Дадому яны вярталiся ўжо прыцемкамi, абодва стомленыя i абодва добрыя, ласкавыя адзiн да аднаго. Бiм, напрыклад, не захацеў начаваць на сваiм лежаку, а прыцягнуў з яго падсцiлку да ложка Iвана Iванавiча i ўклаўся побач з iм, на падлозе. Гэта было неспраста: яго нельга было прагнаць на месца, таму што "месца" ён прынёс з сабою. Iван Iванавiч пакратаў яго за вуха, пагладзiў па хiбу. Сяброўства, здавалася, будзе навек.
      Тае ночы Iван Iванавiч чамусьцi цiхенька стагнаў, уставаў, каўтаў таблеткi i зноў лажыўся. Бiм спачатку насцярожана прыслухоўваўся, прыглядаўся да сябра, потым устаў i лiзнуў працягнутую з ложка руку.
      - Асколак... Асколак, Бiмка... паўзе. Дрэнна, хлопчык, - сказаў Iван Iванавiч i трымаў руку ля сэрца.
      Слова "дрэнна" Бiм ведаў выдатна i ўжо даўно. I вось ужо некалькi разоў ён чуў слова "асколак", ён не разумеў яго, але сабачым нутром здагадваўся, што яно трывожнае, нядобрае слова, жудаснае.
      Але ўсё абышлося добра: ранiцаю, пасля праходкi, Iван Iванавiч сеў за стол, як i заўсёды, паклаў перад сабою белы аркуш i зашаптаў па iм палачкаю.
      ЗАПIСКI ГАСПАДАРА
      Учора быў шчаслiвы дзень. Усё як мае быць: восень, сонца, жоўты лес, артыстычная работа Бiма. Чаго ж яшчэ?
      У аўтобусе Бiм, быць не можа iнакш, заўважыў, як я ўздыхнуў, i, вiдавочна, не зразумеў пра ўсё. Адкуль дадумацца сабаку, што я магу даць хабар шафёру. Сабаку начхаць на гэта. А мне? Якая там рознiца - даў рубель я за "малое", цi дваццаць за "большае", цi тысячу за "вялiкае"? А ўсё роўна брыдка. Быццам прадаеш сумленне па кавалачках. Вядома ж, Бiм стаiць непараўнальна нiжэй за чалавека, таму i нiколi не здагадваецца пра гэта.
      Не зразумець гэтага Бiму, што сумленне i паперкi гэтыя, як нiтка з iголкаю. Але што я за дзiвак! Цi можна ж хацець ад сабакi больш, чым ён можа: ачалавечыць сабаку нельга.
      I яшчэ: мне шкада стала забiваць дзiчыну. Гэта, бадай, старасць. Так добра было вакол, i раптам мёртвая птушка... Я не вегетарыянец i не ханжа, якi расказвае пра мукi забiтае жывёлiны i ўмiнае за абедзве мяса, але да апошнiх дзён раблю сам сабе наказ: адну-дзве слонкi за паляванне, не болей. Каб нiводнае - яшчэ лепей бы, але Бiм зачахне як паляўнiчы сабака, а я мушу буду купляць птушку, якую мне застрэлiць хтосьцi. Не ўжо, збаўце мяне ад гэтага... А да каго я гавару, уласна? Мусiць, самому сабе: раздвоiўся за доўгую адзiноту, i гэта непазбежна. Спрадвеку ад гэтага ратаваў сабака.
      Чаму ж такi асадак пасля ўчарашняга дня? Цi толькi пасля ўчарашняга? Цi не прамаргаў я нейкую думку? Такiм чынам, учарашнi дзень: iмкненне да шчасця - i жоўты рубель; жоўты лес - i забiтая птушка. Гэта што? Цi не здрада сумленню?
      Стой! Вось тая думка, што ўчора выслiзнула: не здрада, а дакор сумлення i боль за ўсiх, хто забiвае абы забiваць, што ў чалавеку нестае чалавечнасцi. З мiнулага, з успамiнаў пра мiнулае прыходзiць i расце ўва мне жаль да птушак i жывёлiн.
      Я ўспамiнаю.
      Была дырэктыва кiраўнiцтва Таварыства паляўнiчых, каб знiшчаць сарок за iх шкоднасць, i гэта грунтавалася, нiбыта, на назiраннях бiёлагаў. I ўсе паляўнiчыя бiлi сарок са спакойным сэрцам. Была такая ўстаноўка i пра каршуковых. Iх таксама забiвалi. I пра воўка. Гэтага выбiлi амаль падчыстую. За воўка давалi прэмiю (трыста рублёў) у старых грашах, а за лапкi сарокi цi коршака, якiя паказвалi ў паляўнiчым таварыстве, - цi то пяць капеек, цi то пяцьдзесят - не памятаецца.
      Але тут, у новай устаноўцы, коршакi i сарокi аб'яўлены карыснымi, не ворагамi птушак: знiшчаць iх забаронена. Найстражэйшы загад знiшчаць замянiўся на стражэйшы наказ забароны.
      Цяпер засталася адна толькi птушка, якую законам дазваляецца знiшчаць, якая па-за законам, - сiвая варона. Яна быццам разбурае птушыныя гнёзды (за гэта безапеляцыйна вiнавацiлi i сароку). Затое няма вiнаватага за атручаных ядахiмiкатамi птушак у стэпавых i лесастэпавых раёнах. Ратуючы лес i поле, мы нiшчылi птушак, а знiшчаючы iх... глумiлi лясы. Няўжо аказалася вiнаватаю сiвая варона, спрадвечны санiтар i спадарожнiк чалавечага грамадства?
