Современная электронная библиотека ModernLib.Net

Тартак (на белорусском языке)

ModernLib.Net / Биографии и мемуары / Пташников Иван / Тартак (на белорусском языке) - Чтение (стр. 8)
Автор: Пташников Иван
Жанр: Биографии и мемуары

 

 


      Месяц, круглы i жоўты, што ячны блiн з вялiкай скаварады, стаяў цяпер за плячыма над самай зямлёй. З воза здавалася, што ён бег ззаду ўздагон - ад адной сасны да другой. У небе над галавой пагусцелi зоркi, сталi чырвоныя; аказалiся дразды - у тым баку, дзе на небе стаяла блеклая зеленаватая зара, паварочваючыся ўвесь час i заходзячы iм наперад - на Тартак. Хутка возьмецца на доднiцу.
      Затахкалi былi колы, лучыўшы на карэнне, i па лесе пайшло глухое рэха па зямлi. Недзе далёка, як злавiць вухам, крычала сава: доўга i выразна, што чалавек.
      Па спiне пайшоў холад, адсырэла кашуля на плячах i ў паяснiцы, здубелi ў руках лейцы, настылi мяхi, як усё роўна доўга ляжалi зiмой у маразы на таку. Панок азiрнуўся назад, на воз, шукаючы, чым акрыцца. У Карчаватках, у Лазе, дзе начавалi на стажар'i дзецi, астаўся кажух, жоўты, доўгi, летась пашыты з новых аўчын...
      Калi зноў далёка наперадзе закрычала сава, ён натапырыўся i доўга слухаў. Здагадаўся пасля, што гэта выюць ваўкi... Якраз недзе ў Тартаку, куды трэба ехаць. Ваўкi на доднiцы ходзяць да вады, мусiць, на самую Дзвiнасу, i гэта аказваюцца маладыя. Сёлета рана тады вывелiся ваўкi: дома за Карчаваткамi iх усягды можна пачуць пазней - жнiвом.
      Ён зноў аглянуўся назад: на белай дарозе былi вiдаць падводы. Таня ляжала, скорчыўшыся, на мяхах; Янук сядзеў, нагнуўшы галаву, недзе драмаў; Алёшы здалёку не было вiдаць зусiм. Ззаду за сваiмi калясьмi краталася Наста.
      Нiхто недзе не пачуў, як завылi ваўкi. Панок хацеў клiкнуць Насту, але падумаў, што наробiць гоману... Ваўкi кiдаюцца цяпер на людзей - тыя, што пакаштавалi чалавечыны. Прыходзяць у вёску i бяруць дзяцей. Трэба будзе сказаць Верцы, каб нiколi не пускала з дому малых. Тады ён падумаў, што недзе крычыць на ўсю хату хлапец без малака - з анучкай у роце.
      Стаiць парожняя бутэлечка з жоўтай вялiкай соскай на лаўцы ў парозе пад суднiкам... Змаглася, мусiць, зусiм i Верка... Яна чуць прыйшла была з вёскi ад Махоркi. Каб ён, Панок, не падхапiў яе пад паху на двары - абвалiлася б з малым: не стаяла на нагах...
      Пасля ён быў падумаў, што карову памогуць купiць людзi. Скiнуцца i памогуць, бо без каровы не выжывуць дзецi. Хаця людзi не могуць скiнуцца, бо нi ў каго ж другога няма каровы. Не ў адных iх... Мала што ў Веркi дзiця. У Сяргеiхi вунь двое...
      Не трэба было бiць карову - усё роўна ўсiх знайшлi немцы.
      Яму зноў здалося, што ён пачуў, як зарыкала карова, - наперадзе, дзе былi азвалiся ваўкi.
      Злiпалiся вочы, i ён доўга цёр iх пальцамi, пакуль не забалелi; тады цёр далонямi шчокi i лоб. Далонi былi шорсткiя ад гразi. Мусiць, не абмыў рукi, калi ля Завiшына цягнуў з ракi за аглабню Януковы калёсы... Ля берага была гразь аж да калень. Цяпер яна падсмягла на калашынах i адставала вiльготнымi камячкамi, калi ён вадзiў па каленях рукой. Ад мокрых штаноў намок зверху мех, i на яго налiпла гразi.
      Гразь на штанах, мусiць, яшчэ з Карчаватак. Падсохла на сонцы за дзень, пасля зноў адмякла ў рацэ, калi цягалi калёсы...
      Дарога пайшла гарой. Пахла сырым жвiрам i глiнай, свежа i востра, аж зашчымелi дзясны. Так пахнуў жвiр, калi ён, Панок, з Веркай капалi ноччу ў соснiку за Дальвай яму, каб схаваць у зямлю шафарню. Перад самымi немцамi ўжо, як адступалi партызаны на Дзвiнасу.
      На гары пацямнела дарога, над галавой не было вiдаць неба: яго закрывалi сосны - вярхамi. Стала цёмна - месяц схаваўся за гарой. У тым баку былi пачулiся выбухi, як таўклi ўсё роўна дзе ў ступе: вух-вух, вух-вух... Цяжкiя, глухiя, яны доўга не сцiхалi, i ад iх, здавалася, дрыжала зямля.
      Панок падумаў, што гэта чуваць аднекуль здалёку, можа, фронт: у лесе далёка чуваць.
