Iван Пташнiкаў
      Тартак
      Аповесць
      Памяцi мацi
      1
      У галаве круцiцца, здаецца, усё на свеце. Можа, гэта ад цяжкой хады...
      На загоне ля лесу - на ямах - Наста наступiла на стары, шырокi, як лапаць, халодны казляк. Стала свежа ў нагрэтую ў пяску i паколатую аб iржышча нагу.
      Да ям з вёскi не было дарогi, да iх пад'язджалi кожны раз полем, калi вазiлi ўвосень сыпаць бульбу i ездзiлi даставаць вясной, i Наста iшла па старым, прыбiтым скацiнай i калясьмi загоне. На загоне яшчэ было знаць старое ржышча: сiвое i пачарнелае, яно ляжала на цвёрдай зямлi, як парассыпаная з ахапка дробная салома, i па iм пайшлi ўжо расцi падбярозка i пырнiк. За падбярозку чаплялiся босыя, збiтыя аб каменне ногi, i трэба было трымаць у дзве рукi мех, бо можна паляцець носам у зямлю. Рассыплеш усё на свеце...
      Мех ляжаў на спiне: цяжкi i слiзкi, ён спаўзаў i спаўзаў, i Наста тады чаплялася пальцамi ля завязкi за абрублены канец i падносiла, адпусцiўшы рукi, пад падбародак кулакi - прыцiскаючы iх галавой да грудзей. Пасля, калi млелi пальцы i шыя, Наста спынялася, нагiналася ўперад i паддавала мех вышэй на плечы.
      Паддаўшы, кожны раз стаяла, каб аддыхацца.
      Мех быў новы, з суравога палатна, дастала сёння з шафарнi - трапiў пад рукi, - у iм толькi раз вазiлi малоць, i цяпер, калi яна паддавала сабе на плечы, з яго яшчэ церушылася мука. Жыта яна насыпала як закiнуць самой падняла з зямлi мех, апiраючы яго на сасну, што расла ля ямы, - насыпала, баючыся, каб хаця, божа баранi, хапiла, бо немец загадаў знесцi па тры пуды з хаты, каб хаця не трэба было iсцi другi раз. Бо трэба будзе зноў прасiць вартавых, уласаўцаў, каб тыя пусцiлi да ям. Уласаўцы стаялi аж трое на дзядзiнцы, на старых даўнейшых могiлках, - могiлак Наста ўжо не помнiць, адно званне ад iх асталося, стаялi ля чорненькага i доўгенькага кулямёта i не хацелi пускаць у лес. Наста бачыла, што з вёскi да iх перад ёй падышоў быў яшчэ адзiн уласавец - маленькi, кругленькi, як дзiцянё, - сказаў, мусiць, каб прапусцiлi, бо сiвы немец гаварыў у вёсцы, што пусцяць да ям...
      Уласаўцы доўга не пускалi. Пыталiся ўсё, дзе схавана i што... I ад каго яна хавала жыта... Яна сказала: "ад бандытаў", бо несхаванае парасцягвалi б, а дзе б яна тады ўзяла што, калi б, як цяпер, спатрэбiлася...
      Тады яны, памацаўшы яе новы мех, перакiнуты цераз руку, пусцiлi. Адняслi свой чорны кулямёт з могiлак далей, на поле, за ямы, ёй, Насце, наперад, - баялiся, каб яна не збегла, цi што?..
      Жыта было закопана ў старым куфры, якi ўсягды стаяў у iх дома ў кутку ў сенцах. Яго завязлi да ям ноччу, перад самай блакадай, калi ўжо ў Камене стралялi немцы, пасля прывязлi ў мяхах жыта з шафарнi. Куфар закапалi ў старой яме ад бульбы, апусцiўшы аж на дно, - яма ўжо асыпалася, але была яшчэ глыбокая. Навярнулi зямлi, ссунуўшы берагi ў яме, пасля наклалi роўна дзёрну, прытапталi нагамi i зверху нацерушылi сасновых iголак. Куфар знайсцi было цяжка - уся зямля парыта i прытаптана, увесь бор, - i куфар не знайшлi, уцалеў.
      Наста доўга яго адкопвала адна; змаглася, забалела сярэдзiна i рукi. Закопваць было лягчэй, i закопвалi ўдваiх - памог Махорка.
      Жыта ў мех яна насыпала бляшанкай, што ляжала разам з жытам у куфры. Бляшанка была ад патронаў, доўгенькая, на дзве добрыя пядзi, i вузенькая. Зробленая з цынку, яна блiшчала ўся, як вядро, калi яго вышаруеш вехцем з пяском. Бляшанку пакiнулi ў хаце лунiнцы: яны прыйшлi з-пад Лагойска i стаялi перад самай блакадай два тыднi ў вёсцы. Ужо калi ў Камене былi немцы, лунiнцам ноччу скiнулi з самалёта за ямамi на пасецы парашут. Лунiнцы расклалi былi аж тры агнi, вялiкiя, як сухiя ламы ўсё роўна палiлi дзе ў лесе, - агнi былi вiдаць з вёскi. Парашут, казалi, знясло ветрам з пасекi, i ён зачапiўся за сасну ля дарогi. Лунiнцы гаварылi тады, што парашут "няўдачны": пагнуты былi скрыначкi з патронамi. Пагнутых скрыначак было многа, i лунiнцы, прынёсшы iх да Насты ў хату, - у яе стаяла аж пяць чалавек, - адкрывалi ў iх вечкi далатом i малатком, бралi пасля патроны i адзiн за адным перабiралi ў пальцах. У кожнага лунiнца стаяла скрыначка на каленях. Чатыры скрыначкi былi пагнутыя, i лунiнцы, папрасiўшы рыдлёўкi, зарылi iх разам з патронамi ў зямлю ля плота на мяжы. З пятай толькi высыпалi патроны на стол i падзялiлi, а скрыначку пакiнулi ў кутку на лаве за сталом.
