- Трымай прама.
      Том пераехаў скрыжаванне i праз некалькi соцень ярдаў спынiўся. Наперадзе вiдаць былi высокая драцяная агароджа i шырокiя вароты, да якiх вяла пад'язная дарога. За варотамi стаяў маленькi дамок з адным асветленым акном. Том павёў машыну да варот. Раптам грузавiк падскочыў i з грукатам асеў на зямлю.
      - Бог ты мой! - сказаў Том. - Я i не заўважыў, што тут нейкi насып.
      Вартаўнiк падняўся з ганка, падышоў да машыны i прыхiнуўся да борта.
      - Паспяшаўся, вось i стукнуўся, - сказаў ён. - Другi раз паберажэшся.
      - А што гэта такое, скажы, калi ласка?
      Вартаўнiк засмяяўся:
      - Тут дзецi цэлы дзень носяцца. Просiм людзей ехаць цiшэй, а яны забываюць. А як стукнецца хто разок, дык ужо павек не забудзе, што тут насып.
      - А-а... вунь яно што. Спадзяюся, што абышлося без паломкi. А як тут у вас... месца нам знойдзецца?
      - На адну палатку. Колькi вас?
      Том пачаў лiчыць па пальцах:
      - Я, бацька, мацi, Эл, Разашарна, дзядзька Джон i Руцi з Уiнфiлдам. Апошнiя двое - дзецi.
      - Ну што ж, думаю, уладкуем вас. Палатка i ўсё астатняе ёсць?
      - Ёсць брызент i матрацы.
      Вартаўнiк стаў на падножку.
      - Кiруй па гэтым радзе да канца, а там - направа. Прыпiшам вас да санiтарнага блока нумар чатыры.
      - А што гэта такое?
      - Там туалеты, душавыя i пральня.
      Мацi запыталася:
      - У вас пральня ёсць... i водаправод?
      - А як жа.
      - Слава табе, госпадзi! - вырвалася ў мацi.
      Том вёў грузавiк у цемры паўз доўгi шэраг палатак. У санiтарным блоку гарэў няяркi агонь.
      - Сюды вось кiруй, - сказаў вартаўнiк. - Месца добрае. Адсюль толькi што выехалi.
      Том спынiў машыну.
      - Тут?
      - Ага. Цяпер няхай твае разгружаюцца, а ты iдзi са мной, я запiшу вас. I кладзiцеся спаць. Ранiцай да вас прыйдзе лагерная камiсiя i ўсё вам растлумачыць.
      Том апусцiў вочы долу.
      - Фараоны? - запытаўся ён.
      Вартаўнiк засмяяўся:
      - Палiсменаў тут няма. У нас свая ахова. Людзi самi выбiраюць. Хадзем.
      Эл саскочыў з грузавiка i падышоў да iх.
      - Тут застаёмся?
      - Застаёмся, - адказаў Том. - Вы з бацькам разгружайцеся, а я пайду ў кантору.
      - Толькi цiшэй, - папярэдзiў вартаўнiк. - Шмат хто ўжо спiць.
      Том пакрочыў услед за вартаўнiком па цёмным лагеры i падняўся па прыступках у маленечкi пакойчык, дзе стаялi стары пiсьмовы стол i крэсла. Вартаўнiк сеў да стала i дастаў з шуфляды чысты бланк.
      - Зваць як?
      - Том Джоўд.
      - Стары - гэта твой бацька?
      - Ага.
      - Як яго зваць?
      - Таксама Том Джоўд.
      Пытаннi сыпалiся адно за адным. Адкуль прыехалi, колькi ўжо часу ў гэтым штаце, дзе працавалi. Вартаўнiк падняў галаву i глянуў на Тома:
      - Я не з цiкаўнасцi. У нас так заведзена.
      - Зразумела, - сказаў Том.
      - Ну, а грошы ёсць?
      - Трохi ёсць.
      - Можа, вы зусiм без сродкаў?
      - Не, трохi ёсць. А што?
      - А тое, што стаянка каштуе даляр на тыдзень, але можна адпрацоўваць вываз смецця, прыбiранне лагера... ну рознае такое.
      - Мы адпрацуем.
      - Заўтра да вас прыйдзе камiсiя. Раскажуць вам, як тут усiм карыстацца, i растлумачаць правiлы, якiя тут у нас заведзены.
      Том сказаў:
      - Слухай, а што гэта такое? Што за камiсiя такая?
      Вартаўнiк адкiнуўся на спiнку крэсла:
      - Яна добра працуе. У лагеры пяць санiтарных аддзяленняў. З кожнага выбiраюць сваiх прадстаўнiкоў у цэнтральную камiсiю. Яна тут усiм распараджаецца. Яе слова - закон.
      - А калi хто з iх вельмi крута загне?