      Дарога доўга спускалася ўнiз - у лагчыну. Паабапал дарогi цяпер пайшла iмшара з дробным соснiкам i бярэзнiкам: шырокая, як толькi яе можна было ўгледзець у цемнаце. Над iмшарай стаяў туман i вiсеў нiзка месяц. Чырвона-чорны, як абгарэлы, ён зусiм не свяцiў, здавалася - вiсеў толькi над зямлёй, як для прылiку.
      Зноў завылi ваўкi, недзе зусiм блiзка наперадзе.
      Панок павярнуўся тады на мяхах, звесiўшы ногi з ляжэйкi на другi бок калёс, i стаў слухаць. Нiдзе нiчога не было чуваць; ляскалi толькi па карэннi ззаду колы.
      Дарога ўсё спускалася нiжэй i нiжэй, як куды да ракi. Iмшарыны збоку ўжо не было вiдаць: яе схаваў з вачэй туман. Адразу стала сыра; зрабiлася цяжка дыхаць. Зачвякаў па гразi капытамi конь, пабялелi шыны на колах сталi блiшчаць.
      Дарога ля iмшары зноў пайшла прамая, i ўперадзе паявiлiся падводы сунулiся ў тумане, як дзве чорныя капы сена.
      Нiдзе не чуваць было нi голасу - здавалася, усе паснулi, забыўшыся на ўсё на свеце. Панок падумаў, што на возе калыша i самi лiпнуцца вочы.
      Злезшы з мяхоў, ён, сагнуўшыся - балела спiна, - пайшоў ззаду за калясьмi, ступаючы босымi нагамi па мокрай траве. Пачуў, што холадна ў ногi, як усё роўна iдзе ранiцай увосень на лог лавiць каня, а ўжо выпаў iней, пабялiўшы Зурэчча. Усходзiць сонца, у Дальве паляць у печах, i дым з комiнаў падымаецца слупамi ўгару, пасля ападае адтуль на зямлю i сцелецца ля ракi на аселiцах. Цiха, скрыпяць толькi ў вёсцы асверы i вароты - людзi, устаўшы, бяруць ваду... На лагу, у самым кутку, дзе начавалi начлежнiкi, дымiць яшчэ вогнiшча, i ў тумане грукаюць нагамi спутаныя конi.
      У плячах зноў забалела, i Панок пачуў, што не можа iсцi: саслабеў.
      Учапiўшыся за ляжэйку, ён падскочыў i сеў на мяхi, задыхаючыся.
      На калёсах яго схапiў кашаль: пачаў бiць суха i калюча, як рваў што ўсярэдзiне. Горача стала ў грудзях, як ад агню.
      Адкашляўшыся, ён доўга сядзеў на мяхах, падпёршы рукой галаву, i глядзеў на дарогу.
      Пачарнеў лес; стаў белы, як снег, туман на дарозе. Панiжэлi ўгары над лесам зоркi; ружавела ўперадзе на ўсходзе зара. Цемната пачала радзець, рабiцца шэрай, цярусячыся перад вачыма, як сухi сiвы пыл. Адгукнулiся дразды: пiшчалi ад холаду.
      Панок падумаў, што пад ранiцу засне, не ўтрывае: пад ранiцу ён кожны раз засынаў дома, i яго доўга тады будзiла Верка. Будзiла iсцi глядзець нарад да Махоркi пад хату...
      Калi ён успомнiў Верку, яго страсанула ўсяго i падвярнула пад грудзi. Пасля цiха ныла ўсярэдзiне, кiдала ў дрыжыкi, i ён нiяк не мог сцiснуць зубоў.
      Засынаючы ўжо, ён пачуў, як недзе далёка гудзе, i доўга слухаў, не ведаючы, дзе гэта можа быць. Гудзела роўна i часта: гур... гур... гур... Ацiхала, пасля пачынала зноў, усё роўна як бразгаючы ланцугамi... Так бразгаў дома трактар, iдучы ранiцай з фермы ў Кур'янаўшчыну на поле ля самай хаты - Панок да яго прывык. Трактар iшоў вулiцай ля плота, адно кола вышэй, па самай мяжы, другое - вялiкае задняе кола ў блiскучыя, вышараваныя аб пясок зубы - кацiлася нiжэй, пасярод вулiцы, пакiдаючы пасля сябе чорныя ямкi. За трактарам падскоквалi тры вялiкiя плугi з блiскучымi, як зубы на коле, лемяхамi, затоптваючы ямкi, i беглi дзецi. Калi трактар ехаў ля самай хаты, у вокнах ад вулiцы звiнелi неакiтаваныя шыбы, i ён, Панок, збiраўся тады кожны раз купiць кiту i ўсё не мог нiдзе апытаць. Так i зiмавалi тыя гады неакiтаваныя вокны - абтыкалi сторжкай. Ён падумаў, што i сёлета трэба будзе абтыкаць вокны пакулай - ад вулiцы i ад загумення, адкуль зiмой часта заходзiць вецер i тады выстуджвае хату, як пуню... I пакулы добрай дома няма - трэба, каб Верка адкiнула яе ўвосень, як будзе часаць на грэбнi лён на кужаль. Малы змерзне, калi не агледзець акон. Трэба будзе добра набiць мяленнем падаконнiкi i падняць iх вышэй - закрыць усе нiжнiя шыбы ад ветру...