      У тую ранiцу, чуць свет, лунiнцы пайшлi з вёскi, забыўшыся на скрыначку, цi, можа, яна iм i не трэба была. Наста адразу схiнула яе з воч: пасудзiна - можна было ссыпаць у яе стоўчаныя крупы i, калi не пашкадаваць, можна зрабiць аж дзве таркi дзёрцi бульбу - выйшла б...
      Насыпаючы жыта, яна ўсё баялася, каб не забыцца i не ўзяць бляшанкi з сабой у мех. Яна, здаецца, зарыла яе напасля ў куфры глыбока ў жыта...
      Кончыўся доўгi загон, i Наста пайшла дарогай, ступаючы ў гарачы пясок аж па костачкi. Сонца цяпер зайшло якраз спераду, бiла ў вочы, i яна залiвалася потам. Было горача, прылiпалi да плячэй мокрая палатняная сарочка i нажутка; здавалася, коўзаючыся за плячыма, ад поту намакаў мех. З'ехала з галавы хустка, рассыпалiся валасы, згубiўся недзе, калi насыпала жыта, ражок старога грэбеня, зубы на чатыры (дагэтуль ён яшчэ тырчаў у валасах, было чуваць).
      Сонца стаяла якраз на паўднi - высака ўгары над самай вёскай. Ад яго гарэла галава i смылелi шчокi; трэскалiся сухiя вусны, i сох у роце язык, рабiўся шорсткi, не павярнуць. Балела над мехам плячо, цягнула ўнiз, i давiлi пад горла рукi, сцiснутыя ў кулакi, - займала дыхаць.
      "Паспець бы... Гэтулькi з куфрам мэнчылася..." Аднекуль пахла гарам, едкiм, смярдзючым - аж блажыла. Мусiць, на сухiм балоце ля грэблi загарэўся торф.
      Пасярод вёскi, ля Махоркi на гародах, стралялi - густа, як палкай хто вадзiў па плоце.
      "Маўчалi дагэтуль. З ранiцы..." - Яна падняла на гарод вочы, глянула спадылба. Ад сонца ўсюды было сiне, як ад дыму, i на гародах нiчога не было вiдаць.
      На могiлках на дзядзiнцы ляжала каменне - крушнямi; сюды панаганяла з вясны, яшчэ ў паводкi, пяску, i цяжка было ступаць: вязлi ногi.
      Ля Боганчыка, пры ўваходзе ў вулiцу, былi расцягнуты платы - iх немаведама на што расцягалi ўласаўцы, i жудасна было глядзець на голы без плота гарод: адразу за iм быў вiдаць Выганчык, дзе гарэў торф.
      Вулiцай, здавалася, лягчэй iсцi - цвярдзей было нагам ля самага плота па ўбiтай зямлi. Вулiца была пустая, толькi пасярод вёскi, ля Махоркi, хадзiлi людзi - па адным. Уласаўцы разышлiся па дварах. Было вiдаць, як яны, паскiдаўшы з сябе верхняе, мылiся ў Боганчыка на двары - чалавек пяць. З комiна ў Боганчыка пахла смаллю на ўсю вулiцу...
      Наста iшла ля плота - ля сваёй хаты - i не зайшлася. Калi падышла да хлева i пачула, як запахла старым сенам i гноем, ёй стала цяжка дыхаць i горача зрабiлася ўваччу. На двары нiкога не было вiдаць: нi дзяцей, нi ўласаўцаў, i яна падумала, што дзецi - Iра i Валодзя - недзе ў хаце. Сядзяць, двоечка, на сеннiку на падлозе, напужаныя, - там, дзе яна кiнула iх, пайшоўшы з хаты i сказаўшы, каб яны не ўставалi з падлогi. На двор былi зачынены на закрутку вароты, ля варыўнi параскiданы з вярсты дровы - iх, мусiць, параскiдалi, калi яна была ля ям, - i ўсюды было пуста i цiха.
      Яна прыхiнулася да свайго плота на другi бок вулiцы, апусцiўшы мех зверху на жэрдкi, адсапнецца хоць...
      I ранiцай, калi iх з Карчаватак прыгналi ў вёску немцы, на двары было цiха i пуста. Паснулi на возе дзецi: не спалi ў лесе ўсю ноч, лежачы пад калясьмi на зямлi; усю ноч без сцiханага немцы стралялi па лесе з кулямётаў, i над галовамi ляцелi кулi з агнём...
