. Гэта ж прыехала iхняя славутая Кавiлеры! Пасля ўсiх гэтых радасных крыкаў я адчуў, што мне сорамна выйсцi з машыны i паказацца на вочы землякам маёй Джэнi. Бо ж пры ўсiм сваiм жаданнi я нi ў чым не выдаваў на гiпатэтычнага Олiвэро Барэто.
      - Прывiтанне, Джэнi! - зычна крыкнула нейкая матрона.
      - Прывiтанне, мiсiс Кападзiлупа, - крыкнула ў адказ Джэнi.
      Я выбраўся з машыны i адразу адчуў, як у мяне ўтаропiлiся дзесяткi вачэй.
      - Гэй, а хто гэты хлопец? - крыкнула мiсiс Кападзiлупа.
      Людзi тут, як вiдаць, не дужа цырымонныя...
      - Нiхто, - азвалася Джэнi, i гэта так паддало мне ўпэўненасцi ў сабе, што далей ажно няма куды.
      - Можа, i так, - крыкнула мiсiс Кападзiлупа, утупiўшыся ў мяне, - затое дзяўчына ў яго - ого-го!
      - Ён гэта ведае, - адказала Джэнi.
      Потым яна павярнулася на радасць суседзям насупраць.
      - Ён гэта ведае, - сказала яна другому гурту сваiх фанаў.
      Потым узяла мяне за руку - руку чужанiцы ў раi, i пацягнула ўверх па прыступках дома No 189 А, Гамiльтон Авэню...
      Я ўвайшоў у пакой i спынiўся.
      - Знаёмся, гэта мой бацька, - сказала Джэнi, i Фiл Кавiлеры, каржакаваты мацак-родайлэндзец (рост - прыкладна 5 футаў 9 цаляў, вага - фунтаў 165) падаў мне руку.
      Я падаў яму сваю i адчуў ягоную сiлу.
      - Як жыццё, сэр? - прывiтаў я яго.
      - Фiл, - паправiў ён мяне. - Проста Фiл.
      - Фiл, сэр, - сказаў я, як раптам мне давялося яшчэ i спалохацца.
      Выпусцiўшы маю руку, мiстэр Кавiлеры павярнуўся да сваёй дачкi i гаркнуў штосiлы:
      - Джэнiфэр!
      На нейкi момант абое застылi. А потым кiнулiся абдымацца. Моцна. Дужа моцна. Пагойдваючыся з боку ў бок. I ўвесь гэты не такi i малы ўжо час мiстэр Кавiлеры паўтараў (цяпер ледзь чутна) толькi адно слова: "Джэнiфэр, Джэнiфэр, Джэнiфэр..." Адзiнае ж, што магла адказаць на гэта ягоная рэдклiфская разумнiца-дачка, было: "Фiл, Фiл, Фiл..."
      Без анiякiх сумненняў, я быў тут лiшнi.
      Адзiнае, што выручыла мяне таго дня, дык гэта маё вытанчанае выхаванне. З дзяцiнства мне ўбiвалi ў галаву, што есцi з поўным ротам - непрыстойна. А раз Фiл i Джэнi ўсё роўна як змовiлiся трымаць гэты самы рот набiтым, дык гаварыць мне амаль не давялося. Я з'еў рэкордную колькасць iталiйскiх пiрожных. Пазней, на радасць абаiх Кавiлеры, я даволi доўга i падрабязна разважаў пра тое, якiя з пiрожных спадабалiся мне найбольш (а пакаштаваў я кожнага гатунку, баючыся пакрыўдзiць гаспадара, па два).
      - Ён о'кэй, - сказаў Фiл дачцэ.
      Што б гэта магло азначаць?
      Не, мне ўжо не трэба было тлумачыць, што такое "о'кэй", я толькi хацеў ведаць, якому з сваiх дужа нешматлiкiх ды асцярожных рухаў, жэстаў цi, так бы мовiць, выказванняў я абавязаны гэткай высокай адзнакаю.
      Мажлiва, я сапраўды правiльна ацанiў пiрожныя? Цi досыць па-мужчынску пацiснуў яму руку? А можа, заслужыў ухвалу чым-небудзь iншым?
