Шэры падхапiўся, уключыў святло i пачаў малацiць Бiма палкаю i шыпець:
      - Маўчы, маўчы, вырадак! Суседзi чуюць! На табе! На табе!
      Бiм адхiляўся ад удараў, iнстынктыўна хаваючы галаву, i стагнаў, як чалавек: "Ох... Ах-х... Ах-хр-р... Ох..."
      Але лiхi чалавек злаўчыўся i лупянуў-такi па галаве. Бiм на некалькi секунд страцiў прытомнасць, задрыгаў лапамi, але скора апамятаўся, адскочыў да дзвярэй, упёрся азадкам у куток i выскалiў зубы. Упершыню аскалiўся.
      Шэры паплiшчыўся ад Бiма:
      - Бач ты! Укусiць яшчэ, чорт... - I расчынiў дзверы.
      Але Бiм не верыў нават i таму, што дзверы сапраўды адчынены, не верыў i тады, калi Шэры загаварыў:
      - Iдзi, iдзi, iдзi, Бiм, гуляй! Iдзi, сабачка, iдзi.
      Не верыў ён гэтаму лiслiваму ласкаваму голасу, таму падлiзванню пасля таго, як бiў. О, падлiзванне пасля таго, як б'юць, - новае Бiмава адкрыццё ў жыццi. Цётка i Кiрпаты - проста нядобрыя людзi. А вось гэты... гэтага Бiм ужо ненавiдзеў. Ненавiдзеў! Бiм пачынаў пераставаць верыць людзям. Менавiта так.
      Бiм выцягнуў шыю, выскалiў зубы i... пайшоў на Шэрага, цiха, але рашуча, паволi, але ўпэўнена. Шэры прыцiснуўся да сцяны.
      - Ты што? Ты што?
      Жанчына ў начной сарочцы крычала на Шэрага:
      - Далазiўся! Укусi-iць!
      Бiм убачыў, што страшны дзядзька перапужаўся, што ён яго панiчна баiцца. Ад гэтага Бiм упэўнiўся ў сваёй рашучасцi: скочыў, цiмануў ворага, якi хацеў вылузацца, за мяккае месца i выскачыў у расчыненыя дзверы. Бiм бег i адчуваў у роце смак чалавечага мяса з азадка, якi ён зненавiдзеў усёю сваёй iстотаю. Не, Бiм не лiчыў сябе няшчасным i вартым жалю, наадварот, зараз ён быў храбры, а храбрасць заўсёды заадно з гонарам i пачуццём сваёй вартасцi - нават у тхара.
      У ранiшнiх прыцемках бег Бiм па вулiцы, хоць i з аброжкам, але ўжо без нумарка "24". Спачатку ён згарача пакiраваў не туды, не ў горад, а з горада (далей дамоў не было). Ён вярнуўся назад i патрапiў у той жа самы лабiрынт аднолькавых дамоў. Кружыў, кружыў, пятляў, пятляў ды i трапiў да таго самага дома, з якога выскачыў. I тут аж заспяшаўся куды патрэбна, а дапамагло яму тое, што людзям амаль не вядома: учора, калi яго вялi тут, ён улавiў на адным вугле роспiс сабрата, на другiм - другога, цяпер жа, прабегшы ад знаёмага па гэтай прыкмеце вугла да наступнага, узяў патрэбны арыенцiр. Сапраўды, трэба выдатнае чуццё, каб не толькi знайсцi тут дом, але i выбрацца адсюль. У Бiма было выдатнае чуццё i цудоўная кемлiвасць.
      Ужо завiдна ён дабег да свайго дома, узбег да родных дзвярэй, падрапаўся. Адказу не было. Яшчэ падрапаўся - тое самае: цiшыня. Галоўнае, ля дзвярэй не было слядоў Iвана Iванавiча. I яшчэ рана, вельмi рана, каб Сцяпанаўна пачула скрозь ранiшнi сон пазыўныя Бiма. Ён задумёна пасядзеў ля дзвярэй.
      Пасля таго, як бiлi, стукала ў галаве i было млосна, не вытрымаць. Але ён усё ж пайшоў. Пайшоў шукаць свайго сябра. Ды i хто ж, акрамя Бiма, будзе шукаць яго?
      Па горадзе бег на выгляд невясёлы засмучаны сабака, але адданы, верны i смелы.
      Раздзел 8
      ВЫПАДАК НА СТРЭЛЦЫ
      Iшлi днi за днямi. Бiм не заўважаў iх ужо. Ён рэгулярна аглядаў горад i ўведваў самыя драбнiцы яго. Цяпер ён хадзiў па зараней намечаным маршруце: каб людзi маглi здагадацца, яны правяралi б па Бiму гадзiннiкi. Паказваўся ля парку ён - пяць гадзiн ранiцы, ля вакзала - шэсць, ля завода - палавiна восьмае, на праспекце - дванаццаць, на левым беразе - чатыры гадзiны апоўднi i гэтак далей.
      Завялiся i новыя знаёмыя мiж людзей. Бiм вызначыў, што большасць з iх добрыя, але такiя iшлi па вулiцы моўчкi, а нядобрыя заўсёды многа балбаталi. Знайшоў людзей, якiя пахлi маслам i жалезам (раней ён сустракаў iх па аднаму). Яны штодня, недзе пад восем гадзiн ранiцы, цяклi несупыннаю плынню да варот, потым да дзвярэй будкi.