      Прыехаўшы на двор, яна загнала Буланчыка ў хлеў, кiнула нераспрэжанага, i пазаносiла на руках у хату дзяцей - паклала на ложак на разгоеную салому. Села сама на маленькiм услончыку ля ложка i глядзела на iх, не зводзячы вачэй. Падумала пасля, што трэба падпалiць, мусiць, у печы, бо, прачнуўшыся, дзецi захочуць есцi... Яна ўстала, пачула, што не служаць рукi, каб налiць у гаршчок вады...
      Зноў пачалi страляць - з хаты цяжка было пазнаць дзе, мусiць, у тым канцы. Пасля раптам на вулiцы, ля Боганчыка, нехта загаласiў на ўвесь голас, як мог...
      Яна адчынiла дзверы - пiхнула iх рукой у сенцы. Плакалi i ля Боганчыка, i ў вёсцы на вулiцы - мусiць, ля Панка: прымаўляла Панiха.
      Пасля Наста пачула, як ляпнулi вароты i на двары ля сцяны задугаў нагамi нехта чужы. Дзверы ў хату шырока расчынiў уласавец; высокi, iшоў сагнуўшыся i несучы ў руках вiнтоўку. Адапхнуў Насту прыкладам назад, калi яна падышла да дзвярэй.
      - Трi душi? - папытаўся ён з парога, гледзячы на ложак, дзе спалi дзецi. - Всем до едiного... В деревню... Выходi, мать... - сказаў ён пасля неяк цiшэй. - Выходi, не стой...
      Яна падбегла да ложка да дзяцей, пасля да куфра, не помнячы чаго: хацела, мусiць, адчынiць, каб што ўзяць...
      - Нiчего не брать... Выходi... - уласавец цяпер паказваў i галавой i вiнтоўкай у дзверы.
      Яна схапiла на рукi маленькую Iру. Валодзя, згледзеўшы ўласаўца, саскочыў з ложка i выбег за ёй на двор. Сонны, ногi ў яго чаплялiся за парог i ў хаце i ў сеначках...
      У вёсцы стаяў крык: плакалi, усё роўна як вязлi каго хаваць на могiлкi.
      Яна не стрывала, заплакала сама на ўвесь двор.
      Падумала была раптам, стаўшы на двары: як гэта - нiчога не браць з сабой? Усё ж перад вачыма... У парозе суднiк з пасудай, вiдаць праз расчыненыя дзверы, ля студнi вiсiць з вадою вядро... Нiчога не браць?.. На смерць пагоняць. Усёй вёскай. З малымi...
      На руках прачнулася Iра i зайшлася; Наста стала ўсцiшаць яе. Згледзела, што на руцэ вiсiць белы ручнiк... Невядома, чаму яна ўзяла яго - мусiць, схапiла замест хусткi...
      Ля варот заплакаў Валодзя...
      - Ма-а-мка... Я жыць хачу!.. Я жыць хачу!..
      Яна нагнулася да яго - ён схапiў яе за нажутку, за рукавы ля лакцей, i пацалаваў у шчаку. Ён не цалаваў яе нiколi, i яна не помнiць, цi цалавала калi яго, як ён падрос: яны да гэтага дома не прывыклi...
      Тады яна зноў загаласiла на ўвесь двор...
      - А зязюлькi мае-е...
      Убачыла пасля, як адбегся ад варот высокi ўласавец з вiнтоўкай i, дастаўшы з кiшэнi белую хустачку, стаў выцiраць вочы: заплакаў.
      Ля Мiронавай хаты яна стала з маленькай Iрай на руках наперадзе ўсiх. За ёй былi людзi, сагнаныя з усёй вёскi. З аднаго боку, ля самых Махоркавых варот на двор, - бабы з дзецьмi: занялi ўсю вулiцу; з другога, ля хаты, ля сцяны, - мужчыны: жменька. Мужчыны стаялi адзiн ля аднаго, перамешаныя: i вялiкiя i малыя, што абламаны зверху частакол. Нiхто ўжо не плакаў: не плакаць загадалi крыкам - хлiпалi толькi бабы.
      Стала цiха, нiбы мор выкацiў усю вёску, i было чуваць, як далёка за лесам, над якiм гарэла агнём сонца, страляюць i страляюць без сцiханага гэта недзе на Дзвiнасе, куды адступiлi партызаны. На другiм баку вулiцы ля дубоў стаялi на зямлi два ценкiя i доўгiя чорныя кулямёты, настаўленыя на людзей, i высака на тыне сядзелi ўласаўцы адзiн ля аднаго з вiнтоўкамi ў руках - не знiмалi з плячэй.
      Калi з хаты ад Махоркi выйшаў немец, стала яшчэ больш цiха: нiхто не хлiпаў.
      Наста пачула, як у яе падкасiлiся ногi i стукнула ў галаву. Галава закружылася-закружылася, i Наста, баючыся, каб не ўпусцiць з рук Iру, аперлася на некага плячом - не помнiць, на каго. Да яе збоку - да нагi прыцiснуўся Валодзя, усё роўна як бы прыцiскаўся некалi, калi быў маленькi: толькi вучыўся хадзiць.