      Калi зноў забразгала недзе блiзка, Панок аж здрыгануўся на возе. Уперадзе, не там, дзе была зара, а правей, на Краснае, мусiць, на шашы, гудзелi без сцiхання машыны. Угледзеўшыся, Панок убачыў, што там мiтусiцца неба: па iм ходзяць белыя палосы.
      "Немцы!.." - падумаў ён i глянуў уперад на дарогу. У белым тумане адна ля адной калыхалiся дзве падводы.
      - Iва-ан! - клiкнуў ён, пасунуўшыся на возе ўперад. У тым баку, дзе загудзела, высака ўгару паднялiся дзве доўгiя белыя палосы i перабеглi па небе з аднаго боку дарогi на другi. Пасля там зноў забразгала, глуха, як у яме.
      - Бо-оган!.. - Панок зноў клiкнуў i, павярнуўшыся, ссунуў ногi ў перадок на самыя аглобнi.
      Нiхто не адгукаўся: пайшло толькi па лесе рэха.
      "Паснулi... - падумаў Панок i, саскочыўшы з калёс, забег наперад каню. - Падурнелi..."
      Уперадзе з-за лесу зноў выскачыла белая паласа - яркая i блiскучая, як са шкла. Зусiм блiзка.
      - Бо-оган!.. - крыкнуў Панок яшчэ раз, бегучы ўперад па дарозе, i закашляўся...
      На вазах нiхто не спаў - нi Махорка, нi Боганчык; i, забегшы наперад каню, Панок згледзеў, што яны стаяць на дарозе адзiн ля аднаго: i Махорка i Боганчык. Боганчык трымаў за аброць жарабка. Лагчына ў гэтым месцы зусiм высахла, i ад белага пяску пад нагамi было аж вiдна: Панок бачыў усё, што робiцца наперадзе.
      Ён здзiвiўся, убачыўшы, што нi Махорка, нi Боганчык не глядзелi ўперад, дзе нядаўна ўскочыла была белая паласа. Яны стаялi, адвярнуўшыся, i было вiдаць нават, як утаропiлiся абодва назад, недзе на iмшару, адкуль нядаўна выехалi. Панок тады адвярнуўся i сам, не дайшоўшы да iх, i глянуў на iмшару...
      На iмшары рос нiжэйшы соснiк, i над ёй было вiдаць далей цёмнае на захадзе неба. Далёка, там, дзе яно канчалася, Панок убачыў белую зару, цьмяную, як схаваную за лесам. Над ёй дрыжаў акравак бурага неба; пасля сышоўся, паменшаў, стаў густы i чырвоны.
      Панок раптам пачуў, што заiкаецца... Хоча клiкнуць Махорку i не можа...
      Пасля яго цiха клiкнуў сам Махорка, як усё роўна не пазнаў:
      - Гэта ты, Пан? Там нешта ёсць... - i, як успомнiўшы што, сказаў: - Тут табе i Краснае... Ехаць трэба скарэй на Пунiшча, пакуль не развiднела i цiха на дарозе. Адно цяпер, што можна зрабiць... Ад Дальвы, вiдаць, асталося ўсё, што ў нас на калёсах... Дзе Наста? Не клiч яе. Не трэба, каб вiдзiла...
      - Дальва ў тым баку... Якраз будзе на iмшару... - у Панка ляскалi зубы, i ўсяго гнула ў крук, аж балела паяснiца.
      - Хто яго ведае, Пан. Не крычы толькi... Вёсак-то ў тым баку другiх няма, але нiхто пэўна не скажа: нi ты, нi я... - Махорка гаварыў неяк зусiм цiха, нiколi ён так не гаварыў. - Дзяцей не будзi. Хай спяць. Вучыць цябе трэба, цi што?
      Наста прыйшла наперад сама. Плакала - выцiрала хусткай вочы i глядзела пасля доўга на яе, павесiўшы на руках: шукала, мусiць, сухога месца. Падышоўшы да самых Махоркавых калёс, прашаптала: "А дзеткi ж мае..." - i прыхiнулася спiнай да ляжэйкi. Глядзела, апусцiўшы рукi, на зарыва над iмшарай - не зводзiла вачэй, як чакала чаго.
      Пры ёй ацiхлi былi i мужчыны, пасля Махорка сказаў, як сам сабе:
      - Што там такое можа быць? Зарыва не зарыва... Зарыва было б чырвонае... А то белае, як днём. Неба, мусiць, пад'яснiлася...
      Пачуўшы Махорку, Наста загаласiла, i Панок убачыў, як да яе падскочыў Боганчык. Але Наста не сцiхала.
      - Не лезьце да мяне... - адмахнулася яна ад Боганчыка. - А дзеткi ж мае... Хай бы я вас выправiла... А я ж вас сама кiнула... А цi ж мне трэба было ехаць...
      - Сцiхнi, Наста... У тым жа баку Людвiнова. З Людвiнова, можа, i вiдаць, калi гэта зарыва. З Дальвы, каб i хацеў, то адгэтуль нiчога не ўвiдзiў бы. Далёка... I Дальва яшчэ ў лагчыне стаiць, помнi...