      Тут яны былi гаманлiвыя, як гракi, так што i пачуць, мабыць, нiчога было нельга, ды гэта, мiж iншым, i не цiкавiла Бiма. Ён садзiўся збоч i глядзеў, чакаў.
      - Гэй, Чорнае вуха! Прывiтанне! - вiтаўся кожнае ранiцы хлопец у сiнiм камбiнезоне i клаў перад Бiмам загадзя прыгатаваны пакуначак з ежаю. - Жывi, курылка. Мацуйся. - I падаваў Бiму добрую чалавечую лапу, грубаватую, але цёплую.
      Другiя моўчкi працягвалi яму руку, вiталiся i спяшалi сабе. Нiхто тут нi разу не пакрыўдзiў Бiма.
      Цяпер Бiм сяк-так навучыўся пазнаваць людзей. Вось, напрыклад, часта сустракаецца ў яго на дарозе мажная жанчына, ногi - як бутэлькi, заўсёды такая задаволеная, бадзёрая, твар свецiцца ад шчасця; але сустракаючыся з Бiмам, яна фыркала, быццам кошка, плявалася, падымала сумку з прадуктамi да раскошных грудзей i кожны раз спавядала адно i тое ж самае:
      - Вуй, якая гадасць! Няўжо нельга падушыць усiх сабак, каб нервы не трапалi? Вось вам, калi ласка: "Мая мiлiцыя мяне сцеражэ". Як жа! Усцеражэ... А тут кожны сабака можа сярод бела дня спусцiць з цябе спаднiцу. А што мiлiцыi! Мiлiцыi мы - як сабаку пятая нага.
      З-за таго, што яна часта паўтарала адно i тое ж, Бiм, па сабачай сваёй бясхiтраснасцi, палiчыў, што жанчыну так i завуць - Пятая нага. Але адно ён добра ведаў: да гэтае нельга падыходзiць. Дарма што ён не разумеў яе слоў, акрамя яе мянушкi, але ж ён чуў i бачыў, а таму ўзяў за правiла: да такiх - нi кроку, не звязвайся лепш. Потым ён пачаў неяк (нюхам, цi што?) вызначаць каго трэба абысцi, старанiцца. Добрых было вялiкае мноства, злосных - лiчаныя, але ўсе добрыя баялiся злосных. Бiм - не, не баяўся, але яму было не да iх. Веданне пра людзей шырылася i паглыблялася, а на сабачы погляд, ён не быў ужо нейкi там выкаханы дылетант i iдэалiст, якi гатоў павiляць кожнаму прахожаму. Бiм за кароткi час стаў худэрбiна-худэрбiнаю, але ўсё роўна ён быў сур'ёзны сабака, i ў яго была мэта ў жыццi - шукаць i чакаць.
      I вось аднойчы раненька, правяраючы пахi на адным з тратуараў, ён атарапеў ад радасцi. Ён прыпынiўся, фыркнуў i пабег, як ашалелы сабака, нiчога не разбiраючы i не бачачы наперадзе. Але гэта магло здацца толькi збоку, а сапраўды ён бег па свежым следзе: тут толькi што прайшла Даша! Яна толькi-толькi была тут.
      След прывёў яго да вакзала. Увайсцi ў памяшканне было неяк нельга: людзi, людзi i людзi бясконца; нават на вулiцы, ля нейкага акенца, яны цiснулiся, штурхалiся, крычалi i нават раўлi, быццам ганчакi, дагнаўшы зайца i рвучы яго на кавалкi, не слухаючыся нi арапнiка, нi рога. У такой сiтуацыi аказвалася немагчыма ўлавiць Дашын след - след прапаў. Тады Бiм зрабiў круг вакол вакзала i выйшаў да перона. Тут людзi стаялi кучкамi каля дзвярэй доўгiх домiкаў на колах, не крычалi, не папiхалiся, а, наадварот, абнiмалiся, цалавалiся i нават танцавалi ля дзвярэй аднаго домiка. Нiкому не было да Бiма нiякага клопату, таму ён вольна снаваў чаўнаком пад нагамi i засяроджана ўчытваўся ў перон.
      I раптам з адных дзвярэй дыхнула Дашаю. Бiм павёў да парога, але жанчына з вялiкiм жэтонам на грудзях прагнала яго. Аднак Бiм не скарыўся: ён пачаў прынюхвацца да акон i глядзець на iх. Потым заўважыў, што апошнiя ўвайшлi ў вагон дзве жанчыны ў белых халатах. Ён кiнуўся было да iх, але домiкi паволi паехалi. Бiм кiнуўся да акон. У яго сабачым розуме склалася, здавалася, зусiм правiльнае заключэнне: Даша там, людзi ў белых халатах там, значыцца, Iван Iванавiч, магчыма, там. Магчыма! Цi не павезлi яго людзi ў белых халатах?
      I Бiм, бедны Бiм, цяпер ужо няшчасны Бiм, спачатку лёгка бег упоравень за домiкам, пазiраў на вокны. Тут яго i ўгледзела Даша.
      - Бiм! Бi-iм!!! - закрычала яна. - Мiлы Бiм! Прыйшоў правесцi! Мой добры Бiм! Бi-iм! Бi-i...