      Немец стаў пад дубам ля тыну мiж двума чорнымi кулямётамi. Стары, у яго былi сiвыя скронi, аж блiшчалi здалёку. Блiшчалi i высокiя боты на нагах, i сам ён увесь блiшчаў на сонцы: арол на галаве, крыжык на грудзях, гузiкi i спронжка наверсе на жываце.
      Наперад яму адразу забег уласавец, высокi, ценкi i чорны, i засунуў рукi з бакоў пад дзягу. Загаварыў, слухаючы немца i гледзячы пад хату на людзей. Насце здалося, што ён прылiп вачыма да яе адной. Яна не чула, як гаварыў немец, - угледзела толькi, як кратаюцца яго чырвоныя скiвiцы: яна стала слухаць уласаўца.
      - После того... - загаварыў ўласавец, спатыкаючыся, нiбыта хто яму перабiваў, - как возле вашей деревнi.... нас обстреляла банда в колiчестве ста человек... вы все подлегаете расстрелу... деревню следует сжечь...
      Наста пачула, як у яе з рук ссунулася Iра i прыцiснулася да калень, учарэпiўшыся рукамi за спаднiцу, - мусiць, у яе, Насты, абвялi былi рукi... Стала неяк зусiм цiха ззаду, дзе стаялi людзi, было чуваць толькi, як нехта дыхае за плячыма: дзьме холадам у патылiцу. Ацiхлi нават на тыне ўласаўцы з вiнтоўкамi. Наста ўбачыла, што iх цяпер за тынам была поўна аселiца, аж да ракi - панаходзiлi раптам аднекуль.
      Цёмна стала ўваччу, i закруцiлася ў галаве. Яна цяпер не ўсё чула, што гаварыў уласавец.
      - ...как вне всякiх сомненiй доказано... вы все содействовалi партiзанам...
      Пасля яна, схамянуўшыся, нагнулася i падняла на рукi Iру... Пачула, што хаваецца за яе Валодзя... Стала горача, не было чым дыхаць, усё роўна як душылi, узяўшы за горла... "Каб толькi не спалiлi дзяцей... - падумала яна. - Толькi не дзяцей... Закiнуць бы iх куды за тын ля хаты з вачэй... За тынам высокi бульбеўнiк... Распаўзлiся б..." Тады падумала, што не ўстоiць, возьме пабяжыць i сама... Пабяжыць гародамi... У Карчаваткi. Не будуць жа страляць у яе. У яе ж на руках маленькая Iра...
      Яна пачула, што ўсё яшчэ гаворыць уласавец, не страляюць, i нагнулася ўперад.
      - ...Немецкiе властi решают... - усё гэтак жа спатыкаўся ўласавец... Дастаўшы рукi з-пад дзягi, ён паказаў на ўсiх пад хату: - Все крестьяне должны за два часа собрать i отвезтi трi тонны хлеба в местную комендатуру... В Красное... Еслi же завтра к двенадцатi, - Наста ўбачыла, як сiвы немец глядзеў на руку, на гадзiннiк, - не будет iз комендатуры документа, всё пойдет дымом... I все будут до едiного...
      Яна толькi пасля ўжо здагадалася, пра што гаворыць уласавец, i падумала, што, пакуль ён гаворыць, не будуць страляць у людзей... I пакуль у вёсцы будуць зносiць жыта, усё яшчэ не стануць страляць...
      Яна раптам успомнiла, што ў яе дома пустая шафарня ў сенцах, што яна, Наста, не можа прынясцi нi калiва, бо дзе возьме...
      Падумала, што праз яе могуць спалiць вёску...
      Яна ступiла i выйшла наперад з Iрай на руках - да тыну, дзе стаялi два чорныя кулямёты i немец з уласаўцам. Згледзела адразу, як яны двое ўтаропiлiся на яе, пасля зiрнулi адзiн на аднаго i кораценька перагаварылiся - "вэр, вэр...".
      Калi яна загаварыла, пачула, што голас у яе моцны i рэзкi - яна аж крычыць - i што язык сухi, як трэска, i не гнецца...
      Немец з уласаўцам зноў кораценька перагаварылiся - "вэр, вэр...". "Большевiк..." Уласавец зноў засунуў рукi пад дзягу на жываце i зыбнуўся на нагах.
      - ...Пускай хоть сосед... - пачула яна, як сказаў ён, прыцiскаючы на кожным слове.
      Яна загаварыла зноў, паказваючы рукой на лес да могiлак: закопана... Немец з уласаўцам гаварылi цяпер доўга - "вэр, вэр, вэр...". Пасля ўласавец кораценька i злосна буркнуў ёй:
      - Пустiм i в лес...
      Яна яшчэ сказала, што ўсюды каравулы, што не даюць выйсцi з двара... Яны ёй ужо нiчога не адказалi; махнуў толькi немец рукой, паказваючы ў грумаду, тады крыкнуў некуды на двор. Адтуль адразу выбег уласавец i пайшоў у канец вёскi - да могiлак...
      Пакуль яна прывалакла ногi ад тыну да хаты, пад хатай ужо не было людзей...