      - Ты хаваеш усё ад мяне, Махорка... I ты, Пан... - павярнулася Наста да яго, Панка. - Дальва ў тым баку... А дзеткi мае...
      - Не дзецi, дык мы астанёмся жыць. Не мы - дык дзецi... Не свае чужыя. Нехта астанецца. Усе не згараць... - Махорка выпрастаўся ўвесь, голас у яго стаў сухi, як лучына з печы. - Змарылася ты проста, бабай будучы... I я дзяцiны бацька. Ты думаеш, i мне не балiць? Нiчога з iмi не будзе. З'ездзiм - i вернемся...
      - Што вы мяне, старую бабу, дурной робiце? А нашто ж я глядзела на гэта зарыва...
      Наста плакала не сцiхаючы.
      Панок пачуў, як на дарозе раптам стала суха i холадна, як у мароз. Зарыва над iмшарай пасвятлела, зрабiлася зусiм белае. Патух угары над iм акравак неба. Храплi ззаду конi, трашчалi ў некага ў калёсах аглобнi.
      Панок убачыў, што ўсе зноў збiлiся на дарозе ў кучку - стаяць блiзка адзiн ля аднаго, нават чуваць, што вiльготныя ад расы. Пасля яго было ўсяго сцяло, i сам ён зрабiўся сухi i халодны: рэж - не заплача. Ён падумаў, што не верыць, каб гэта гарэла Дальва. А што Махорка гаворыць ехаць на Пунiшча, дык ужо яму i верыць... Махорка старэйшы за ўсiх iх тут, не беручы Янука, але што - у Махоркi другiя вочы, чым у яго, Панка? А што на тым Пунiшчы, каб прыйшлося?.. Уваскрэснеш?.. Пунiшча - балота. Вярсты чатыры ў баку ад дарогi, пад самым Тартаком. Некалi яго касiлi, там нават стаялi старыя пунi, i ў iх клалi сена. Цяпер туды ў сухое лета можна недзе нават ехаць. Якiя тады на Пунiшчы ў чорта сховы? Хаця з Пунiшча можна пайсцi балотам на Палiк - туды адступаюць партызаны. Перайсцi толькi трэба Яськаву жылу па кладках... А дзецi тады... А конi... Апошнiя ж з вёскi...
      Панок зноў падумаў, што Дальву не маглi так адразу спалiць. Махорка занадта ўжо бярэцца камандаваць: то на Тартак, то на Пунiшча. Слухай толькi. Ён хацеў быў сказаць Махорку, каб той не рабiў наперад вэрхалу, але маўчаў Боганчык. Стаяў i маўчаў - каб слова сказаў перак Махорку. А Боганчык не дурны...
      Панку зноў зрабiлася холадна i схапiў кашаль: даканае сёння. Наперадзе над самай дарогай яшчэ раз мiгнулiся белыя палосы. У цёмным небе яны былi аж сiнiя. Залязгала жалеза, як дзе ля кузнi.
      - Мы думаем што цi не? - пачуў пасля Панок, як закрычаў у яго над вухам Махорка. - Аднаму зарвала, i другi ў рот вады набраў. Самi не хочаце жывымi астацца, то дзецi на возе... Давiдна трэба выскачыць з iмшары. Як мух, перадушаць, дай iм толькi згледзець...
      Тады яны адразу ўсе загаварылi: i Панок, i Наста, i Боганчык. Ехаць, ехаць хутчэй з iмшары. На чыстым далёка вiдаць...
      Калi кранулiся пярэднiя падводы, Панок стаяў яшчэ з Настай i глядзеў на зарыва. Яно было цiхае i роўнае, каб дзе здрыганулася - як бы там угарэлася што на ўсю ноч. Угары над зарывам зноў пачырванеў акравак неба...
      Наста плакала. Выцiраючыся хусткай, не слухала яго, Панка.
      На дарозе ржаў Буланчык - крануўся сам за падводамi.
      Пасля яны пайшлi ля Танiных калёс, пачуўшы, што стогне на возе Таня.
      Было холадна i свежа, звiнелi над вухам камары. Ехалi ўсё яшчэ iмшарай, i з яе цягнула на дарогу сырасцю. Уперадзе па карэннi тахкалi калёсы, i здавалася тады Панку, што ён дома позна ўвечары на двары... Верка падаiла карову, вярнуўшыся з цямном з поля... Цiха i свежа на дрывотнi ля студнi, пахнуць з гародчыка мокрыя ад расы агуркi i кроп... Далёка на грэблi ляскочуць па калдобiнах калёсы - мужчыны едуць з Кур'янаўшчыны - звозяць сена.
      Зашчымела глыбока ўсярэдзiне... Панок падумаў, забыўшыся на зарыва, што недзе спяць на падлозе дома дзецi з Веркай, падсцялiўшы пад сябе сеннiкi з ложка. Галодныя, можа, калi не зварылi вечарам зацiркi...
      Над лесам, выплыўшы з туману, стаяў месяц: мяккi i цiхi, ён быў цяпер белы, што малако, i, мусiць, ад таго зрабiлася зялёнае неба з дробненькiмi зоркамi. Iх было нямнога ўгары, над самай галавой; яны былi вострыя i дрыжалi, што ў каляднiцу ад марозу.