      - Я ж казала, Фiл, што ён о'кэй, - сказала Джэнi.
      - Сапраўды о'кэй, - сказаў бацька. - Але ж мне трэба было паглядзець самому. Вось i паглядзеў. Олiвэр! - звярнуўся ён да мяне.
      - Слухаю вас, сэр.
      - Фiл.
      - А, Фiл... сэр?
      - Ты о'кэй.
      - Дзякую, сэр. Я вам вельмi ўдзячны. Праўда, удзячны. I вы ведаеце, як я стаўлюся да вашай дачкi, сэр. I да вас, сэр.
      - Олiвэр! - перапынiла мяне Джэнi. - Перастань лапатаць, як падрыхтунчык на iспыце...
      - Джэнiфэр! - перапынiў яе мiстэр Кавiлеры. - Не чартыхайся пры госцю, трасца на цябе!..
      За абедам (пiрожныя былi толькi, скажам так, прынадаю) Фiл паспрабаваў завесцi са мною сур'ёзную размову - i пра што б вы думалi? Ён чамусьцi ўбiў сабе ў галаву, што зможа наладзiць нармальныя адносiны памiж Олiвэрам III i Олiвэрам IV.
      - Дай мне адно пагаварыць з iм па тэлефоне, як бацьку з бацькам.
      - Не трэба, Фiл, толькi час змарнуеце.
      - Але ж не магу я сядзець i глядзець, як бацька ад роднага сына адмаўляецца! Не магу.
      - Але я таксама ад яго адмаўляюся, Фiл.
      - Каб я больш такога нiколi не чуў! - сярдзiта гаркнуў ён. - Бацьку трэба цанiць i шанаваць...
      - Асаблiва ў нашай сям'i, - сказаў я.
      Джэнi сноўдала памiж кухняю i сталоваю i не брала ў гутарцы анiякага ўдзелу.
      - Давай набiрай яго нумар, - настойваў Фiл. - Я ўмомант зраблю ўсё о'кэй.
      - Не, Фiл. Мы з iм замарозiлi зносiны.
      - А, кiнь, Олiвэр, адтане ён. Павер мне, калi ўжо я кажу, - адтане. Як прыйдзе час ехаць у царкву...
      Але тут Джэнi, якая расстаўляла талеркi для дэсерту, спынiла яго адным сумна прамоўленым словам:
      - Фiл...
      - Што, Джэн?
      - Я хацела сказаць табе наконт царквы...
      - Што?
      - М-м... Ну, увогуле, нам не хацелася б, Фiл.
      - Як? - не зразумеў мiстэр Кавiлеры. I адразу, зрабiўшы нейкую сваю выснову, усё роўна як крыху вiнаваты, павярнуўся да мяне:
      - Э-э, я, уласна, не меў на ўвазе, што гэта абавязкова павiнна быць каталiцкая царква, Олiвэр. Я думаю, Джэнiфэр, вядома, сказала табе, што мы каталiцкага веравызнання. Але я меў на ўвазе вашую царкву, Олiвэр. Прысягаю, Бог блаславiць такi саюз у любой царкве.
      Я паглядзеў на Джэнi, якая, здаецца, так i не закранула гэтае важнае тэмы ў тэлефоннай размове.
      - Олiвэр, - растлумачыла яна, - я не хацела абвальваць на яго ўсё адразу.
      - Пра што гэта вы? - запытаўся мiстэр Кавiлеры. - Абвальвайце, дзеткi, абвальвайце на мяне ўсё, што ў вас на сэрцы, я адно рады буду.
      Чамусьцi менавiта ў гэты момант вочы мае спынiлiся на фарфоравай статуэтцы Дзевы Марыi, што стаяла на палiчцы ў сталовай.
      - Гаворка iдзе пра гэтае самае Боскае бласлаўленне, Фiл, - сказала Джэнi, адводзячы позiрк ад бацькi.
      - Ну i што, Джэн? - запытаўся Фiл, баючыся сама горшага.