      Голас яе рабiўся ўсё цiшэйшы i цiшэйшы. Домiк уцякаў. А Бiм, як нi стараўся, як нi сiлiўся, усё адставаў i адставаў.
      Потым ён бег за апошнiм домiкам да таго часу, пакуль той не прапаў з вачэй, бег i далей, па той самай дарозе, бо яна нiкуды не скiроўвала. Бег доўга. I нарэшце, ледзьве перавёўшы дух, упаў мiж рэек, выцягнуў усе чатыры лапы, задыхаючыся i цiхенька скуголячы. Надзеi нiякае не засталося. Не хацелася нiкуды iсцi, ды ён i не змог бы, нiчога не хацелася, нават жыць не хацелася.
      Калi сабакi ўжо нi на што не спадзяюцца, яны памiраюць сваёй смерцю цiха, без крыўды, з мукамi, якiх свет не ведаў. Але не Бiмаў гэты клопат i не яму суджана зразумець, што каб не было надзеi зусiм, нiводнае кроплi на зямлi, то ўсе людзi таксама памерлi б ад адчаю. Бiму ўсё было куды прасцей: вельмi балела ўсярэдзiне, а сябра няма, i ўсё на гэтым. Гэтак як i лебедзь памiрае пасля смерцi каханае, узлятаючы высока i падаючы адтуль каменем; як журавель, страцiўшы родную i адзiную жураўлiху, лунае, выцягнуўшыся, распластаўшы крылы, i крычыць, крычыць, просiць у месяца смерцi; гэтак тады i Бiм: ляжаў, бачыў у трызненнi адзiнага i нязменнага сябра i гатовы быў на ўсё, нават i не разумеючы гэтае гатоўнасцi. Але ён цяпер маўчаў. Няма на зямлi нi аднаго чалавека, якi б чуў, што памiрае сабака.
      Сабакi памiраюць моўчкi.
      Ах, каб зараз Бiму некалькi глыткоў вады! А так, мабыць, не падняўся б ён нiколi, калi б...
      Падышла жанчына. Яна была ў пiнжаку на ваце i ў ватнiках, на галаве хустка. Моцная, вялiкая жанчына. Вiдаць, яна спачатку падумала, што Бiм нежывы, - нахiлiлася, стала на калена i прыслухалася: Бiм яшчэ дыхаў. Ён гэтак саслабеў з таго часу, як развiтаўся з сябрам, што яму, вядома, нельга было рабiць такi прабег, якi зрабiў ён следам за цягнiком, - гэта бяздумна. Але хiба мае ў такiм выпадку значэнне розум, нават у чалавека! Жанчына ўзяла ў далонi галаву Бiма i прыпадняла:
      - Што з табою, сабачка? Што ты, Чорнае вуха? За кiм жа ты гэтак бег, гаротнiк?
      У гэтае грубаватае з выгляду жанчыны быў цёплы i ласкавы голас. Яна сышла пад адхон, прынесла ў брызентавай рукавiцы вады, зноў прыпадняла Бiмаву галаву i паднесла рукавiцу, намачыла нос. Бiм лiзнуў яшчэ раз. I стаў хлябтаць. Жанчына гладзiла яго па спiне. Яна зразумела пра ўсё: нехта любiмы паехаў назаўсёды, а гэта страшна, да жудаснага цяжка - праводзiць назаўсёды, гэта ўсё адно, што пахаваць зажыва.
      Яна каялася перад Бiмам:
      - Я вось - таксама... I бацьку, i мужа правяла на вайну... Бачыш, Чорнае вуха, старая стала... а ўсё не забываю... Я таксама бегла ўслед цягнiку... i таксама ўпала... i прасiла смерцi сабе... Пi, мой харошанькi, пi, гаротнiк...
      Бiм выпiў з рукавiцы амаль усю ваду. Цяпер ён паглядзеў жанчыне ў вочы i адразу ж паверыў: добры чалавек. I лiзаў, лiзаў яе грубыя, патрэсканыя рукi, злiзваючы кропелькi, якiя падалi з вачэй. Так Бiм другi раз у жыццi спазнаў смак чалавечых слёз: першы раз - гарошынкi гаспадара, цяпер вось - гэтыя, празрыстыя, блiскучыя на сонцы, густа прасоленыя незагойным чалавечым горам.
      Жанчына ўзяла яго на рукi i знесла з дарожнага палатна пад адхон:
      - Ляжы, Чорнае вуха, ляжы. Я прыйду. - I пайшла туды, дзе некалькi жанчын корпалася на пуцях.
      Бiм глядзеў ёй услед мутнымi вачыма. Але потым, намогшыся з усяе сiлы, прыўстаў i паволi, хiстаючыся, пайшоў за ёю. Тая азiрнулася, пачакала яго. Ён прыплёўся i лёг перад ёю.
      - Гаспадар кiнуў? - запыталася яна. - Паехаў?
      Бiм уздыхнуў. I яна зразумела.
      Падышлi яны да тых, што працавалi. Усе тут былi жанчыны, апранутыя гэтаксама, як i Добры чалавек, а збоч стаяў мужчына ў аблавушцы на патылiцы i з люлькаю ў зубах. Ён запытаў сярдзiта:
      - Да сабакi прывязалася, Матрэна? А хто рабiць будзе? Эх ты, Матрэна, Матрэна... Як нi скажы - Матрэна. - I тыцкаў пальцам да яе.