      ...Ад свайго плота цяжка было адысцiся: здавалася, пацяжэў мех - яго насыпалi аж пад самую завязку. Яна ўжо не бедавала, што баляць плечы; сагнулася, як старая баба, i глядзела толькi на сцежку пад ногi i на вулiцу перад сабой. На пяску на сцежцы знаць былi сляды ад нямецкiх ботаў: у дзiрачкi ад цвiкоў. На ўпыленай крапiве i падарожнiку ля плота валялiся доўгiя белыя акуркi ад папярос, адзiн яшчэ тлеў сiнiм дымам, i ля яго абгарэла рудая трава - вiдаць, нядаўна iшоў немец. Яна падумала, што немцы не апасаюцца: у такую суш можна падаткнуць агню, i ўся вёска пойдзе дымам.
      Ля Панка быў абернуты на вулiцу плот, i трэба было, нямогучы, падымаць высака ногi - пераступаць жэрдкi. Жардзё ў плоце было зацярушана жоўтым пер'ем. Пер'е ляжала кучкамi i зверху на траве ля плота, i на пяску на вулiцы - вiдаць, рваў яго нехта з курыцы жменяй.
      У вёсцы была зацярушана пер'ем уся Скарбовая аселiца, усё роўна як сюды зносiлi курэй з усiх двароў. Наста згледзела, што на аселiцы пад раку гарыць агонь i ля яго кратаюцца ўласаўцы. Нехта там разбiваў тапаром на дровы, мусiць, вароты: аб сухую дошку ядрана бразгаў кручок. Ад агню пахла смаллю, аж зрывала нос...
      "I не паапрагаюцца... Не паразрывае... Усё жывое пажорлi..." - падумала яна. Пасля падумала, што больш нiкога не бачыць з мяхамi, усё роўна як ёй адной карцiць скарэй накармiць немцаў. Здагадалася, што, мусiць, усе ўжо даўно пазносiлi шклункi: шмат у каго жыта знайшлося дома, а не - то адзiн у аднаго пазычалi: "Згары яны, гэтыя тры пуды..."
      Калi яна ўбачыла здалёку Мiронаву хату, высокую, з саламянай страхой, вышэйшую за ўсе хаты ў вёсцы, i старыя дубы, што раслi напроць, на другi бок вулiцы, у яе затраслiся ногi...
      Падышоўшы з мехам на плячах да Мiронавых варот, Наста згледзела, што яны адчынены, i падумала, што iх не змагла б ужо адчынiць сама: мех адняў рукi.
      На двары ў Махоркi былi немцы - чалавек сем. Поркалiся ля Мiронавага свiронка за дрывотняй ля самай студнi. Два немцы стаялi, узяўшы рукi ў кiшэнi; трэцi, расставiўшы ногi, апёрся задам на ручку ад рыдлёўкi рыдлёўка была ўторкнута ў трасочнiк на дрывотнi; чацвёрты, сагнуўшыся, стаяў па каленi ў яме - даставаў адтуль, недзе з-пад ног, белыя вялiкiя Мiронавы талеркi i ставiў адну на адну. Галава ў яго вiсела, кратаючыся, ля самай зямлi, была ўся лысая i блiшчала здалёку на сонцы, як талерка.
      Другiя стаялi воддаль i, гледзячы ў яму, курылi...
      Ужо на самым двары Наста ўбачыла, што ля свiронка на зямлi стаялi поўныя, насыпаныя жытам мяхi. Ля мяхоў тырчаў, як пень, Iван Боганчык, а ля самага тыну, пад свiронкам, стаяў немец - стары, сiвы, той, што гаварыў на вулiцы перад усiмi, - яна пазнала. За iм ззаду згрудзiлiся ўласаўцы чалавек дзесяць.
      Наста падумала, што трэба iсцi з мехам да свiронка. Убачыла пасля, што там цесна, не павярнуцца за ўласаўцамi, i стала ля варот. Стаяла, паддаючы сабе мех на плечы.
      Тады стары немец павярнуўся да яе. За iм павярнулi галовы да варот i ўласаўцы.
      Немцаў яна ўжо не баялася. Падышла да сiвога, пастаяла; перакруцiўшы рукi цераз галаву, скiнула з пляча мех яму пад ногi. Немец адступiўся, стаў i глядзеў на мех. Махнуў быў рукой ля ног, паказваючы нешта Боганчыку. Боганчык падскочыў да яго з-пад свiронка, падняў яе, Насцiн, мех i панёс перад сабой да мяхоў, што стаялi ля тыну. Яна пайшла за Боганчыкам; пачула, што ззаду iшоў i немец. Боганчык расхiнуў нечы шырокi з пасцiлкi ў палосы мех, насыпаны ў калена, а яна, падняўшы з зямлi перад сабой сваю ношку, перакулiла яе яму ў мяшок... Пачула, што задыхаецца - парвецца сэрца - i што з iлба пацёк руччом у вочы пот. Выцершыся, яна ўзялася рукамi за рагi ў мяху i пацягнула ўверх. У чужы мяшок, як дома ў шафарню, пасыпалася, шапочучы, зерне; запахла жытам, што на таку ў гумне.