      Спiхай усё на сiвую варону! - самае пэўнае, элементарнае апраўданне тым, хто вiнаваты за смерць птушак.
      Доўгiя эксперыменты са смерцю - жахлiва. Паўстаюць ужо супроць гэтага справядлiвыя вучоныя-бiёлагi i паляўнiчыя, ужо барацьба за ахову лесу i птушак iдзе ў мiжнародным маштабе.
      Цi падняў я ў свой час голас супроць эксперыментаў са смерцю? Не. I гэта дакор i майму сумленню. Як блекла i немачна прагучаў бы мой голас зараз, каб сказаў я, адумаўшыся, такое:
      "Ратуйце шэрую варону - выдатнага санiтара людскога месцажыхарства, ратуйце яе ад вынiшчэння, бо яна дапамагае ачышчаць мясцовасць вакол нас так, як сатырык ачышчае грамадства ад духоўнае нечыстаты, ратуйце шэрую варону за гэта самае; хай яна крышку i зладзейка птушыных яек, але на тое яна i шэрая варона, каб птушкi ўмелi будаваць свае гнёзды; ратуйце гэту насмешнiцу, адзiную птушку, якая мае наiўнае нахабства, што нават у вочы чалавеку можа ляпнуць з дрэва: "Ка-ар-р!" (Пайшоў вон, дурань!) А вось адышлiся вы, зляцiць долу, насмешлiва каркаючы, возьмецца зноў аплятаць смярдзючы кавалак мяса, якi нiводзiн сабака не возьме ў рот; ратуйце шэрую варону - сатырыка ў птушыным свеце! Не бойцеся яе. Паглядзiце, як маленькiя ластавачкi дружна клююць яе i гоняць адтуль, дзе чыста, а яна ляцiць ад iх, здзеклiва пакаркваючы, туды, дзе пахне прытухлым. Ратуйце шэрую варону!"
      Сапраўды, выйшла б i немачна i бяздоказна. Тады няхай i застаецца ў гэтым сшытку пра Бiма. Зараз вось так проста i напiшу на вокладцы: "Бiм". Тут усё будзе толькi самому сабе. I запiскi ж гэтыя я пачаў, каб выратаваць гонар Бiма, вiнаватага сваiм нараджэннем, але яны ўсё разрастаюцца, i ўжо пра ўсё тое, што звязана не толькi з Бiмам, але i са мною. Нiхто, вiдаць, iх не надрукуе, ды i каму ахвота чытаць пра сабаку i пра сябе? Нiкому. Так i хочацца напiсаць словы Кальцова:
      Пишу не для мгновенной славы:
      Для развлеченья, для забавы,
      Для милых искренних друзей,
      Для памяти минувших дней.
      ...А Бiм ляжыць i ўдзень - нарабiўся, прыяцель, нахапаўся гаючых пахаў жоўтага лесу.
      Ах, жоўты лес, жоўты лес! Вось вам i асколачак шчасця, вось табе i месца, дзе падумаць. У асеннiм сонечным лесе чалавек робiцца лепшы.
      Раздзел 5
      НА АБЛАВЕ Ў ВОЎЧЫМ ЯРЫ
      Аднаго асенняга дня да Iвана Iванавiча зайшоў чалавек, ад якога пахла стрэльбаю i сабакам. Хоць ён i не быў у паляўнiчых рэгалiях i апрануты быў звычайна, як усе малацiкавыя людзi, але Бiм адчуў ад яго i тонкi пах лесу, i след ад стрэльбы на далонях, i духмяны дух асенняга лiсту ад чаравiк. Вядома ж, пра ўсё гэта Бiм сказаў, абнюхваючы госця, пазiраючы на гаспадара i энергiчна пакручваючы хвастом. Бачыў ён яго першы раз, але ж адразу прызнаў за сябра без усякiх сумненняў i нерашучасцi.
      Госць ведаў сабачую мову, таму i сказаў ласкава:
      - Прызнаў, прызнаў. Маладзец, добра, добра. - Пагладзiў па галаве i сказаў упэўнена i ясна: - Сядзець!
      Бiм выканаў загад - сеў i нецярплiва перабiраў лапамi. I слухаў, i глядзеў не спускаючы вачэй.
      Госць i гаспадар пацiснулi адзiн аднаму рукi, сустрэлiся добрымi-добрымi вачыма.
      "Выдатна!" - сказаў Бiм, вiскнуў.
      - Разумны сабака, - сказаў госць, кiнуўшы вокам на Бiма.
      - Добры Бiм, лепшага не трэба! - пацвердзiў Iван Iванавiч.
      Вось так яны крыху пагаварылi ўтрох, i госць-паляўнiчы дастаў з кiшэнi паперку, паклаў яе на стол, пачаў вадзiць па ёй пальцам i гаварыў:
      - Вось тут... тут, у самай гушчэчы Воўчага яра. Сам падвываў. Пяцёра адгукнулася: трое прыбылых, два мацёрыя. Аднаго пабачыў. Ну i ваўчыла!