      На дарозе ззаду было вiдна, як удзень. Добра вiдаць была Алёшава падвода i сам Алёша: раскiнуўшы рукi на мяхах, ён спаў - галавой уперад, да каня.
      Панок падумаў: каб хаця не звалiўся, глядзець яшчэ за iм трэба - спiць i спiць усю дарогу, як на бяду...
      Наперадзе нехта з мужчын курыў, мусiць, Боганчык: блiснуў быў агонь, што iскра, i пасля запахла дымам ад самасаду.
      Яму зноў здалося, што ён дома зiмой за сталом ля акна ў першай хаце. Устаў яшчэ доднiцай разам з Веркай. Яна ўсягды рана ўставала зiмой, раней за ўсiх у сваiм канцы вёскi. Устане i топчацца ў парозе ля печы з вiлачнiкам у руках...
      У хату зайшлiся мужчыны - конюхi. Пусцiлi коней адных ля плота да рэчкi паiць, а самi забеглiся пагрэцца: на дварэ мароз - не патыкайся.
      Хукаюць у рукi, пазнiмаўшы рукавiцы; закурылi; у хаце поўна дыму вiсiць у парозе пад столлю, пасля цягнецца да чалеснiка i iдзе ў комiн: рэдзенькi i белы ад агню з печы.
      ...Стала зноў холадна за плячыма. Панок убачыў, як Наста паправiла на грудзях нажутку, абцягнуўшы ля шыi. Было сыра, аж мокра ад туману, i пахла аднекуль вялая трава: асака i рабiнка, як з учарашняга пакосу, - мусiць, недзе ля дарогi было стаптана балота.
      Усюды была раса: ляжала на мяхах - яны былi вiльготныя, што ўсё роўна адсырэлi, - i блiшчала ад месяца на ляжэйках дробненькiмi кропелькамi, як мак. Панок убачыў, як блiшчыць на спiне ў Танiнай кабылы мокрая пiльсць; падумаў, што конi не абсохлi яшчэ ад поту, якi цёк з iх удзень пiсягамi...
      Занылi над галавой камары, хлынулi з балота. На твар сыпанула дробненькая i калючая халодная машка, што iмжа, - лезла ў вочы, i трэба было баранiцца.
      Камары кусалi праз сарочку за плечы - калолi, як iголкамi; тады пачынала свярбець спiна аж да паяснiцы...
      Наста паправiла хустку, абвязаўшы тужэй ля шыi i насунуўшы спераду на лоб да самых вачэй. Пасля абцягнула рукавы ў нажутцы; нажутка ў яе была старая, з кароткiмi рукавамi, i не было куды схаваць рук.
      На зямлi пад Танiнымi калясьмi бразнула аб нешта цвёрдае атоса звалiлася з восi - i звiнела, падскокваючы па карэннi.
      Панок забег наперад кабыле, чапляючыся за сухое ламачча i за яловыя лапкi, што сцёбалi па каленях.
      Калi стала кабыла, ён пачуў, як плача Таня - яна ляжала на баку, падкорчыўшы пад сябе здаровую нагу, i цiха хлiпала, шморгаючы носам... Да яе загаварыла Наста:
      - Што стогнеш?.. Балiць?
      - Б-балiць... - Таня зашморгала носам яшчэ горш.
      - Я табе зараз усыплю... - Наста нагнулася над калясьмi. - Балi-iць... Ёсць там чаму балець... Пацярпi... Ты ж не вiдзiла, што там за рана... А я вiдзiла. Адлежала нагу, дык i балiць. I не хныч... Не маленькая... Давай памагу легчы на другi бок... Давай рукi...
      Лёгшы на другi бок i апёршыся на локаць, Таня зноў захлiпала:
      - А што я буду рабiць, калi вярнуся... Матка хворая-я...
      Падняўшы на руках, Наста падцягнула яе яшчэ назад, паклаўшы вышэй на мех галаву.
      - Бяры лейцы i трымайся за ляжэйку. Хоць адной рукой... Звалiшся пад колы, тады... Ад камароў баранiся... А то аб'ядуць... - не сцiхала ля калёс Наста.
      - Пiць... - прасiла Таня. - Блага... - Лейцы яна не хацела браць.
      - Дзе я табе вазьму пiць?.. - Наста ўзяла лейцы, завязала iх за ляжэйку. - Пацярпi. Скора ўжо Краснае. Дамоў едучы, у калёсах ляжаш. На сена...
      - Холадна. Накрыйце... - прасiла Таня.
      - Цярпi, дачка. Сагрэешся, зараз паедзем... - усё супакойвала яе Наста.
      Панок тады выпусцiў з рук цуглi, за якiя трымаў кабылу, i падышоў да калёс. Доўга не мог узяць Таню пад пахi, пакуль не памагла Наста. Падумаў, што ў Танi, мусiць, пал - гарачая галава. Узяўшы пад пахi, ён падцягнуў Таню яшчэ вышэй на мяхi. Хацеў быў паправiць на галаве касу: каса расплялася i чаплялася за рукi. Пасля, нiчога не кажучы Насце, падняў на калёсах у перадку верхнi мех i, намацаўшы адной рукой завязку, тузануў за хвасты. На ляжэйку, на мяхi i яму, Панку, на грудзi хлынула жыта, пырскаючы ў вочы. Ён пачуў, як яно пасыпалася на зямлю - на ногi. Убачыў, як павярнула галаву кабыла - пачула зярняты.