      - Ну што ж, адклiкаць яго можна таксама лёгка, як i абраць. Ды не, усе добра працуюць. Нядаўна ў нас вось што было. Ведаеш гэтых прапаведнiкаў з секты трасуноў? Ледзь дзе збярэцца народ, яны тут як тут - пропаведзi чытаюць i бляшанку па крузе пускаюць. Ну, наважылiся яны i сюды пранiкнуць. Шмат хто са старэйшых захацеў iх паслухаць. Слова за цэнтральнай камiсiяй. Склiкалi сход i вырашылi так: "Прапаведаваць у лагеры дазваляецца ўсiм. Збiраць ахвяраваннi не дазваляецца нiкому". Старыя нашы зажурылiся, бо з таго дня нiводзiн прапаведнiк тут больш носа не паказвае.
      Том засмяяўся i спытаў:
      - Значыць, тыя, што запраўляюць лагерам, тут i жывуць?
      - Ну так. I гэта толькi на карысць справе.
      - А яшчэ ты гаварыў пра палiсменаў...
      - Цэнтральная камiсiя сочыць, каб быў парадак, i ўводзiць правiлы. А яшчэ ёсць жаночая камiсiя. Заўтра яны зойдуць да тваёй мацi. Яны за дзецьмi наглядаюць i сочаць за чысцiнёй у санiтарных блоках. Калi мацi твая куды-небудзь на працу не пойдзе, ёй даручаць дзяцей, чые бацькi ходзяць на працу, а калi яна сама дзе ўладкуецца, што ж, на яе месца знойдуцца iншыя. Жанчыны i шыццём займаюцца, тут да нас медыцынская сястра прыходзiць, вучыць iх. Заняткi ёсць розныя.
      - Дык што, у вас зусiм фараонаў няма?
      - Няма, сэр. Без ордэра на арышт палiсмен сюды не паткнецца.
      - Ну, а калi хто наскандалiць цi нап'ецца i кулакi ў ход пусцiць, што тады?
      Вартаўнiк праткнуў алоўкам прамакатку:
      - Пасля першага разу цэнтральная камiсiя папярэджвае яго. Пасля другога яму даюць строгае папярэджанне. А пасля трэцяга - выганяюць з лагера.
      - Госпадзi, проста не верыцца! Сёння пад ноч шэрыфскiя памагатыя i гэтыя малойчыкi ў форменных фуражках цэлы лагер каля рэчкi спалiлi.
      - Да нас яны не ходзяць, - сказаў вартаўнiк. - Iншы раз вечарам нашы хлопцы выстаўляюць дазоры ўздоўж агароджы, асаблiва калi ў нас тут танцы вечарам у суботу.
      - Кожную суботу танцы? Божачка лiтасцiвы!
      - Ва ўсёй акрузе лепшых вечарынак не бывае.
      - Вось яно як! Чаму нiдзе больш такiх лагераў няма?
      Вартаўнiк насупiўся:
      - Давядзецца табе самому дадумацца. Iдзi паспi трохi.
      - Добрай ночы, - сказаў Том. - Мацi маёй тут вельмi спадабаецца. З ёю даўно ўжо па-чалавечы не абыходзiлiся.
      - Добрай ночы, - адказаў вартаўнiк. - Кладзiся спаць. У нас тут рана ўстаюць.
      Том iшоў па праходзе мiж двума радамi палатак. Вочы яго ўжо прывыклi бачыць пры святле зорак. Ён заўважыў, што рады палатак усе прамыя i што смецця каля iх няма. Зямля мiж iмi падмецена i апырскана вадой. З палатак чулася роўнае храпенне. Увесь лагер спаў. Том iшоў не спяшаючыся. Ён падышоў да санiтарнага блока нумар чатыры i з цiкавасцю агледзеў яго: непафарбаваны будынак, нiзенькi i груба скiданы, пад паветкай - некалькi радоў балеяў мыць бялiзну. Непадалёк ён убачыў свой грузавiк i цiхенька падышоў да яго. Брызент быў ужо нацягнуты, пад iм не чулася нi гуку. Падышоўшы блiжэй, ён убачыў, як з ценю, што падаў ад грузавiка, аддзялiлася нечая постаць i пасунулася ў яго бок. Гэта была мацi. Яна цiха запыталася:
      - Гэта ты, Том?
      - Я.
      - Ш-ш!.. - прашаптала яна. - Усе спяць. Вельмi знясiлелi.
      - Табе таксама не шкодзiла б паспаць.
      - Я цябе чакала. Усё добра?
      - Парадак, - адказаў Том. - Але нiчога расказваць не буду. Ранiцай сама пра ўсё даведаешся. Табе тут падабаецца?
      Мацi зноў прашаптала:
      - Кажуць, у iх тут гарачая вада ёсць.
      - Ага, ёсць. А цяпер спаць кладзiся. Я ўжо не прыпомню, калi ты апошнi раз спала.
      Але мацi дапытвалася:
      - А што ты такое не хочаш мне расказаць?
      - Ды нiчога. Iдзi спаць.