      Бiм ведаў словы гаспадара, калi шукаў: "Тут-тут, тут-тут". I насцеражыўся. Але калi было сказана слова "ваўчыла!", вочы яго расшырылiся: гэта быў жудасны пах ляснога сабакi, пах, якога напалохаўся Бiм, пах, пра якi гаспадар тады, пужаючы, сказаў, паказваючы на след: "Воўк! Гэта воўк, Бiм". Вось цяпер i паляўнiчы сказаў гэтаксама: "Ну i во-оўк!"
      Госць пайшоў, развiтаўшыся з Бiмам.
      Iван Iванавiч сеў набiваць набоi, закладваючы буйныя гарошыны свiнцу i перасыпаючы iх бульбянаю мукою.
      Ноччу Бiм спаў неспакойна.
      А задоўга да свiтання яны выйшлi са стрэльбаю на вулiцу i сталi ля вугла. Скора пад'ехаў вялiкi аўтамабiль з паляўнiчымi. Яны сядзелi i ў накрытым кузаве на лаўках, сядзелi цiха i ўрачыста. Iван Iванавiч спачатку пасадзiў Бiма, потым i сам улез у кузаў. Учарашнi паляўнiчы сказаў Iвану Iванавiчу:
      - Э-э, не! Нашто ж Бiм з табою!
      - Сабак не павiнна быць на аблаве. Зняць! - строга сказаў хтосьцi. Падасць голас - прапала аблава.
      - Бiм не падасць голасу, - быццам апраўдваўся Iван Iванавiч. - Не ганчак жа ён.
      Яму пярэчылi адразу ў некалькi галасоў, але кончылася на тым, што ўчарашнi госць сказаў:
      - Дарма. З Бiмам пастаўлю на запасную! Ёсць месца, Iван Iванавiч: было так, што воўк вырываўся там са сцяжкоў, па пратоцы.
      Бiм здагадаўся, што яго не хочуць браць. Ён таксама ўгаворваў суседзяў, але ў цемнаце яго нiхто не зразумеў. I ўсё ж аўтамабiль рушыў.
      Ужо сонца ўзышло, калi спынiлiся ля леснiчоўкi знаёмага леснiка. Выйшлi ўсе цiха, без адзiнага слова, як i Бiм. Потым доўга iшлi ланцужком паўз узлесак. Нiхто не курыў, не кашляў, не стукнуў нават ботам аб бот, ступаючы па-сабачы: тут кожны ведаў - куды, хто i нашто. Не ведаў толькi Бiм, але ён таксама ценем iшоў услед за гаспадаром. Той на хаду крануў Бiма за вуха: добра, маўляў, маладзец Бiм.
      Паперадзе, за галоўнага, iшоў учарашнi госць-паляўнiчы. I вось ён падняў руку - усе спынiлiся. Трое пярэднiх пайшлi ў лес яшчэ асцярожней, па-кашачы, i скора вярнулiся. Цяпер Галоўны падняў над галавою фуражку, махнуў ёю ўперад. Па гэтым знаку палавiна паляўнiчых пайшла за iм, сярод iх апошнi i Iван Iванавiч з Бiмам. Так што Бiм iшоў апошнi: цiшэй за яго нiхто не мог iсцi, але, нягледзячы на гэта, Iван Iванавiч узяў яго на павадок.
      Па маўклiвай камандзе Галоўнага першы, хто iшоў за iм, стаў за куст i замёр. Скора гэтаксама зацiх ля дубняку i другi, потым трэцi, i так па аднаму ўсе сталi на свае нумары. Засталiся ля Галоўнага толькi Iван Iванавiч i Бiм. Яны iшлi асцярожней, чым раней. Цяпер Бiм бачыў, што паўз iхнюю дарогу нацягнуты шнур, а на iм нерухома вiселi кавалкi мацеры, падобнае на агонь. Але нарэшце Галоўны паставiў iх i сам пайшоў назад.
      Бiм чуйным вухам чуў усё-такi яго крокi, хаця людзям i здавалася, што нiхто iх не чуе. Бiм учуў яшчэ, што Галоўны правёў i астатнiх паляўнiчых, але так далёка, што нават i Бiм ужо не чуў шамацення.
      I настала цiшыня. Насцярожаная, трывожная лесавая цiшыня. Бiм адчуваў гэта i па тым, як зацiх гаспадар, як здрыганулася яго нага ў калене, як нячутна адчынiў ён стрэльбу i паклаў у ствалы набоi, зачынiў i зноў насцярожана застыў.
      Яны стаялi, захiнутыя кустом арэшнiку, збоч прамыiны, якая зарасла густым цярноўнiкам. А вакол быў магутны дубовы лес, суровы ў гэтую пару, маўклiвы. Кожнае дрэва - волат! А пад iм густы падлесак яшчэ мацней адцяняў незвычайную сiлу адвечнага лесу.
      Бiм ператварыўся ў камячок з самое пiльнасцi; сядзеў нерухома i лавiў пахi, але пакуль што нiчога адметнага не прыкмячаў, бо паветра было нерухомае, i ад гэтага Бiму было неспакойна. Калi ёсць хоць маленькi ветрык, ён заўсёды ведаў, што там наперадзе, ён чытаў струменьчыкi паветра, як радкi, а без ветру, ды яшчэ ў такiм лесе, - паспрабуй быць спакойны, калi да ўсяго гэтага i яго добры сябар стаiць побач i таксама хвалюецца.