      Парожнi мех ён узяў у дзве рукi за рагi i страсануў аж два разы, выбiваючы ад пылу. Тады асцярожна накрыў Таню па самую шыю - мех быў даўгi i шырокi.
      Пайшла раптам сама Танiна кабыла - ён, мусiць, няўмысля крануў за лейцы. Наперадзе, куды яны ехалi, зайшоўся кулямёт, моцна, на ўвесь лес. Пайшло рэха - аж разлягалася зямля. Панок павярнуў у той бок галаву - на неба над лесам ускочылi дзве ракеты. Белыя i халодныя, яны доўга стаялi на адным месцы, пакуль адразу не патухлi.
      - Каб хоць хвiлiну пабыло спакойна... - пачуў ён, як да яго загаварыла Наста, i ўбачыў, што яна зноў iдзе побач з iм. Падумаў, што да сваiх калёс яна цяпер не пойдзе, будзе з дзяцьмi.
      - I я з табой пакратаюся... Весялей... - сказаў ён. - I не вер ты нiкому. Будзем жыць... Дзяўчыне толькi цяжка. Трэба ж было...
      Уперадзе яшчэ раз замiтусiлася ад агню неба. Недзе зусiм блiзка.
      На дарозе зноў заiрзаў Буланчык.
      9
      Янук ляжаў нiц на мяхах ад самага Завiшына i глядзеў уперад на дарогу.
      Балелi ногi i плечы, аж калола ў лапаткi, i ён думаў, што зусiм саслаб i цяпер пасля ракi не злезе з воза да самага Краснага.
      Даўно ўжо зайшло сонца за ракой ля Завiшына - за лес. Там, дзе было Людвiнова, угары стаяў слуп рудога дыму, чарнеючы i распаўзаючыся па небе, што хмара ад ветру.
      За ракой над полем вiсела сiвая, як попел, смуга i дрыжала, мусiць, што яго, Янука, падкiдала на калёсах. Смуга паднялася з перасохлай за дзень зямлi i будзе вiсець, пакуль не сцямнее. Тады яна запахне мокрым балотам ад ракi i ападзе з расой на зямлю.
      Янук падумаў, што ўсюды, мусiць, стала цiха...
      У такую пару вечарам, як заходзiць сонца, летам часта цiха. I калi з цямном едзеш з Карчаватак на ферму, здаецца, вымерла ўсё на свеце...
      У вёсцы з комiнаў iдзе дым, i за ракой на Выганчыку ляжыць туман. Там, дзе заходзiць сонца, над лесам, чырванее неба, што агонь. Янук любiў слухаць тады, як у лесе стукаюць па карэннi калёсы i далёка iдзе рэха...
      Пасля, як ён заснуў вясной на прызбе, калi яшчэ ляжаў снег, ён пачуў, што ўсюды стала цiха: i ў хаце, i ў вёсцы, i ў Карчаватках на полi...
      У яго тады быў ужо сын, Пiлiп; цяпер у яго ўжо ёсць унук, Колечка.
      Ён, Янук, чуў пасля толькi, калi грымеў гром i гудзеў на ферме трактар. Бывала, яму здавалася, што ён чуе, як стукае пад рукамi тапор, калi сек дровы, i бразгае клямка, калi зачыняў, грукаючы, цяжкiя дзверы ў сенцах...
      Але ён не чуў стуку, калi тапор быў у чужых руках i хто чужы прыходзiў на двор браць ваду са студнi i ляпаў пад дзвярыма клямкай... Тады ён здагадаўся, што помнiць толькi, як стукае пад рукамi тапор i бразгае клямка...
      Ён чуў яшчэ, калi блiзка стралялi...
      Стала шарэць, i ля дуплаватых старых бяроз, што абступiлi ў лесе з двух бакоў дарогу, таўкла мак машка. Ля зямлi на маладым ляшчэўнiку на лiсцi ляжаў пыл; пыл ляжаў i на галлi - яно было сiвое, што ад моху.
      Пад ляшчэўнiкам у канаве ля самай дарогi рос густы зайцаў гарох - цвiў сiнiм агнём - i дасыхала зблочаная тупой касой трава. Запахла сенам, што ў вёсцы пад восень, калi iдзеш вечарам ля пунь на загуменнi...
      Калыхала па калдобах калёсы; зрабiлася цяжкая галава, не падымеш; спадыспаду ад мяхоў грэла ў сцёгны i ў жывот. Замахаў уперадзе хвастом конь, ганяючы вецер.
      Янук глядзеў на дарогу, на жоўты пясок, якi рассыпаўся пад нагамi ў каня, i яму здалося, што ён едзе лесам з поля з-пад Карчаватак у Дальву да вялiкай калгаснай пунi, якая стаiць ля лесу за фермай. Пуню доўга будавалi, накрылi толькi за гады два перад вайной.