      Бiм скемiў: харошы чалавек - гэта Матрэна. Яна загадала яму ляжаць ля абочыны, а сама ўзяла нейкiя вялiзныя абцугi i ўхапiлася iмi за шпалу разам з астатнiмi жанкамi.
      - Раз-два, ўзялi! - раўнуў мужчына. - Яшчэ разiк! Яшчэ раз! - крычаў ён нават з гонарам, узяўшы рукi ў бокi.
      На кожны яго крык жанчыны цягнулi дружнымi рыўкамi так, што бервяно паслухмяна паўзло за iмi, сцiснутае абцугамi. Кожны раз, як цягнулi, твары ў жанчын аж чырванелi ад натугi, а ў аднае з iх, худасочнае i кволае, твар, наадварот, бляднеў i нават сiнеў. Гэту жанчыну Матрэна адапхнула рукою i сказала гэтак сама, як некалi гаварыў гаспадар Бiму, праганяючы яго:
      - Адыдзi! Адпачнi, а то богу душу аддасi. - I да мужчыны: - Ну крычы, цi што, анцыхрыст!
      - Раз-два, ўзялi! - раўнуў той i паправiў аблавушку, стаў выводзiць, быццам яму было неўмагату цяжка: - Ой, бабкi, яшчэ раз! Муж паехаў на Каўказ! Не даехаў да Каўказа! Ажанiўся там, зараза! Стоп! Кладзi струмант!
      Слова "зараза" Бiм ужо чуў ад Кiрпатага дзядзькi: нядобрае слова. Астатнiх слоў ён не зразумеў.
      А жанчыны паклалi абцугi, узялi жалезныя кастылi i пачалi ўбiваць iх цяжкiмi доўгiмi малаткамi, быццам бы забаўляючыся, убiвалi кастыль за тры ўзмахi, а Кволая ад кожнага ўдару стагнала, вохкала:
      - Ах-ха! Ох-ха!
      - Давай, давай! - пакрыкваў Зараза, напiхаючы люльку. - Давай, давай, Анiся! - Ён падышоў да жанчыны: - З адцяжкаю бi, на сябе пацягвай - лягчэй пойдзе.
      Анiся - гэта Кволая. Яна больш за другiх марудзiла з кожным кастылём i ўрэшце засталася наводшыбе. Дзiўнае жанчынам i незразумелае здарылася ў гэты час: Бiм падышоў да Анiссi расслабленаю паходкаю i таксама, як i Матрэне, палiзаў горкiя брызентавыя рукавiцы. Усе прыпынiлiся i здзiўлена глядзелi на Бiма.
      Потым яны па загаду Заразы селi ўсе пад кустамi i палуднавалi, кожная са свайго клуначка. I накармiлi Бiма. Ён еў. Цяпер ён ужо браў ежу з рук добрых людзей. Гэта ратавала яго.
      Пад вечар ён затурбаваўся: падыходзiў да Матрэны, садзiўся, вяла пераступаў пярэднiмi лапамi, зазiраў у твар, зноў адыходзiў, клаўся, але скора зноў вяртаўся i зноў адыходзiў.
      - Пайсцi хочаш, Чорнае вуха, - дагадалася Матрэна. - Ну, iдзi, пайшоў, Чорнае вуха. Куды ж я цябе дзену? Няма куды. Iдзi.
      Бiм развiтаўся i пайшоў, паволi, не па-сабачы. Пайшоў уздоўж чыгункi назад. Дарога - яна i ёсць дарога, яна паказвае, куды iсцi, - нiколi не зблудзiш, калi правiльна пайшоў. Толькi вось усё цела балюча ныла, а пасля ўчарашнiх пабояў Шэрага цяжка было дыхаць, асаблiва на хаду, але - што рабiць! - трэба iсцi, дзякуй богу, ён пакармiўся ў добрых жанчын, ды i сцяжынка паўз шпалы была гладкая i роўная. Пакрысе ўцягнуўся, нават цiхенька-цiхенька затрухаўся подбегам. Якiя жывучыя сабакi i як скора адыходзяць!
      Калi глянуць збоку, нiчога незвычайнага тут не было: па чыгуначнаму палатну трухаўся хворы сабака. I ўсяго.
      Блiжэй да горада з аднае чыгункi стала дзве: яшчэ пара суцэльных жалезных палосак выцягнулася побач. Потым iх стала тры. Непадалёку ад будачкi неспадзявана замiргалi ўперамежку два чырвоныя вокi: левае, правае, левае, правае - кiдалiся збоку ўбок. Чырвонае ўсiм звярам непрыемна: ваўку, напрыклад, нестае сiлы пераскочыць цераз лiнiю чырвоных сцяжкоў, лiса, абкладзеная iмi, застаецца ў акружэннi па двое-трое сутак, а то i болей. Таму i Бiм вырашыў абмiнуць вялiзныя чырвоныя жывыя вочы. Ён сышоў на трэцюю каляю, прыпынiўся, узiраючыся ў чырвонае морганне, яшчэ не адважыўся iсцi далей. I тут пад нагамi нешта скрыгiтнула...
      Бiм завыў ад страшнага болю, але нiяк не мог адарваць лапу ад рэйкi: на стрэлцы лапа трапiла ў магутныя цiскi. З Бiмавага выцця можна было распазнаць толькi адно: "Ой, балiць! Памажэ-эце-е!"