      - М-м... мы ставiмся да гэтага неяк адмоўна, Фiл, - сказала яна, гледзячы на мяне ў пошуку падтрымкi - i я спрабаваў даць ёй яе сваiмi вачыма.
      - Да Бога? Да любога Бога?
      Джэнi кiўнула.
      - Можна, я растлумачу, Фiл? - умяшаўся я.
      - Добра, тлумач.
      - Мы абое не верым, Фiл. I не хочам двудушнiчаць.
      Думаю, ён сцярпеў гэта адно таму, што я быў ягоным госцем. А ўжо Джэнi дык магла б i поўху зарабiць. Аднак цяпер ён адчуваў сябе ўсё роўна як лiшнiм, чужанiцаю. Ён нават не мог глядзець на нас - апусцiў вочы.
      - Ну што ж, выдатна, - сказаў ён пасля доўгага маўчання. - Цi магу я хоць даведацца, хто правядзе цырымонiю?
      - Мы, - адказаў я.
      Мiстэр Кавiлеры дапытлiва паглядзеў на дачку. Джэнi кiўнула ў знак згоды.
      Ён зноў надоўга змоўк, потым яшчэ раз сказаў: "Выдатна" - i спытаўся, цi лiчу я, як будучы юрыст, што такi шлюб будзе - як гэта называецца? - законным?
      Джэнi растлумачыла, што на цырымонii, якую мы прыдумалi, будзе прысутнiчаць, пакуль жанiх i нявеста звярталiся адно да аднаго, унiверсiтэцкi капелан-ўнiтарый.
      - Ах, капелан, - прамармытаў Фiл. - Нявеста таксама будзе гаварыць? спытаўся ён, нiбы менавiта гэта магло неяк суцешыць яго.
      - Фiлiп! - усклiкнула Джэнi. - Няўжо ты можаш уявiць сабе такую сiтуацыю, у якой я магла б змаўчаць?
      - Не, дзетка, - адказаў ён, паспрабаваўшы ўсмiхнуцца. - Ты заўсёды што-небудзь скажаш.
      Па дарозе назад у Кембрыдж я папытаўся ў Джэнi, як, на яе думку, прайшла сустрэча.
      - О'кэй, - адказала яна.
      10
      Мiстэр Уiльям Ф. Томпсан, намеснiк дэкана Гарвардскай Юрыдычнай школы, не паверыў сваiм вушам.
      - Я не ачуўся, мiстэр Барэт?
      - Не, сэр...
      Найцяжэй было гэта сказаць першы раз. Паўтарыць было лягчэй.
      - На наступным курсе мне спатрэбiцца стыпендыя, сэр.
      - Сапраўды?
      - Таму я i прыйшоў да вас, сэр. Вы ж загадваеце фондам фiнансавай дапамогi, цi не так?..
      - Але, загадваю, толькi неяк дзiўна... Ваш бацька...
      - Цяпер ён тут нi пры чым.
      - Даруйце? - Мiстэр Томпсан зняў акуляры i пачаў працiраць iх кончыкам гальштука.
      - Памiж намi ўзнiклi пэўныя непаразуменнi.
      Мiстэр Томпсан зноў надзеў акуляры i паглядзеў на мяне так безвыразна, як могуць глядзець хiба што дэканы ды iхнiя намеснiкi.
      - Гэта вельмi сумна, мiстэр Барэт, - сказаў ён.
      "Для каго?" - ледзь не запытаўся я. Гэты тып пачынаў дзейнiчаць мне на нервы.
      - Згодны, сэр, - пацвердзiў я. - Вельмi сумна. Таму я цяпер i ў вас... У наступным месяцы я жанюся. Улетку мы з жонкаю будзем працаваць. Потым Джэнi, жонка, уладкуецца настаўнiцай у прыватную школу. На жыццё мы заробiм, але ж трэба яшчэ плацiць за вучобу. А ў вас плата за навучанне, дарагi мiстэр Томпсан, досыць высокая.
      - М-м... высокая, - сказаў мiстэр Томпсан, але нiчога больш не дадаў.
      Ён што, не зразумеў, чаго мне ад яго трэба? Якога ж тады чорта, ён думае, я да яго прыйшоў?