      Ён ляжыць на возе высака на снапах. Пад бок лучыў парубень, цвёрды, слiзкi - чуваць рукой, - i ад яго баляць скабы. Доўгiя жытнiя снапы слаба звязаны перавясламi - вiдаць, жаў нехта нядужымi рукамi, i калi iх уцiснулi добра парубнём, яны пазадзiралi ўгару камлi, i Янук ляжыць на возе ўсё роўна як дзе ў яме. Колецца сухая салома, калi кратаеш за лейцы, кiруючы каня, i пахне жыта ў каласах пад парубнём. Зярняты цёмныя, блiскучыя - высахлi на сонцы, i iх у каласах як набiта. Каласы даўгiя i тоўстыя; з iх, бывае, пырскае жыта - само: мусiць, моцна ўцiснулi воз, i цяпер злягаецца пад старым сасновым патрэсканым парубнём, цвёрдая i тоўстая, як дубцы, жытняя салома. Жыта парасло на полi пад Карчаваткамi... На поле далёка ездзiць яно аж за чатыры вярсты, за лесам - i звозiць жыта брыгадзiр паслаў адразу ўсе падводы. Хмурылася, на Дзвiнасе iшлi дажджы, i снапы звозiлi з-пад Карчаватак другi ўжо дзень ад рання да самага цямна.
      У той вечар яны выехалi, з-пад Карчаватак, калi ўжо зайшло сонца. Расцягнулiся па лесе падводы адна за адной - не злiчыш. Вiдаць, як далёка наперадзе iдуць, сабраўшыся ў грумаду i пусцiўшы адных коней, мужчыны - ён пазнае здалёку Махорку i Панка - махаюць адзiн аднаму рукамi. Мужчыны кураць, чуваць дым ад папярос, i тады хочацца курыць; чуваць яшчэ, як пахне пылам - ён падняўся ад пярэднiх падвод i вiсiць, рэдзенькi i мяккi, над дарогай. Калi не пахне пылам - гэта як з'едуць на траву ў лагчыну, - чуваць, як цягне з лесу з iмшар мокрым мохам i грыбамi... Грыбоў тут нiхто не збiрае, яны паасоўвалiся на мох, пасохлi i ад таго пахнуць на ўвесь лес, усё роўна як дома, калi, паклаўшы iх сушыць у печ, рана заложаць юшку.
      Цямнеецца. Чуваць, як халаднее ў лесе; здаецца, адразу пахаладнелi доўгiя чорныя воблакi на далёкiм краi неба; астылi, паядранелi iмшары, што адсюль, ад дарогi, iдуць далёка лесам аж у самыя Карчаваткi. На iмшарах пацямнела трава, натапырылася - расла. Яе яшчэ не кранулi касой: на балоце многа вады.
      Халодныя ўжо на возе пад рукой снапы, вiльготныя, як адсырэлi... Наперадзе разышлiся мужчыны, падпiхаюць вазы на гару за мастком. На гару конi i самi ўсцягваюць вазы, але мужчыны кожны раз падпiхаюць калёсы, каб конi не iшлi навыцяжку. Мужчыны пасля зноў сыдуцца ў кучу i будуць курыць, гамонячы недзе на ўвесь лес.
      Кладучы вазы, Янук натрудзiў за дзень рукi, i яны балелi цяпер, аж ламалi. Ныла ўсё цела, размякшы ад сонца, як у лазнi. Добра, што, прывёзшы снапы да пунi, можна будзе адразу адпрагчыся i пайсцi дамоў. Абярнуць воз у дзвярах памогуць мужчыны, а снапы прыкладаць будуць бабы - па нараду... Сцiрты ў новай пунi высокiя, але бабы не надта спрацавалiся. Прыкладуць снапы, тады пасядуць на таку цi выйдуць на траву на двор i чакаюць, пакуль вернуцца падводы з-пад Карчаватак.
      Янук бачыў, як яны пелi кожны раз, пасеўшы на траве i панацягваўшы на вочы хусткi ад сонца, але песень не чуў...
      Да пунi яны прыехалi ў той вечар, як ужо сцямнела, i дамоў ён iшоў, калi ў вёсцы гарэлi агнi. Iшоў цераз ферму, дзе даiлi яшчэ даяркi кароў хадзiлi з вёдрамi: запазнiўся пастух. З вёскi з комiнаў пахла дымам i падгарэлай бульбай. Захацелася есцi. Едучы на возе, ён цёр пальцамi ў жменi каласы i сыпаў жыта ў рот. Яно было сухое, трашчала на зубах; ён чуў яшчэ, што яно салодкае, як цукар, мусiць, ад таго, што маладое.
      Калi ён адчынiў дома ў хату дзверы, убачыў, што над сталом на покуце гарыць паднятая вышэй на дроце лямпа i ў хаце бела ад агню. Белыя ад глiнкi сцены, на стале белы надзежнiк, i на яго насыпана вараная бульба. З бульбы iдзе ўгару пад лямпу белая пара. Пасярод стала стаiць вялiкая мiска кiслага малака. На рагу стала - цёмны гладыш - гэта каб, сеўшы вячэраць, не ўставаць i не iсцi ў парог да суднiка па малако - не перабiваць яду. Пасля Янук згледзеў, што на куфры, якi стаяў побач са сталом ля сцяны ад вулiцы, на белым абрусе ляжала пачатая буханка хлеба. Яе ўсю накрылi зверху белым абрусам, вiдаць толькi пачаты край - быў павернуты на хату.
      Калi вячэраюць з хлебам, у iх тады кожны раз астаецца бульба, i яе, абразаную i вараную, выкiдаюць свiнням у сенцы ў карыта, дзе ляжыць халодная, пасечаная ранiцай яшчэ секачом, паранка.