      Калi яна зноў тузанула мех за рагi, пачула, што не хоча высыпацца ўсё жыта - зашумела, як аб што бляшанае... Яна тузанула за рагi з усёй сiлы. На босыя ногi пасыпалiся зярняты, i сцебануў па лытках завязкамi мех; выпусцiў з рук мяшок Боганчык i адхiнуўся да тыну, што напужаны...
      Зiрнуўшы на чужы мех, што поўны стаяў цяпер ля яе, яна згледзела: зверху на жыце ляжыць белая цынкавая бляшанка ад патронаў - уверх дном - i блiшчыць на сонцы на ўвесь двор. З-пад бляшанкi з меха сыпалiся памалу на зямлю зярняты, паўзлi, як мурашкi.
      Цёмна раптам стала ў вачах... Наста ступiла была назад, мусiць, каб не павалiцца, бо падкасiлiся ногi...
      Убачыла, што праз дым, як разам з ёй адступiўся быў ад меха немец, тады падбег, схапiў бляшанку, перакруцiў яе дагары i клiкнуў немцаў з дрывотнiка. Тыя збеглiся адразу - усе сямёра. Падбеглi ад тыну ўласаўцы. Сiвы немец падаў бляшанку лысаму... Пасля немцы сталi перадаваць яе з рук у рукi. Сiвы немец нагнуўся быў яшчэ да меха, зачэрпнуў рукой жыта i клiкнуў лысага "вэр-вэр...". Да меха падышлi немцы i сталi перасыпаць жыта са жменi ў жменю.
      Пасля яны пасталi ўсе, апусцiўшы рукi, i глядзелi на яе - i немцы i ўласаўцы. Ёй стала раптам холадна, бы правалiлася куды пад лёд у ваду, i яна падумала адразу: спаляць вёску...
      Пачула была толькi, як сiвы немец, паказваючы на жыта, сказаў кораценька: гут, гут... Яна здагадалася: застрэляць... Усярэдзiне нешта абарвалася, пасля яна, Наста, неяк абмякла ўся... Абмяклi ногi, не трымаюць яе, лезуць, як у балота...
      Падумала: няўжо тут, адразу? I калi сiвы немец, махнуў рукой, паказваючы, каб яна iшла да варот, яна падумала: застрэляць ля тыну i будуць страляць ззаду, у плечы...
      Яна iшла да варот памалу-памалу - трэба было адрываць ногi ад зямлi... I сама не помнiць, як павярнула на вулiцы ля тыну ў свой канец вёскi i памалу пайшла па сцежцы, чапляючыся нагамi за каменне. На двары ў Мiрона было цiха - немцы маўчалi. Яны будуць страляць на вулiцы: недзе iдуць ззаду. Пасля на двары ў Мiрона зазвiнела бляшанка: бразнула ля свiрна на каменне яе выпусцiлi з рук.
      Наста пачула, як яе нешта тузанула спераду за руку... Яна спатыкнулася i ўбачыла: прыступiла мех - не помнiла, што забрала i нясе яго на руцэ перад сабой...
      Яна падумала, што жывая яшчэ, i, стаўшы, азiрнулася. Ззаду нiхто не iшоў.
      Пачула пасля, як яе аж трасе ўсю - схапiла стужа...
      Дома ў хаце не было дзяцей: за сталом - стол стаяў у куце ля акна ад гароду - сядзелi ўласаўцы, апёршыся на грудзi... Наста не бачыла, што яны елi... Не згледзеўшы дзяцей, яна закрычала на ўсю хату. Уласавец, што быў блiжэй да акна ў гарод, паказаў пальцам у шыбiну... У гародзе пад прызбай сядзеў Валодзя з Iрай - трымаў яе на прыпале. Iра, звесiўшы ў яго з калень босыя ногi, махала iмi, дастаючы пад прызбай сухi пясок.
      Тады Наста апусцiлася на ложак - села з краю на голую салому i глядзела ў акно за рэчку на пусты i гарачы ад сонца Выганчык. Не чула, як да яе гаварылi, - мусiць, была аглохла. Згледзела пасля, як падышоў да ложка ўласавец, узяў ў яе з рук мех i кiнуў на лаву, што стаяла ля сцяны пад акном ад гароду. Мяшок ссунуўся адразу на падлогу. Тады Наста раптам успомнiла, што ляжала пад лавай, i аж падскочыла...
      Пачула, што рагочуць уласаўцы: павылазiлi з-за стала, ходзяць па хаце, гавораць да яе. Яна ўстала з ложка, з саломы, i стаяла, узяўшыся рукамi за брыж.
      - Што гэта ў цябе, матка? - яна ўбачыла, як уласавец, той, што паказваў ёй пальцам у шыбiну на дзяцей, паказваў цяпер пад лаву, дзе ляжаў мех.
      - Ме-ех... - сказала яна цiха, не пазнаўшы сябе, i падумала, што ўласавец паказвае зусiм не на мяшок.
      - А за мехам, матка, што ў цябе? - уласавец прысеў i паказваў пальцам зноў пад лаву. Усё адзiн гаварыў; другiя глядзелi на яго i на яе i маўчалi.