      - Мiстэр Томпсан, я хачу атрымаць стыпендыю, - зноў сказаў я яму ў лоб. Трэцi ўжо раз. - У банку ў мяне нi цэнта, а я ўжо залiчаны ў студэнты.
      - М-м... разумею, - марудзiў ён, як раптам знайшоў зачэпку: - Аднак тэрмiн падачы заяў на стыпендыю даўно скончыўся.
      Што ён хоча з мяне выцягнуць, гэты пацук? Крывавыя падрабязнасцi сямейнае драмы Барэтаў? Цi хоча, каб я ў яго тут наскандалiў? Чаго яму трэба ад мяне?!
      - Мiстэр Томпсан, я не мог падаць заяву раней, бо не ведаў, што так здарыцца.
      - Я разумею вас, мiстэр Барэт, аднак змушаны вам сказаць, што не бачу за дэканатам права ўмешвацца ў сямейныя справы. Хоць i, паўтараю, мне сумна ўсё гэта чуць.
      - О'кэй, мiстэр Томпсан, - сказаў я, устаўшы. - Я бачу, да чаго вы хiлiце. Але я не збiраюся лiзаць пяткi свайму бацьку дзеля таго, каб вашая школа атрымала ўласны Барэт-Хол.
      Ужо iдучы да дзвярэй, я пачуў, як намеснiк дэкана прамямлiў:
      - Гэта несправядлiва.
      Я быў згодны з iм цалкам.
      11
      Джэнi атрымала дыплом у сераду. Якая толькi яе радня не прыехала на цырымонiю ў Кембрыдж: з Крэнстана, Фол-Рывэра i нават нейкая цётка з Клiўленда. Па папярэдняй дамоўленасцi, каб нi ў кога не было заўчаснае крыўды з-за таго, што iх не запрасiлi на вяселле, мяне не рэпрэзентавалi як жанiха i Джэнi не надзела заручальнага пярсцёнка.
      - Цётка Клара, гэта мой сябра Олiвэр, - казала Джэнi, рэкамендуючы мяне чарговаму сваяку, i абавязкова дадавала: - Ён яшчэ не закончыў каледжа.
      Сваякi штурхалiся пад бокi, шапталiся, нават абменьвалiся ўголас сваiмi меркаваннямi наконт нас, аднак нiчога не маглi выведаць нi ў Джэнi, нi ў мяне, нi ў Фiла, якi, мяркую, быў рады, што ўхiлiўся ад абмеркавання такое рэчы, як каханне памiж атэiстамi.
      У чацвер я займеў аднолькавы з Джэнi акадэмiчны статус, атрымаўшы дыплом як i яна, з высокай ухвалою.
      Нават больш, як стараста курса я ўзначальваў працэсiю выпускнiкоў, якiя iшлi да сваiх лавак, - iнакш кажучы, iшоў на крок уперадзе нават за сама лепшых, што атрымалi дыплом "з найвышэйшай ухвалою". Мне карцела сказаць гэтым хлопцам, што маё цяперашняе становiшча лiдэра лiшнi раз пацвярджае слушнасць маёй тэорыi: адна гадзiна, праведзеная на лёдзе Дзiлан Фiлд Хаўз, вартая дзвюх гадзiн, аддадзеных Уайднэраўскай бiблiятэцы. Аднак устрымаўся. Навошта псаваць людзям настрой?
      Паняцця не маю, цi быў сярод гасцей Олiвэр Барэт III. У дзень цырымонii ў двары ўнiверсiтэта збiраецца больш як семнаццаць тысяч чалавек, а я, ведама ж, не разглядваў натоўп у бiнокль. Два мае "бацысоўскiя" пропускi на ўрачыстасць я перадаў Фiлу i Джэнi. Вядома, як выпускнiк Гарварда, старая каменная "фiзiя" магла прайсцi без пропуска i сесцi разам з выпускным курсам дваццаць шостага года. А з другога боку, навошта яму гэта трэба? Банкi ж гэтым часам адчыненыя.