      Людзей паблiзу не было. Адгрызцi сваю лапу, як гэта часам робiць воўк у пастцы, сабака не можа, ён чакае дапамогi, ён спадзяецца на чалавечую дапамогу.
      Але што гэта? Два вялiзныя яркiя белыя вокi асвятлiлi пуцi i самога Бiма, яны асляпiлi яго, наблiжалiся паволi i няўмольна. Бiм сцяўся ад болю i страху. I сцiх ад прадчування навалы. Але грымучая iстота з гэткiмi вачыма спынiлася крокаў за трыццаць, у паласу святла выскачыў з цемры чалавек i падбег да Бiма. Потым адразу паказаўся i другi.
      - Як жа ты ўшчамiўся, бядняга? - запытаўся першы.
      - Што ж рабiць? - запытаўся ў першага другi.
      Яны пахлi амаль што гэтаксама, як i шафёры, абодва былi ў фуражках з вялiкiмi медалямi.
      - За прыпынак нам перападзе, хоць мы i побач са станцыяй, - сказаў першы.
      - Цяпер усё роўна, - адказаў першы i пайшоў да будачкi.
      Наш бедны Бiм здагадаўся па iнтанацыi (не па словах): гэта яго збавiцелi. Ён чуў, як звонка зазванiў у будачцы званок, а праз хвiлiну цiскi выпусцiлi лапу. Але Бiм не рухаўся, ён здранцвеў. Тады чалавек узяў яго i занёс за лiнiю дарогi. Там Бiм закруцiўся на месцы, як юла, залiзваючы раздушаныя пальцы. I аднак (якiя сабакi назiральныя!) ён чуў гаворку з акон i дзвярэй цягнiка; цяпер, не аслеплены святлом, ён бачыў цягнiк з цемры збоку; розныя галасы паўтаралi словы "сабака" i "паляўнiчы", словы вельмi зразумелыя.
      Бiм быў удзячны добрым людзям. Вось так. Дзесьцi нехта перавёў стрэлку на той дарозе, па якой iшоў Бiм. I таму "нехта" цяпер нiякага клопату ад таго, што нейкаму сабаку прышчамiла нагу i ён стаў калекам. Што б яно нi было, але цяпер ён ужо нiколi не пойдзе па чыгунцы: гэта ён зразумеў гэтак жа, як i змалку, што там, дзе бегаюць машыны, нельга хадзiць.
      Бiм паскакаў на трох нагах, змучаны, скалечаны. Ён часта прыпыняўся i лiзаў анямелыя i ўжо прыпухлыя пальцы хворае лапы, кроў пакрысе ўнялася, а ён усё лiзаў i лiзаў да таго часу, пакуль кожны падушаны палец не стаў iдэальна чысты. Гэта было вельмi балюча, але iншая рада не служыць: кожны сабака ведае, што балiць, але цярпi, балiць, а ты лiжы, балiць, а ты маўчы.
      Да родных дзвярэй ён прыкульгаў запоўнач. Няма! Зноў няма слядоў Iвана Iванавiча. Бiм хацеў падрапаць за дзверы, як i звычайна, але аказалася, што нельга: з хвораю нагою немагчыма не толькi стаць на заднiя лапы, але нават i сесцi, - толькi стой на трох нагах або ляжы лежма. Тады ён прыткнуўся носам да кутка дзвярэй i праверыў пах у сярэдзiне ў кватэры: гаспадара не было. Значыцца, паехаў назусiм. Так ён стаяў доўга, быццам падтрымлiваў галавою саслабелае цела. Потым падышоў да дзвярэй Сцяпанаўны i моцна, коратка, роспачна сказаў: "Гаў!" (Я тут.)
      Сцяпанаўна ахнула:
      - А божа ты мой! Дзе ж гэта цябе так? - Адчынiла дзверы ў кватэру i ўвайшла разам з iм у пакой. - От сабака ты, сабака, няшчасны сабака, што ж мне цяпер рабiць табе? I што скажа Iван Iванавiч?
      Бiм толькi быў лёг пасярод пакоя, выцягнуўшы ногi, але... Як жа так? "Iван Iванавiч"? Бiм падняў галаву, павярнуў яе да Сцяпанаўны i з намаганнем глядзеў, глядзеў на яе, не спускаючы вачэй, ён пытаўся: "Iван Iванавiч? Дзе?"
      Сцяпанаўна не ўмела ладзiць з сабакамi, не ведала, як кармiць i даглядаць, аднак умела пашкадаваць. Магчыма, жаласлiвасць i дапамагла ёй зараз зразумець Бiма, здагадацца, што словы "Iван Iванавiч" абудзiлi ў хворага сабакi проблiск надзеi.
      - Ага, ага, Iван Iванавiч, - пацвердзiла яна. - Пачакай жа: я зараз прыйду. - Спяшаючыся, пайшла i зараз жа вярнулася з лiстом у руках, паднесла яго Бiму да носа: - Вось бачыш? Лiст прыслаў Iван Iванавiч.