      I раптам пачалося.
      Сiгнальны стрэл распароў цiшыню на вялiкiя кавалкi: рэха прагрымела то там, то тут, то дзесьцi ўдалечынi. А следам, быццам у тон лясному грому, далёка-далёка голас Галоўнага:
      - Пайшо-о-оў! Ого-го-го-го-го-о-о!
      Iван Iванавiч нахiлiўся да Бiма i ледзь чутна прашаптаў:
      - Ляжаць!
      Бiм лёг. I калацiўся.
      - Ого-го-го-о-о! - раўлi там паляўнiчыя-загоншчыкi.
      Цiшыня цяпер рассыпалася на галасы, незнаёмыя, нястомныя, дзiкiя. Застукалi палкамi па дрэвах, затрашчала трашчотка, як сарока на пагiбель. Ланцуг загоншчыкаў наблiжаўся з крыкам, гоманам i стрэламi ў паветра.
      I вось... Бiм пачуў знаёмы з юнацтва пах: воўк! Ён прытулiўся да нагi гаспадара, ледзь-ледзь - зусiм толькi-толькi! - прыўстаў на лапах i выцягнуў хвост. Iван Iванавiч усё зразумеў.
      Яны ўбачылi абодва: уздоўж сцяжкоў, не пад стрэламi, паказаўся воўк. Iшоў ён шырокiм махам, галаву апусцiў, хвост вiсеў, як палена. I адразу ж звер прапаў. У той жа час пачуўся стрэл у ланцугу стралкоў, потым другi.
      Лес грымеў. Лес амаль што злосна растрывожыўся.
      Яшчэ стрэл на нумары. Гэта ўжо зусiм побач. А крыкi ўсё блiжэй, блiжэй i блiжэй.
      Воўк, вялiзны стары воўк, паказаўся нечакана. Ён прыйшоў па прамыiне, схаваны цярноўнiкам, а пабачыўшы сцяжкi, раптоўна спынiўся, быццам на нешта напароўся. Але тут, над прамыiнаю, сцяжкi вiселi вышэй, чым на ўсёй лiнii, утрая вышэй, чым рост самога звера. А гоман людзей насядаў. Воўк неяк нерашуча, нават вяла, прайшоў пад сцяжкамi i апынуўся метраў за пятнаццаць ад Iвана Iванавiча i Бiма. Вось ён зрабiў колькi махаў, але тым часам i сабака i чалавек успелi ўбачыць, што ён быў паранены: крывавая пляма расплылася на баку, рот аблямаваны пенаю з чырванаватым адценнем.
      Iван Iванавiч стрэлiў.
      Воўк, падскочыўшы на ўсiх чатырох нагах адразу, раптоўна, усiм тулавам, не паварочваючы шыю, павярнуўся на стрэл i... спынiўся. Шырокi, магутны лоб, набеглыя крывёю вочы, выскаленыя зубы, чырванаватая пена... I ўсё ж ён не быў нiкчэмны. Ён быў прыгожы, гэты вольны дзiкун. О, не, ён не палахлiвец, ён не хацеў апускацца i цяпер, горды звер, але... абрынуўся-такi пластом, паволi перабiраючы лапамi. Потым зацiх, супакоiўся. Бiм не мог стрываць усяго гэтага. Ён усхапiўся i стаў на стойку. Але што то была за стойка! Шэрсць на спiне стала дыбком, на загрыўку стаяла тырчма, а хвост зацiснуўся мiж ног: зласнавата-палахлiвая, працiўная стойка на свайго брата, на гордага цара сабак, ужо мёртвага i таму бяспечнага, але страшнага нават духам сваiм i крывёю страшнага. Бiм ненавiдзеў свайго брата. Бiм верыў чалавеку, воўк не верыў. Бiм баяўся брата, брат не баяўся яго, нават смяротна паранены.
      ...А крыкi наблiзiлiся ўжо ўшчыльную. Яшчэ раз стрэлiлi. I яшчэ здуплявалi. Мабыць, яшчэ нейкi вопытны воўк iшоў уздоўж ланцуга i, магчыма, вырваўся з яго ў самы апошнi момант, калi людзi перасталi пiльнавацца i пачалi падыходзiць адзiн да аднаго. Нарэшце паказаўся ад падлеску Галоўны, падышоў да Iвана Iванавiча i сказаў, гледзячы на Бiма:
      - Глядзi ты! На сабаку не падобны: звер зверам. А два выскачылi-такi, уцяклi. Адзiн паранены.
      Iван Iванавiч лашчыў Бiма, угаворваў, але той хоць i паклаў шэрсць на спiне, аднак усё круцiўся на адным месцы, часта-часта дыхаў, высунуўшы язык, i адварочваўся ад людзей. Калi ж абодва паляўнiчыя пакiравалi да забiтага воўка, Бiм не пайшоў следам, а, наадварот, насуперак усiм правiлам, цягнучы за сабою павадок, адышоў метраў за трыццаць убок, лёг, паклаў галаву на жоўтае лiсце i ўсё лiхаманкава калацiўся. Вярнуўшыся да яго, Iван Iванавiч заўважыў, што вочы Бiма набеглi крывёю, крывава-чырвоныя. Звер!
      - А, Бiмка, Бiмка. Цяжка табе? Вядома, цяжка. Трэба так, хлопчык. Трэба.