      Ажанiлiся мы ў нядзелю. Галоўнай прычынаю, чаму мы не запрасiлi радню Джэнi, была асцярога, што выключэнне з цырымонii Бацькi, Сына i Святога Духа стане для набожных католiкаў задужа цяжкiм выпрабаваннем. Адбылася цырымонiя ў Фiлiпс-Брукс-Хаўзе, гiстарычным будынку ў паўночнай частцы ўнiверсiтэцкага гарадка. Прысутнiчаць пры ёй у якасцi духоўнае асобы мы запрасiлi, як i збiралiся, Цiмацi Блоўвэлта, унiтарнага капелана каледжа. Вядома, я запрасiў Рэя Стратана. I яшчэ аднаго сябра, Джэрэмi Наўма, майго прыяцеля па Эксэтэры, якi аддаў перавагу не Гарварду, а Амхэрсту, дзе i вучыўся цяпер. А Джэнi запрасiла сяброўку па каледжы i - мажлiва, з сентыментальнасцi - тую няўклюдную дзяўчыну, з якой працавала разам у Рэдклiфскай бiблiятэцы таго дня, калi мы пазнаёмiлiся. Ну i, ведама ж, прыехаў Фiл.
      Яго я перадаў пад нагляд Рэю. Перадаў у тым сэнсе, што папрасiў Рэя сачыць, каб стары не хваляваўся. Але дзе там - Стратана самога трэба было супакойваць! Так гэтая пара i стаяла - нязграбна пераступаючы з нагi на нагу i моўчкi ўмацоўваючы адзiн аднаго ў прадузятым перакананнi, што гэтае "самаробнае вяселле" (як назваў яго Фiл) ператворыцца (як прадказваў Стратан) у вiдовiшча кшталту "фiльма жахаў". Усяго толькi таму, што мы з Джэнi мусiлi сказаць колькi слоў адно аднаму, а не святару. Мы ж ужо бачылi, як гэта робiцца, увесну, калi адна з каляжанак Джэнi па музычных занятках, Мэры Рэндал, выходзiла замуж за студэнта факультэта дызайну Эрыка Лэвэнсана. Усё было вельмi прыгожа, i мы захварэлi iдэяй зрабiць гэтаксама.
      - Цi гатовыя вы? - спытаўся капелан.
      - Гатовыя, - адказаў я за абаiх.
      - Сябры! - сказаў мiстэр Блоўвэлт, звяртаючыся да гасцей. - Мы сабралiся тут, каб стаць сведкамi з'яднання ў сямейны саюз двух маладых людзей. Паслухаем тыя словы, якiя вырашылi яны сказаць адно аднаму з гэтае святое нагоды.
      Нявеста гаварыла першая. Джэнi павярнулася да мяне i прачытала выбраны ёю верш. Ён вельмi крануў, як мне здаецца, усiх - асаблiва, магчыма, мяне, бо гэта быў санет Элiзабэт Барэт Браўнiнг:
      Маўчанню падуладныя, як Богу,
      Сустрэнемся з табой на той мяжы,
      Дзе лёс адзiн сагрэе дзве душы...
      Краем вока я бачыў Фiла. Ён быў бледны, ягоныя вусны прыкметна дрыжэлi, у поглядзе змяшалiся здзiўленне i захапленне. Джэнi дачытала санет, якi заканчваўся словамi, падобнымi да малiтвы:
      Абсяг душы, дзе доўжыцца каханне,
      Да змроку вечаровага, да смерцi.
      Настала мая чарга. Мне цяжка было знайсцi верш цi фрагмент паэмы, якi я мог прачытаць не чырванеючы. Не буду ж я пераступаць з нагi на нагу i мямлiць якуюсьцi лухту. Але ўрыўкам з "Песнi вялiкай дарогi" Уолта Ўiтмэна, хоць i крыху кароткiм, я сказаў усё, што хацеў:
      ... я даю табе сваю руку!
      Я даю табе сваё каханне, якое каштоўней за грошы,
      Я даю табе самога сябе наперад усiх навучанняў i законаў,
      Ну, а ты, цi аддасi мне сябе? Цi пойдзеш са мною ў дарогу? Цi будзем мы з табою падтрымлiваць адно аднаго праз ўсё жыццё?