      Бiм, бедны Бiм, якi памiраў i ўваскрэс, якога задушылi i выратавалi, хворы i без крупiнкi спадзявання, Бiм задрыжаў. Ён уткнуў нос у лiст, потым прайшоўся ноздрамi па краях: ага, ага, ага... вось ён моцна правёў пальцам па канверце туды-сюды... Калi Сцяпанаўна падняла з падлогi канверт i вытрасла з яго лiст, Бiм з намаганнем устаў i падаўся да яе; цяпер яна дастала з таго ж самага канверта зусiм чысты аркуш паперы i паклала яго перад Бiмам. Ён завiляў хвастом: тут знарок напiсаны пах пальцаў Iвана Iванавiча, ага, гэта ён знарок цёр пальцамi.
      - Табе ж i прыслаў, ага, - сказала Сцяпанаўна. - Так i пiша: - Дайце Бiму гэтую чыстую паперку. - Яна блiзка паказвала на паперку, прыгаворваючы: - Iван Iванавiч... Iван Iванавiч...
      Бiм раптам расслаблена апусцiўся на падлогу i выцягнуўся, паклаўшы галаву на лiст. З вачэй яго пакацiлiся слёзы. Бiм плакаў першы раз у жыццi. Гэта былi слёзы надзеi, шчаслiвыя слёзы, скажу я вам, лепшыя ў свеце слёзы, не горшыя за слёзы радасцi ад сустрэчы i шчасця.
      ...Дай жа божа, дарагi чытач! Але павер мне: сетэр умее смяяцца i плакаць.
      ...Сцяпанаўна пачынала разумець сабаку, але яна зразумела i тое, што ёй адной не саўладаць, не справiцца. Доўга яна сядзела пры Бiму i думала пра сваё жыццё. I так ёй захацелася ў вёску, дзе яна нарадзiлася i вырасла, так стала сумна ад гэтых каменных клетак, дзе людзi цэлыя гады не ведаюць нiчога адзiн пра аднаго, жывучы ў адным доме, нават у адным пад'ездзе. А ўсё ж здагадалася даць Бiму вады.
      Ой, як яму трэба была вада! Ён, чуць прыпадняўшыся, пiў прагна, капаючы на падлогу, а потым зноў лёг так, як i ляжаў. Бiм заплюшчыў вочы, здавалася, задрамаў.
      Ужо досвiткам Сцяпанаўна выйшла так цiха, быццам баялася патрывожыць цяжка хворага чалавека.
      А пасярод пакоя ляжаў усяго толькi адзiнокi сабака.
      Колькi Бiм спаў, ён не ведае: магчыма, некалькi гадзiн, магчыма, i суткi i ачнуўся ад пякучага болю ў назе. Быў дзень, таму што свяцiла сонца. Нягледзячы на боль, ён панюхаў аркушык. Пах гаспадара быў слабейшы i быццам далёкi, але гэта не мела цяпер значэння. Галоўнае, самае важнае тое, што ён ёсць, недзе ёсць i яго трэба шукаць. Бiм устаў, напiўся з мiскi i захадзiў па кватэры на трох нагах; балела, але ён хадзiў, хадзiў, хадзiў з пакоя ў пакой, у прыхожую i назад, кружыў па пакоi. Iнстынкт яму падказваў: калi адлежаў адзiн бок, калi балiць, то трэба хадзiць. Скора прылаўчыўся хадзiць, каб не балела раздушаная лапа: яе трэба чуць падымаць угору, а не цягаць па падлозе, тады менш балiць. Калi ж Сцяпанаўна прынесла яму есцi, ён павiляў ужо ёй хвастом, парадаваў, а потым i пад'еў. I чаму, уласна, не есцi, калi ёсць надзея i ўзнiклi ў сабачай галаве два магiчныя словы - "шукаць" i "чакаць".
      Але колькi ён нi прасiўся, колькi нi патрабаваў, Сцяпанаўна не выпускала яго (сядзi дома, ты хворы). Але нарэшце i яна здагадалася, што Бiм iстота жывая, што яму таксама ёсць патрэба выйсцi. Яна, бясспрэчна, не ведала, што здаралiся выпадкi, калi сабакi памiралi ад таго, што лопалiся кiшкi цi задыхалiся ад запораў, калi тых сабак не выпускалi больш чым тры днi. А такiя выпадкi былi не адзiн раз.
      Вялiкая чалавечая спагада i дабрата душы вялi Сцяпанаўну па жыццi. Толькi i ўсяго. Яна зачапiла павадок за ашыйнiк i пайшла. А Бiм закульгаў побач.
      У двары, у самым далёкiм кутку, стаялi двое: старая сiвая жанчына i кульгавы худы сабака - вось што выходзiла за карцiна.
      Дзецi выбягалi з пад'ездаў, спяшалi да школы, але многiя з iх падбягалi i пыталiся:
      - Бабулька, бабулька, чаму Бiм на трох нагах?
      Або так:
      - Бiмка, балiць табе?
      Але ў школу бегчы трэба: гэта вялiкая адказнасць - хадзiць да школы, самая першая адказнасць у жыццi - перад сям'ёю, перад настаўнiкам, перад сябрамi. Таму яны i не затрымлiвалiся, беглi. Гэта здавалася вельмi важным i Сцяпанаўне i Бiму, хоць яны нiчога i не падазравалi, а проста пайшлi дадому, калi прыйшла пара.