      - Памятай, Iван Iванавiч, - сказаў Галоўны, - лягавага сабаку можна i загубiць воўкам - будзе баяцца лесу. Сабака - раб, воўк - звер вольны.
      - Так-то яно так, але Бiму чатыры гады - дарослы сабака, лесам не напужаеш. Затое ў лесе, дзе ваўкi, ён ужо не адыдзе ад цябе: наткнецца на след i скажа: "Ваўкi!"
      - I то праўда: ваўкi ж легашоў грызуць, як куранят. А гэтага цяпер наўрад цi ўбяруць: не адыдзе ад нагi, калi пачуе.
      - Вось бачыш! Толькi да года не трэба палохаць воўкам. А так - нiчога не зробiш! - хай трывае.
      Iван Iванавiч павёў Бiма, а Галоўны застаўся ля воўка, чакаць загоншчыкаў.
      Калi сабралiся ля леснiчоўкi ўсе паляўнiчыя, выпiлi па чарцы i загаманiлi, вясёлыя, усхваляваныя, Бiм чужы i адзiнокi, ляжаў пад плотам, скруцiўшыся ў абаранак, суровы, чырванавокi, уражаны i пераможаны ваўчыным духам. Ах, калi б ведаў ён, што лёс яшчэ раз закiне яго ў гэты ж самы лес!
      Да яго падышоў ляснiк, гаспадар леснiчоўкi, прысеў на кукiшкi, пагладзiў па спiне:
      - Добры сабака, добры. Разумны сабака. За ўсю аблаву нi цяўкнуў,нi завыў.
      Тут усе любiлi сабак.
      Але калi паляўнiчыя паселi ў машыну i Iван Iванавiч падсадзiў туды Бiма, той, як кошка, скочыў назад: ён не хацеў быць разам з трыма мёртвымi ваўкамi.
      - Ого! - сказаў Галоўны. - Гэты цяпер не прападзе.
      Незнаёмы тоўсты паляўнiчы незадаволена вылез з кабiны i цяжка палез у кузаў, а Iван Iванавiч з Бiмам селi ў кабiну.
      Пасля паляваннi на слонку былi не так i часта, але Бiм рабiў работу цудоўна, як раней. Аднак варта было толькi ўчуць воўчы след - ён канчаў паляванне: тулiўся да нагi гаспадара - i нi кроку. Так ён ясна гаварыў слова "воўк". I гэта было добра. А пасля аблавы ён яшчэ мацней стаў любiць Iвана Iванавiча i верыць ягонай сiле. Верыў Бiм у чалавечую дабрату. Вялiкае шчасце - верыць. I любiць. Сабака без такое веры - ужо не сабака, а вольны воўк, або (яшчэ горш) брадзячы сабака. З гэтых дзвюх магчымасцей выбiрае кожны сабака, калi ён перастае верыць гаспадару i iдзе ад яго, або калi выгналi. Але гора таму сабаку, якi страцiць любiмага сябра-чалавека, будзе шукаць яго, чакаць. Тады не быць яму нi вольным воўкам, нi брадзячым сабакам, а заставацца ўсё тым жа самым верным i адданым страчанаму сябру, але адзiнокiм да канца сваiх дзён.
      Не буду я, дарагi чытач, расказваць нiводнае з усiх многiх праўдзiвых гiсторый пра такую адданасць за ўсе гады i да канца сабачага жыцця. Я раскажу толькi пра аднаго Бiма з чорным вухам.
      Раздзел 6
      РАЗВIТАННЕ З СЯБРАМ
      Неяк пасля палявання Iван Iванавiч прыйшоў дадому i лёг на ложак, не вячэраючы i не выключыўшы святла. Гэтага дня Бiм добра нарабiўся, таму заснуў скора i нiчога не чуў. Але наступнымi днямi Бiм пачаў заўважаць, што гаспадар усё часцей i часцей кладзецца ўдзень, сумуе нечага i часам нечакана вохкае ад болю. Больш чым тыдзень Бiм гуляў адзiн, пакрысе - толькi па патрэбе. Потым Iван Iванавiч злёг, ён ледзь даходзiў да дзвярэй, каб выпусцiць або ўпусцiць Бiма. Аднойчы ён прастагнаў на ложку нязвыкла цяжка i балюча. Бiм падышоў, сеў ля ложка, уважлiва паглядзеў на твар сябра, затым паклаў галаву на выцягнутую руку. Ён убачыў, якi стаў у гаспадара твар: бледны-бледны, пад вачыма цёмныя плямы, завастрылася непаголеная барада. Iван Iванавiч павярнуў галаву да Бiма i цiха, аслабелым голасам сказаў:
      - Ну? Што ж будзем рабiць, хлопчык?.. Дрэнна мне, Бiм, дрэнна. Асколак... дапоўз да самага сэрца. Цяжка, Бiм.
      Голас у яго быў такi нязвыклы, што Бiм захваляваўся. Ён затупаў па пакоi, час ад часу драпаючы ў дзверы, быццам клiкаў: "Уставай, што там, пойдзем, пойдзем". А Iван Iванавiч баяўся паварушыцца. Бiм зноў сеў ля яго i цiхенька заскуголiў.
      - Што ж, Бiмка, давай паспрабуем, - амаль нячутна сказаў Iван Iванавiч i асцярожна прыўстаў з пасцелi.