      Усе былi дома: Пiлiп, вярнуўшыся з работы - араў у Кур'янаўшчыне, сядзеў, памыўшыся ўжо, на ложку ля куфра; ля стала стаяла Волька - клала на надзежнiк лыжкi; пасярод хаты сядзеў на падлозе маленькi Колечка ў белай кашульцы. Калi расчынiлiся дзверы i ў хату ўвайшоў ён, Янук, Колечка пачаў, седзячы, зыбацца i махаць рукамi. Пiлiп быў, мусiць, загаварыў да Волькi, i на Колечку нiхто не глядзеў. Янук тады ўзяў выставiў Колечку пугаўё тоўстае, пад'ялоўцавае, аблупленае ад кары... Колечка адразу стаў рачком, падняўся пасля на ногi, ззыбнуўся i... пайшоў да яго, Янука. Хутка-хутка, перастаўляючы крывыя тоўстыя ножкi i валюхаючыся з боку на бок, што качанё... Яго, мусiць, адразу тады згледзелi i Пiлiп i Волька - кiнулiся ўсе на хату: Пiлiп з ложка, Волька ад стала... Колечка не дайшоў да белага пугаўя - яно, мусiць, было выстаўлена надта здалёку, - выцягнуў уперад ручкi i паляцеў нiц на падлогу... Ён, Янук, не паспеў яго злавiць: позна сагнуўся.
      Колечку на рукi падхапiла сама Волька; пасля, гладзячы па галаве, аддала Пiлiпу. Колечка заплюшчыў вочы i адкрываў шырака рот - былi вiдаць два верхнiя белыя зубы - плакаў недзе на ўсю хату, ударыўшыся.
      Янук нагнуўся, каб падняць белае пугаўё, якое выпусцiў быў з рук. Калi ён глянуў пасля на Вольку, яна смяялася i нешта паказвала рукамi яму, Януку. Ён такога яшчэ нiколi не бачыў, такое яму паказвалi першы раз... Тады яна ўзяла зноў на рукi Колечку, забрала ў Пiлiпа, i Пiлiп пачаў смяяцца сам, гледзячы на яго, Янука. Калi Пiлiп паказаў сам рукамi, Янук здагадаўся адразу: яму паказваюць, што Колечка пайшоў першы раз. Пайшоў, угледзеўшы ў руках у яго, Янука, белае пугаўё...
      Месяц свяцiў якраз у вочы, вiсеў уперадзе над лесам - над дарогай, i ўсюды было вiдна, як удзень.
      Янук тады павярнуўся i лёг на другi бок. Паднiзам цяпер былi халодныя мяхi, i Янук пачуў, што стала холадна ў ногi; пасля холад хапiў яго ўсяго. Сагнуўшы ногi ў каленях, ён абцiснуў ля галёнак шырокiя калошы. Калошы былi вiльготныя, у гразi, i лiплi да цела.
      Паправiўшыся на мяхах i падклаўшы пад галаву рукi, ён доўга не мог сагрэцца. Трэба было абуцца ў дарогу ў новыя лапцi - дастаць з гары з хаты. Там вiсiць яшчэ ля комiна на шастку адна пара - лычаная. Хоць i шкода глумiць на пустое лычаныя лапцi: iх надоўга хопiць, калi пойдуць касiць на балота.
      Янук любiў плясцi лапцi з лык, любiў i драць лыкi... Хадзiў адзiн, не беручы нават з сабой Пiлiпа. Iшоў у самую касьбу, пасярод лета. Касьбой сама лепш вышчалуквалiся лiповыя пруткi з кары; рабiлiся слiзкiя, пускалi сок, што выспявалi ўсё роўна. У лыкi ён iшоў у нядзелю. Выбiраў, каб была пагода. Абуваў тады лапцi з белымi анучамi, вастрыў аж два нажы, седзячы на ўслончыку на двары ля студнi пад парканам: спачатку напiльнiкам, пасля круцiў, слiмачачы, на старым, плоскiм, сточаным бруску i вадзiў па цвёрдым карбарунку... Нажы пасля карбарунка былi што брытва.
      Браў з сабой палудзень: хлеба, два цi тры маладыя пасоленыя гуркi i бутэльку салодкага малака. Палудзень клаў у вялiкую торбу з суравога палатна, каб можна было тады нясцi ў торбе дамоў лыкi. Выходзiў з дому з самай ранiцы: iсцi было далёка. Пералезшы цераз плот, ён падаваўся да бярэзнiку за вёскай праз бульбу, абмакаючы ў расе па каленi.
      Раса была i ў Карчаватках, у пушчы за балотам, стаяла ўвесь дзень, i Янук мок, як на дажджы.
      Малады лiпняк у пушчы рос разам з ляшчэўнiкам, i да яго за ляшчэўнiкам было не падступiцца. Затое ў ляшчэўнiку лiпняк высокi, ценкi, прамы i без сукоў, хоць рэж на вудоўi. I на iм не налiпала дробненькага шэрага шорсткага моху, што рос на лiпняку, якi лучаўся на сухiм, у бары, - сцялiўся па зямлi, пускаючы атожылкi. На лыкi такi лiпняк Янук не чапаў.

  • Страницы:
    1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15