      Ля пад'езда iх спаткаў Палцiтыч (Павел Цiтыч Рыдаеў) i сказаў да Сцяпанаўны:
      - Такое дзела, значыць. Псiна гэты - сабака варты, i яго трэба берагчы. Калi ўжо гаспадар даручыў табе, то вось табе парада: вазьмi на ланцуг. Абавязкова. Iнакш уцячэ. Не ўпiльнуеш. Выскачыць у дзверы - i каюк.
      - Ды як жа можна такога разумнага сабаку - на прывязь? - няўпэўнена запярэчыла Сцяпанаўна.
      - Што: i цябе вучыць трэба? Запомнi: без гаспадара i без ланцуга сабака пачуе волю. I - каюк.
      - Ды ён жа спаганiцца, як на прывязi стане.
      - Зразумей ты, цёмны ты чалавек! Паганы стане - затое жывы будзе. На прывязь, на прывязь - вось табе i ўся мая iнструкцыя. Дабра хочучы, кажу: на прывязь!
      Не паслухацца старшынi Сцяпанаўна не магла, таму яна купiла ланцужок за рубель дзесяць i на iм выводзiла Бiма на двор. Але дома адчэплiвала ад аброжка i кiдала ў куток. Хiтрая бабулька Сцяпанаўна - i ваўкi сыты, i авечкi цэлы. Мiж iншым, самой ёй давялося выходзiць з Бiмам усяго толькi два-тры разы, а прычынай таму былi незвычайныя падзеi, якiя пачалiся вакол Бiмкавага iмя.
      Раздзел 9
      МАЛЕНЬКI СЯБАР, ХЛУСЛIВЫЯ ЧУТКI, ДАНОС СПАДЦIШКА НА БIМА I АЎТАРСКАЕ АДСТУПЛЕННЕ
      У школе, хвалячыся навiнамi, дзецi на першым жа перапынку пусцiлi чутку: у iхнiм двары ёсць сабака - хадзiў на трох нагах, а зараз на чатырох, i худэрбiна-худэрбiна, а быў не худэрбiна, быў сыты, а цяпер ускудлачаны, быў вясёлы, а цяпер сумны, i завуць яго Бiм; гаспадара павезлi ў Маскву на аперацыю, а водзiць яго зараз бабулька Сцяпанаўна.
      Чутка дайшла да аднаго настаўнiка-метадыста, той на чарговай раённай нарадзе на наступны дзень у сваiм цiкавым выступленнi расказаў недзе гэтак: расце маладое пакаленне, выдатнае, яно "далучаецца да iдэi дабраты, якая ўключае ў сябе спачуванне да ўсяго жывога на зямлi". Усё гэта ён падмацаваў тым вялiкiм iнтарэсам аднае школы нават да нейкага невядомага сабакi з чорным вухам, гаспадара якога надоўга паклалi на аперацыю.
      Тры днi запар ва ўсiх школах гарадскога раёна настаўнiкi расказвалi дзецям пра спачуванне i спагаду да жывёлiн, расказвалi, як добра i прыязна аднеслiся ў адной школе да адзiнокага сабакi. Але найбольш асцярожныя папярэдзiлi, што сабака ў такiм выпадку не павiнен быць шалёны, гэтага трэба сцерагчыся. У школе, дзе вучыўся Толiк, настаўнiца расказвала пра гэта ж самае, толькi проста i з душою.
      - Ну, падумайце, дзецi, вы толькi падумайце! - гаварыла яна. - Нейкi жорсткi чалавек адарваў сабаку нагу. (Крыху так перамянiлася чутка сярод настаўнiкаў: чутка i ёсць - чутка!) Гэта не варта савецкага чалавека. А няшчасны сабака з чорным вухам навек калека. - Яна адгарнула сшытак на патрэбную староначку i працягвала: - Цяпер, дзецi, напiшам сачыненне, маленькае i цёплае, на вольную тэму "Я люблю жывёлiн". Каб лягчэй пiсалася, каб нiчога не наблыталi, вось вам план-пытаннi.
      I яна напiсала мелам на дошцы, гледзячы ў сшытак:
      1. Як завуць вашага сабаку?
      2. Белы ён, чорны цi якi?
      3. Вострыя ў яго вушы цi абвiслыя?
      4. З хвастом ён цi з кароценькай куксаю?
      5. Якое ён пароды, калi гэта вядома дома?
      6. Ласкавы ён цi злосны?
      7. Цi гуляеш ты з iм, а калi гуляеш, то як?
      8. Кусаецца ён цi не? Калi кусае, то каго?
      9. Цi любяць яго тата i мама?
      10. За што ты любiш сабаку?
      11. Якiя ў цябе адносiны да iншае жыўнасцi (куры, гусi, авечкi, аленi, мышы i астатнiя)?
      12. Цi бачыў ты калi-небудзь лася?
      13. Чаму кароў дояць, а лася не дояць (свойская жывёла i дзiкая)?
      14. Цi трэба любiць жывёлiн?
      Толiк сядзеў быццам на iголках, ён не мог нiчога пiсаць. У агульнай цiшынi ён запытаўся, не вытрываў:
      - Анпална, а як завуць сабаку з чорным вухам?
      Настаўнiца паглядзела ў блакнот i сказала:
      - Бем.
      - Бiм! - крыкнуў Толiк, узбунтаваўшы крыкам увесь клас.