      Ёй зноў стала горача ўсёй... Яна не магла павярнуць языком. Падумала, што зноў праз яе спаляць i хату i ўсю вёску. За бляшанку не сталi, а за гэта не прапусцяць...
      - Што гэта, матка, мыдла? - уласавец яшчэ больш сагнуўся i глядзеў цяпер, адвярнуўшыся на хату, на яе, Насту.
      Тады яна сказала:
      - Мыдла, дзеткi, мыдла...
      - Га-га-га... - уласаўцы зарагаталi ўсе разам, а той, што паказваў пад лаву, устаў, падышоў да яе i паляпаў па плячы, моцна, аж забалела.
      Яна нiяк не магла дагадацца, чаму яны рагочуць. Вадзiла толькi языком па вуснах i чула, што вусны сухiя, патрэскалiся.
      Пад лавай ляжаў тол, цэлая кучка. Як склалi яго лунiнцы, прынёсшы ў хату парашут, так тол i ляжаў. Забылiся забраць... Яна хацела яго прыняць з вачэй, закапаць у гародчыку пад прызбай, але забылася. I цяпер ён ляжаў, складзены роўненька ў ладнай кучцы, - адзiн кавалак прылiп да падлогi воддаль, ледзь не ля самага стала, ля ножкi... Жоўты i гладкi, як аскоблены, ён быў падобны якраз на кавалак сырога мыла, якое куплялi да вайны ў вёсцы ў краме...
      - Га-га-га... Маладзец матка... - рагаталi i рагаталi на ўсю хату ўласаўцы.
      Пасля яна пачула, як расчынiлiся дзверы - рыпелi доўга, не сцiхаючы: iх адчынялi памалу, на ўсе рукi, як хто з возам ехаў у хату. Ад яе адбеглiся ўласаўцы, пахапалi вiнтоўкi, што стаялi ля куфра, i выцягнулiся пасярод хаты.
      Парог пераступiў яшчэ адзiн уласавец - нiжэйшы за ўсiх, у пiлотцы. Зiрнуўшы на яго, яна ўбачыла неяк, што ў таго былi вялiкiя светлыя бровы. Дзвярэй ён не зачынiў i, выйшаўшы на хату, махнуў нечым белым - паказаў у парог. Уласаўцы, пабраўшы ў рукi вiнтоўкi, усе да аднаго выскачылi за дзверы.
      Калi ўласавец у пiлотцы астаўся ў хаце адзiн, Наста агледзела, што ў руцэ ў яго белыя пальчаткi, тонкiя, з воўны, i трымаў ён iх за пульсэтку, сцiснуўшы ў кулаку. На яе, Насту, ён не падымаў вачэй; зрабiў круг па хаце, тады зняў з пляча вiнтоўку i пайшоў сеў на лаву ля акна ў гарод, падкорчыўшы ногi, - боты дасталi якраз да меха. Пад лавай загрукала - Наста здагадалася, што ён пасунуў нагамi кучку толу. Пасля ён круцiў вачмi па хаце: у кутку над сталом па сцяне, дзе вiселi сапсаваныя старыя ходзiкi, не iшлi; пад ложкам, ля печы i ў парозе пад суднiкам - доўга глядзеў туды.
      - Все вы бандiты... - загаварыў ён раптам паволi, як п'яны, - ледзь варочаў языком. - Вас всех надо перестрелять... Вон i вон... Солома еще на полу... Чугун с мясом полный... Партiзаны недавно жралi... - ён паказаў вачыма на падлогу ля куфра i ў парог у качарэжнiк; пасля ўзяў паклаў на каленi вiнтоўку, доўга глядзеў на яе, тады пачаў церцi пальцамi.
      Наста хацела сказаць, што ля куфра яна клала нанач дзяцей, калi пачалi страляць з Сушкава па вёсцы немцы, - ад таго не мецена яшчэ ў хаце, - i не магла. Глянула была на ўласаўца - ён быў выгалены, чысты i злосны - i сядзела на ложку, не могучы крануцца: у гаршку на прыпечку стаяла мяса, якое яна паставiла была нанач у печ варыць лунiнцам, а тыя доднiцай тады сабралiся i пайшлi не еўшы... Здагадалася цяпер, што ўласаўцы дасталi былi самi гаршчок з печы, i за сталом яны елi мяса - косцi яшчэ ляжаць на абрусе, жоўтыя, як падплятанкi.
      - Да что с вамi чiкаться... - уласавец крануўся ўвесь i, закiнуўшы адну на адну, пасунуў далей пад лаву ногi. Пад лавай зноў цiха грукнула. Уласавец быў нагнуўся i зiрнуў на свае боты...
      Яна сядзела як нежывая...
      Пасля ён узяў паклаў на рог стала белыя пальчаткi з воўны. Дастаў з кiшэнi з фрэнча клубочак нiтак, невялiчкi, з макаўку, такiх жа белых i з воўны, як i пальчаткi. Паклiкаў яе, Насту, - яна злезла з ложка i падышла да яго - i падаў клубочак у рукi, паказаўшы на стол:
      - Заделать... i быстро...