      Ён крыху пасядзеў на ложку, потым стаў на ногi, трымаючыся адною рукою за сцяну, другою прытрымлiваючы на грудзях ля сэрца, цiха пераступаў да дзвярэй. Бiм iшоў побач, не спускаючы вачэй з сябра, i нi разу, нi разу не вiльнуў хвастом. Быццам хацеў сказаць: "Ну вось i добра. Пайшлi, памаленьку, пайшлi".
      На лесвiчнай пляцоўцы Iван Iванавiч пазванiў у суседнiя дзверы, а калi паказалася дзяўчынка Люся, ён нешта сказаў ёй. Тая пабегла ў кватэру i вярнулася з бабулькаю, Сцяпанаўнай. Як толькi Iван Iванавiч сказаў ёй тое ж самае слова "асколак", яна замiтусiлася, узяла яго пад руку i павяла назад:
      - Вам ляжаць трэба, Iван Iванавiч. Ляжаць. Вось гэтак, - наказвала яна, калi той зноў лёг на спiну: - Ляжаць. Толькi ляжаць. - Яна ўзяла са стала ключы i скоранька пайшла, амаль пабегла, затупацеўшы па-старэчаму.
      Вядома, Бiм зразумеў слова "ляжаць", якое паўтаралася тройчы, быццам яно было да яго. Ён лёг ля ложка, не спускаючы вачэй з дзвярэй: цяжкае становiшча гаспадара, трывога Сцяпанаўны i тое, што яна забрала са стала ключы, усё гэта перадалося i Бiму, i ён быў у трывожным чаканнi.
      Скора ён пачуў: ключ уставiлi ў замок, ён пстрыкнуў, дзверы адчынiлiся, у прыхожым пакоi загаварылi, потым зайшла Сцяпанаўна, а за ёю трое чужых у белых халатах - дзве жанчыны i адзiн мужчына. Ад iх пахла не так, як ад усiх людзей, а мацней, чым тою скрыначкаю, што вiсiць на сцяне, якую гаспадар адчыняў толькi тады, калi гаварыў: "Блага мне, Бiм, блага, дрэнна".
      Мужчына рашуча ступiў да ложка, але...
      Бiм кiнуўся на яго, як звер, упёрся лапамi ў грудзi i два разы гаўкнуў на ўсю сiлу.
      "Вон! Вон!" - закрычаў Бiм.
      Мужчына адхiснуўся, адапхнуў Бiма, жанчыны выскачылi ў прыхожы пакой, а Бiм сеў ля ложка, увесь дрыжаў i, вiдаць, гатовы быў аддаць жыццё, але не даць падступiцца незнаёмым людзям да гаспадара ў такую цяжкую для яго часiну.
      Доктар, стоячы ў дзвярах, сказаў:
      - Ну i сабака! Што ж рабiць?
      Тады Iван Iванавiч кiўком паклiкаў Бiма да сябе, пагладзiў па галаве, чуць павярнуўся да яго. А Бiм прытулiўся да сябра плечуком i лiзаў яго ў твар, у шыю, у рукi...
      - Iдзiце сюды, - цiха прамовiў Iван Iванавiч, гледзячы на доктара.
      Той падышоў.
      - Дайце мне руку.
      Той падаў.
      - Дзень добры.
      - Дзень добры, - сказаў доктар.
      Бiм ткнуўся носам у руку доктара, што абазначала на яго сабачай мове: "Што тут зробiш! Хай так i будзе: сябар майго таварыша - i мне сябар".
      Прынеслi насiлкi. Паклалi на iх Iвана Iванавiча. Ён цiха сказаў:
      - Сцяпанаўна... паглядзiце Бiма, дарагая. Ранiцаю выпускайце. Ён сам прыходзiць скора... Бiм будзе чакаць мяне. - I да Бiма: - Чакаць... Чакаць.
      Бiм ведаў слова "чакаць": ля магазiна - "Сядзець, чакаць", ля рукзака на паляваннi - "Сядзець, чакаць". Цяпер ён вiскнуў, павiляў хвастом, што азначала: "О, мой верны сябар вернецца да мяне! Ён iдзе, але скора вернецца".
      Зразумеў яго толькi адзiн Iван Iванавiч, астатнiя не зразумелi - гэта ён убачыў па iхнiх вачах. Бiм сеў ля насiлак i паклаў на iх лапу. Iван Iванавiч пацiснуў яе.
      - Чакаць, хлопчык. Чакаць.
      Вось такога Бiм нiколi не бачыў у свайго сябра, каб вось так, як гарошыны, пакацiлася з вачэй вада.
      Калi насiлкi вынеслi i пстрыкнуў замок, ён лёг ля дзвярэй, выцягнуў пярэднiя лапы, а галаву паклаў на падлогу, вывернуўшы яе набок: так кладуцца сабакi, калi iм балiць або сумна; яны i памiраюць часцей за ўсё ў такой позе.
      Але Бiм не памёр ад суму, як той сабака-павадыр, якi пражыў са сляпым многа-многа год. Той лёг ля магiлы гаспадара, не ўзяў есцi, хоць i прыносiлi добрыя людзi, а на пяты дзень, калi ўзышло сонца, ён памёр. I гэта была не выдумка. Ведаючы пра незвычайную сабачую любоў i адданасць, рэдка якi паляўнiчы скажа пра сабаку: "здох", ён заўсёды скажа: "памёр".