      - Адпусцiце мяне, Анпална. Калi ласка! Я пайду шукаць Бiма, я яго ведаю ён вельмi добры. Калi ласка! - прасiў ён жаласна, гатовы ад удзячнасцi цалаваць рукi Анпалне.
      - Толя! - строга сказала да яго Анна Паўлаўна. - Ты перашкаджаеш працаваць iншым. Думай i пiшы сачыненне.
      Толiк сеў. Ён глядзеў на чыстую староначку сшытка, а бачыў Бiма. Здавалася, ён засяродзiўся на вольнай тэме гэтак, як i астатнiя, але ён напiсаў толькi загаловак: "Я люблю жывёлiн". Толькi незадоўга перад званком ён пачаў скоранька-скоранька прыдумляць адказы. Нават i пасля званка ён крыху затрымаўся, а Анна Паўлаўна, як i звычайна ў такiх выпадках, сядзела за сталом i цярплiва чакала. Нарэшце Толiк, насуплены, невядома чым незадаволены, паклаў перад Аннай Паўлаўнай сваё сачыненне. I пайшоў.
      Работа яго, такiм чынам, была зроблена апошняй, таму, як i заўсёды, Анна Паўлаўна прачытала яе першую (зверху ляжыць).
      Толiк дакладна, нават залiшне, адказаў на ўсе пытаннi вольнае тэмы, яго твор уключаў нават i паэтычныя спробы, хоць i з яўным плагiяцтвам з моднае песенькi, якую ведае кожны малы.
      А цалкам усё гэта было вось так: "Я ЛЮБЛЮ ЖЫВЁЛIН"
      Яго завуць Бiм. Ён белы з чорным вухам. Вушы абвiслыя. Хвост сапраўдны. Парода паляўнiчая, не аўчарка. Ласкавы. Гуляў толькi раз, але нейкi дзядзька-зануда адабраў, такi стары дурань, што i не расказаць. Не кусаецца. Тата i мама яго любiць не могуць, таму што ён чужы, з таблiчкаю на шыi. За што люблю, не ведаю, проста так. Курэй, гусей, авечак, аленяў, мышэй люблю, але мышэй баюся. Лася пакуль што не бачыў, яны не жывуць у горадзе. Кароў дояць, каб было малако ў магазiнах i каб выконваць план. ("А ён жа з дэфектам!" падумала Анна Паўлаўна.) Лася не дояць таму, што ў магазiнах не бывае ласiнага малака, i яно нiкому не патрэбна. Жывёлiн любiць трэба, а сабака - лепшы сябар чалавека. Я склаў зараз песеньку:
      I лось добра,
      I алень добра,
      I мыш добра,
      А сабака лепш.
      Яшчэ я спрабаваў гадаваць марскiх свiнак, але мама сказала, што ад iх у кватэры пахне, хоць нос затыкай, i аддала чужой дзяўчынцы. А Бiма я ўсё роўна знайду, хоць мяне нават i не пусцiлi. Усё адно знайду, сказаў знайду - i знайду. Хоць вы i Анна Паўлаўна, мне ўсё роўна".
      У Аняы Паўлаўны вочы пад лоб пайшлi: "Ён жа з рамак выскачыў! Ён жа чортведама пра што думае. У цiхiм балоце..." Апошняе яна не дадумала да канца, бо была педагог, а проста адчуваючы сваю правату ад таго, што выконвае абавязак, паставiла двойку.
      Вось так яно i атрымлiваецца. Анна Паўлаўна была ў лiку лепшых, дзецi яе, здаецца, любiлi i слухалi, за выключэннем некаторых, без якiх, мiж iншым, не бывае нiводнага класа. Выхаванне - рэч складаная, складанейшая, мушу сказаць, вiдаць, таму Толiк i напiсаў так адно з першых сваiх сачыненняў: перш-наперш, ад незразумелае крыўды i несвядома, калi мець на ўвазе, што пра марскiх свiнак у Анны Паўлаўны нiякiх пытанняў не было ў тэме. Магчыма, падросшы, ён i зразумее сваю памылку, але пакуль што яму гэтага не змыслiць. Ён нават не вярнуўся ў клас пасля перапынка. А гэта ўжо - ЧП!
      Толiк паехаў са свайго новага раёна ў другi, стары, у тую школу No... i распытаўся-такi ў дзяцей пра ўсё: калi яны бачылi Бiма i дзе ён жыве. Сабе на радасць, ён даведаўся яшчэ, што нага не адарвана, а толькi вiсiць. I пайшоў з дзецьмi да таго дома, да Бiма.
      Ён нацiснуў на кнопку званка. Бiм адказаў пытаннем: "Гаў!" (Хто там?)
      - Гэта я - Толiк! - крыкнуў госць. Потым пачуў, як Бiм, прытулiўшы да шчылiны нос, фыркнуў i нюхаў паветра. - Бiм, гэта я, - Толiк.
      Бiм вiскнуў, забрахаў. Так ён крычаў: "Добры дзень, Толiк!"
      I хлопчык яго зразумеў, упершыню зразумеў цэлы сказ па-сабачы.
      Сцяпанаўна, пачуўшы брэх i гаворку чалавека з сабакам, выйшла:
      - Што табе, хлопчык?
      - Я - да Бiма.
      Высветлiлася ўсё лёгка. Яны зайшлi ўдваiх.