      Яна ўзяла ў рукi са стала пальчаткi i ўбачыла, што яны новыя i ў адной недароблены вялiкi палец... Адразу ўспомнiла, што ў яе ляжалi ў куфры ў прыскрынку пруткi. Падышла да куфра, падняла века, адчынiла вечка ў прыскрынку. Знайшла пруткi, узяла пальчатку без вялiкага пальца, другую паклала на стол i села ля акна ад вулiцы процi ўласаўца.
      Падумала: у каго гэта ў вёсцы былi белыя авечкi? У Махоркi цi не?..
      Пруткi калолi ў пальцы, у пупышкi, былi вострыя, i яна нiяк не магла спачатку лучыць у вочка. Убачыла, што дрыжаць рукi; не са страху - яна ўжо не баялася - а, мусiць, ад таго, што нясла цяжкi мех: як жылы расцягнула ўсё роўна.
      Калi ўласавец зноў, круцячы на каленях вiнтоўку, сказаў: "Вы все бандiты..." - яна падумала: "Пракалоўся б ты на гэтыя пруткi..." - i тузанула за нiтку.
      Беленькi клубочак падскочыў на стале, пасля покнуў на падлогу i пакацiўся ўласаўцу пад ногi - пад лаву...
      Уласавец нагнуўся, каб дастаць клубочак, заскроб па падлозе нагамi i зачапiўся за мех.
      Пад лавай загрукалi кавалкi толу, моцна, на ўсю хату, - рассыпалася ад нагi ўся кучка...
      Наста пачула, як бразнулi, зазвiнеўшы аб стол, пруткi - вывалiлiся з рук.
      Уласавец спачатку ўвесь збялеў, што мел; сядзеў, нагнуўшыся, i глядзеў на яе вялiкiмi, як не ў чалавека, вачыма. Пасля, мусiць, здумеўся, бо яна, баба, не баiцца толу, сядзiць, як сядзела, ля стала, i схапiўся абедзвюма рукамi за вiнтоўку, якая ляжала ў яго на каленях. Насце здалося цяпер, што вiнтоўка ў яго ўся белая, аж блiшчыць, i крывая, як сагнутая...
      Пасля ўласавец пачаў памалу-памалу ўставаць з лавы, не зводзячы з яе, Насты, вачэй, i маўчаў. Чуваць было толькi, як ён сапе. Яна падумала, што ён возьме адразу i застрэлiць яе. Нiхто не згледзiць i не пачуе...
      Калi цяпер бразнула клямка, Наста адразу адвярнулася на хату. Пачула, як на шчоках выступiў халодны пот... У хату ўвайшлi яшчэ два ўласаўцы з Боганчыкам - не тыя, што былi раней. Сталi ля парога, не падыходзiлi да стала. Боганчык прытаiўся ззаду за iмi, як хаваўся за плечы.
      Трэба было ехаць у Краснае... Ёй, Насце... Кiдаць дзяцей i ехаць. Бо ў яе быў конь. Усе ў вёсцы, у каго ёсць конi, паедуць.
      Боганчык пасля ўласаўцаў сказаў, што ўсяго ў вёсцы асталося сямёра коней, што i ён сам паедзе, бо i ў яго астаўся цэлы жарабок, што нiчога страшнага няма - з'ездзяць i вернуцца... Далёка тут тое Краснае...
      Яна тады заплакала: у яе ж дзецi... Нагнулася i паказала рукой у акно ў гарод...
      Уласаўцы сказалi, што скарэй вернешся з Краснага, калi астаюцца дзецi... Трэба было кiдаць дзяцей...
      Наста сядзела ля стала з пруткамi ў руках i не магла ўстаць...
      Уласавец, што разбурыў нагамi пад лавай кучку толу i падымаў на яе, Насту, вiнтоўку, першы пайшоў з хаты, як баючыся, забраўшы са стала пальчаткi...
      2
      На грэблi калыша i падкiдае калёсы...
      Буланчык з кароткай грывай, падстрыжанай "авечымi" ножнiцамi, б'е ў хамут; у ямах напiнаецца, аж рыпяць гужы, i храпе, наглытаўшыся пылу. А балючы якi... Дакранiся пугаўём - са скуры лезе.
      "Напужаная жывёла..."
      Наста, апёршыся рукамi на ляжэйку, спаўзае з воза з мяхоў i, выпусцiўшы з рук лейцы, доўга стаiць у пяску - не можа адагнуцца. Пясок пад нагамi гарачы, шорсткi i клейкi - здалося, звалiўся са скавародкi на падлогу ў парозе ля печы блiн з непадсяванай ячнай мукi i лiпне да босых пят. А можа, яшчэ не абсохлi ногi, калi яна ўрабiла iх у гразь, падпiхаючы ў рацэ ля спаленага маста калёсы?
      "Так звяло ногi... У каленях..."
      Наста ехала самая апошняя, астаўшыся ззаду, i калi злезла з воза, Буланчык быў стаў, пасля, падвярнуўшы галаву, даў у хамут i, пачуўшы, мусiць, што палягчэла, пайшоў за возам - махаў галавой ад сляпнёў i хроп. Ёй трэба было цяпер даганяць калёсы, бо нi да каго другога не падсядзеш пад'ехаць: усе наперадзе.