      Не, Бiм не памёр, Бiму сказана ясна: "Чакаць". Ён верыць - прыйдзе сябар. Да гэтага ж колькi разоў было: скажа "чакаць" - i абавязкова прыйдзе.
      Чакаць! Вось цяпер сутнасць Бiмавага жыцця.
      Але так цяжка было аднаму тае ночы, так балюча! Нешта робiцца не так, як звычайна... Ад халатаў пахне бядою. I Бiм занудзiў.
      Апоўначы, калi ўзышоў месяц, стала нясцерпна. I пры гаспадары ён заўсёды турбаваў Бiма, гэты месяц: у яго ёсць вочы, ён глядзiць гэтымi мёртвымi вачыма, свецiць мёртвым, халодным святлом, i Бiм уцякаў ад яго ў цёмны куток. А цяпер аж дрыжыкi бяруць ад яго позiрку, а гаспадара няма. I вось позняе ночы ён завыў, з падвывам, завыў, як перад нашэсцем бяды. Ён верыў, што нехта пачуе, а можа, i сам гаспадар пачуе.
      Прыйшла Сцяпанаўна.
      - Ну што ты, Бiм? Што? Iвана Iванавiча няма... Ой-ой-ой, дрэнна.
      Бiм не адказаў нi позiркам, нi хвастом. Ён толькi глядзеў на дзверы. Сцяпанаўна запалiла святло i пайшла. Са святлом стала лягчэй - месяц адплыў далей i стаў меншы. Бiм прымасцiўся пад самаю лямпачкаю, плячыма да месяца, але скора зноў лёг ля дзвярэй - чакаць.
      Ранiцою Сцяпанаўна прынесла кашу, паклала яе Бiму ў мiсачку, але ён нават i не ўстаў. Так рабiў i сабака-павадыр - ён не падымаўся i тады, калi прыносiлi ежу.
      - Ты бачыш, якi мiласэрны, га? Гэта ж у голаў не ўзяць. Ну, iдзi пагуляй, Бiм. - Яна адчынiла дзверы. - Iдзi пагуляй.
      Бiм падняў галаву, уважлiва паглядзеў на старую. Слова "гуляць" яму знаёма, яно тое, што i воля, а "iдзi гуляць, iдзi" - поўная воля. О, Бiм ведаў, што такое воля: рабi ўсё, што дазволiць гаспадар. Ну вось, яго няма, а гавораць: "Iдзi пагуляй". Дзе ж тая воля?
      Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, што такiя, як Бiм, разумеюць чалавека i без слоў, а тыя словы, якiя iм вядомы, абазначаюць многае i адпаведны кожнаму выпадку. Ад дабраты свае яна сказала:
      - Не хочаш кашы, пайдзi пашукай чаго-небудзь. Ты ж i траўку любiш. На сметнiку, мабыць, нешта выбераш (не ведала яна, што Бiм пра памыйкi i не ведаў). Iдзi пашукай.
      Бiм устаў, нават страпянуўся. Што такое "шукай"? Чаго шукаць? "Шукаць" абазначае: шукай схаваны кавалачак сыру, шукай дзiчыну, шукай згубленую або схаваную рэч. "Шукай" - гэта загад, што шукаць - Бiм здагадваецца ў кожным выпадку. Што ж шукаць цяпер?
      Усё гэта ён сказаў Сцяпанаўне вачыма, хвастом, пераборам лап па падлозе, але яна нiчагусенькi не зразумела, а паўтарыла:
      - Iдзi гуляць. Шукай!
      I Бiм кiнуўся ў дзверы. Як маланка пранёсся па прыступках з другога паверха, выскачыў на двор. Шукаць, шукаць гаспадара! Вось што шукаць - больш няма чаго: так ён зразумеў. Вось тут стаялi насiлкi. Так, стаялi. Тут ужо ледзь-ледзь пахнуць сляды людзей у белых халатах. След аўтамабiля. Бiм зрабiў круг, увайшоў у яго (так зрабiў бы самы бесталковы сабака), але зноў той самы след. Ён павёў па iм, выйшаў на вулiцу i адразу ж згубiў яго каля вугла: там уся дарога пахла гэтакаю ж самаю гумаю. Чалавечых слядоў ёсць многа i розных, а машынныя злiлiся ў адзiн i ўсе аднолькавыя. Але той, патрэбны яму след, пайшоў з двара туды, за вугал, значыць, i трэба - туды.
      Бiм прабег па адной вулiцы, па другой, вярнуўся да дома, аббегаў мясцiны, дзе яны гулялi з гаспадаром, - няма i знаку нiдзе i нiякага... Аднаго разу ён убачыў шапку ў клеткi, дагнаў таго чалавека - не, не ён. Прыгледзеўшыся ўважлiвей, прыкмецiў, што ў клетчатых шапках iдзе многа людзей. Адкуль было ведаць, што тае восенi прадавалi шапкi толькi ў клетачку i яны падабалiся ўсiм. Дагэтуль ён такога не прыкмячаў, таму што сабакi заўсёды глядзяць i запамiнаюць нiз чалавечага адзення. Гэта ў iх яшчэ воўчае, ад прыроды, ад многiх стагоддзяў. Вось так i лiса, калi паляўнiчы стаў за густы куст, якi закрывае яго толькi да пояса, не заўважае чалавека, калi той не паварушыцца або вецер не нанясе паху. Так што Бiм зразумеў гэта як нейкую iсцiну: паверсе няма чаго шукаць, бо галовы могуць быць аднолькавыя, падабраныя колерам адна да аднае, падобныя.
      Дзень выпаў ясны. На некаторых вулiцах лiсце ляжала суцэльным покрывам, на некаторых - мясцiнамi, так што, каб трапiўся хоць знак гаспадаровага следу, Бiм улавiў бы яго. Але - нiдзе нiчога.
      Апаўдня Бiм адчаiўся. I раптам на адным двары ён наткнуўся на след насiлак: тут яны стаялi. А потым струмень гэтакага ж самага паху пацёк збоку. Бiм пайшоў на яго, як па ўтоптанай сцяжынцы. Парогi пахлi людзьмi ў белых халатах. Бiм падрапаў у дзверы. Адчынiла яму дзяўчына ў белым халаце i спужана адступiлася. Але Бiм прывiтаў яе як толькi мог, пытаўся: "Цi няма тут гаспадара?"
      - Iдзi, iдзi! - закрычала яна i зачынiла дзверы. Потым прыадчынiла i крыкнула: - Пятроў, праганi сабаку, а то мне шэф намылiць шыю, пачне распiнацца: "Сабакарня, а не "хуткая дапамога"! Ганi!
      Ад гаража падышоў чалавек у чорным халаце, затупаў на Бiма нагамi i зусiм нязлосна закрычаў, быццам пад прымусам, ленавата:
      - Ат я табе, стварэнне! Пайшоў! Пайшоў!
      Нiчога з гэтых слоў "шэф", "сабакарня", "ганi", "мылiць шыю", "распiнацца", а тым больш "хуткая дапамога", Бiм не разумеў i нават нiколi чуць не чуў, але словы "iдзi" i "пайшоў" адпаведна iнтанацыi i настрою ён зразумеў цудоўна. Тут Бiма не падманеш. Ён крыху адбегся, сеў i глядзеў на дзверы. Каб людзi ведалi, чаго шукае Бiм, яны дапамаглi б яму, хоць гаспадара сюды i не прывозiлi, а адразу ў бальнiцу. Але што рабiць, калi сабакi разумеюць людзей, а людзi не заўсёды разумеюць сабак i нават адзiн аднаго. Дарэчы, Бiму i такiя глыбокiя думкi былi недасяжны; незразумела было i тое, па якому такому праву яго не пускаюць у дзверы, за якiя ён чэсна драпаў i за якiмi, iнакш i быць не магло, яго сябар.
      Бiм сядзеў ля бэзавага куста з паблеклым ужо лiсцем да самага вечара. Прыязджалi машыны, з iх вылазiлi людзi ў белых халатах i вялi каго-небудзь пад рукi або iшлi следам; зрэдку выносiлi чалавека на насiлках, тады Бiм падыходзiў блiжэй, нюхаў, - не, не ён. Пад вечар сабаку заўважылi i другiя. Нехта прынёс кавалачак каўбасы, - Бiм не крануў! - нехта паспрабаваў узяцца за аброжак - Бiм адбег; нават той самы дзядзька ў чорным халаце некалькi разоў праходзiў паўз яго, спыняўся i глядзеў на Бiма са спачуваннем i не тупаў нагамi. Бiм сядзеў, як статуэтка, i нiкому нiчога не гаварыў. Ён чакаў.
      Прыцемкам ён спахапiўся: а раптам гаспадар дома? I пабег спехам, лёгкiм галопам.
      Бег па горадзе прыгожы, з блiскучаю шэрсцю, дагледжаны сабака - белы, з чорным вухам. Любы добры чалавек скажа: "Ах, якi мiлы паляўнiчы сабака!"
      Бiм падрапаў за родныя дзверы, але яны не адчынiлiся. Тады ён лёг ля парога, скруцiўшыся абараначкам. Не хацелася нi есцi нi пiць - нiчога не хацелася. Сум.
      На пляцоўку выйшла Сцяпанаўна:
      - Прыйшоў, гаротны?
      Бiм вiльнуў хвастом толькi адзiн раз ("Прыйшоў").
      - Ну вось, а цяпер i павячэрай. - Яна падсунула да яго мiску з ранiшняю кашаю.
      Бiм не ўзяўся.
      - Я i ведала: сам накармiўся. Разумны. Спi. - I зачынiла за сабою дзверы.
      Гэтае ночы Бiм ужо не выў. Але i не адыходзiў ад дзвярэй: чакаць!
      А ранiцою зноў захваляваўся. Шукаць, шукаць сябра! Гэта i ёсць сэнс жыцця. I калi Сцяпанаўна выпусцiла яго, ён, перш-наперш, збегаў да людзей у белых халатах. Гэтым разам нейкi тоўсты чалавек крычаў на ўсiх i часта паўтараў слова "сабака". У Бiма папускалi каменнем, хаця i знарок мiма, махалi на яго палкамi i, у канцы канцоў, сербанулi балюча дубцом. Бiм адбегся, сеў, пасядзеў чуць i, мабыць, вырашыў, што тут гаспадара не можа быць, а iнакш не праганялi б так нядобра. I пайшоў Бiм, злёгку апусцiўшы галаву.