      I тут яна сказала тонам капрызнай дзяўчынкi:
      - А як я засну, калi ўвесь час толькi i думаць буду, чаму ён расказваць не хоча.
      - А ты не думай, - сказаў Том. - Ранiцай, як устанеш, надзень свежую сукенку i... тады сама пра ўсё даведаешся.
      - Не, я з такiмi думкамi заснуць не змагу.
      - А трэба. - Том весела хмыкнуў. - Трэба паспаць.
      - Добрай ночы, - цiха прамовiла мацi, прыгнулася i юркнула ў цемру пад брызент.
      Том залез цераз заднi борт на машыну. Ён лёг дагары на драўляную платформу i, падклаўшы сплеценыя рукi пад галаву, прыцiснуў локцi да вушэй. Ноч рабiлася халаднейшай. Том зашпiлiў пiнжак на грудзях i зноў закiнуў рукi за галаву. Над iм ззялi яркiя, колкiя зоркi.
      Том прачнуўся яшчэ зацемна. Яго пабудзiла нягучнае бразганне. Ён прыслухаўся i зноў пачуў цiхi ляск жалеза аб жалеза. Ён расправiў зацёклыя рукi i ногi i зябка пакурчыўся. Лагер яшчэ спаў. Том прыўзняўся i стаў глядзець цераз борт грузавiка. Горы на ўсходзе былi сiнявата-чорныя, але за iмi, на вачах у яго, занялося кволае святло, кранула абрысы гор бледнай чырванню i, расцякаючыся па небе, рабiлася ўсё халаднейшым, шарэла i меркла, пакуль зусiм не злiлося з непрагляднай ноччу над заходнiм гарызонтам. А ўнiзе, у далiне, зямлю завалакло лiлаватае перадсвiтальнае сутонне. Зноў нешта бразнула. Том правёў позiркам уздоўж шэрагу палатак, крыху святлейшых за шэрань зямлi. Каля адной з iх блiснуў чырванавата-жоўты агеньчык, якi прабiваўся праз шчылiны прапаленай бляшанай печкi. Над куртатай трубой вiўся шэры дымок.
      Том пералез цераз борт i саскочыў на зямлю. Не спяшаючыся, ён пайшоў да печкi. Каля яе ўбачыў маладзенькую жанчыну, убачыў, што на сагнутай у локцi руцэ яна трымае грудное дзiця i што яно ссе, схаваўшы галаву пад кофтачку мацi. Маладзiца хадзiла каля печкi, падпраўляла сушняк у топцы, перастаўляла канфоркi, каб была лепшай цяга, адчыняла засланку; а дзiця не пераставала смактаць, i маладая мацi спрытна перакiдвала яго з рукi на руку. Дзiця не замiнала ёй завiхацца каля печкi, не парушала лёгкасцi i зграбнасцi яе рухаў. А чырванавата-жоўтыя язычкi полымя выбiвалiся са шчылiн у печцы i кiдалi трапяткiя блiкi на палатку.
      Том падышоў блiжэй. У нос ударыў прыемны пах смажанай свiной грудзiнкi i гарачага хлеба. На ўсходзе хутка святлела. Том падышоў да самай печкi i выцягнуў над ёю рукi. Маладзiца паглядзела на яго, кiўнула яму галавой, i дзве яе касы тузанулiся ў бакi.
      - Добрай ранiцы, - павiталася яна i перавярнула скрылiк грудзiнкi на патэльнi.
      Полка ў палаткi задралася, i з яе выйшаў малады мужчына, а за iм старэйшы за яго гадамi чалавек. Абодва былi ў сiнiх, новых з выгляду рабочых баваўняных штанах i ў такiх самых куртках са шчыльнай набiўкай, на якiх блiшчалi медныя гузiкi. Абодва мужчыны былi вельмi падобныя адзiн да аднаго - рысы твару рэзкiя, вострыя. У малодшага падбародак зарос цёмнай шчэццю, а ў старэйшага сiвой. Галовы ў iх былi мокрыя, з валасоў сцякала вада, збiраючыся кроплямi на шорсткiх бародах. Шчокi вiльготна паблiсквалi. Яны сталi поплеч i моўчкi пазiралi, як святлее неба на ўсходзе. Потым адначасова пазяхнулi i перавялi позiрк на светлыя краi ўзгоркаў. I тут яны заўважылi Тома.
      - Добрага ранку, - прамовiў старэйшы, i на яго твары не адбiвалася нi прыязнасцi, нi варожасцi.
      - Добрай ранiцы, - адказаў Том.
      Малодшы таксама павiтаўся:
      - Добрага ранку.
      Кроплi вады на iх тварах высыхалi. Абодва падышлi блiжэй i сталi грэць над плiтою рукi.
      Маладая жанчына не пераставала ўвiхацца каля печкi. Толькi на хвiлiнку яна пасадзiла дзiця i завязала косы шнурком на патылiцы, i цяпер яны матлялiся ў яе за спiнай. Яна паставiла на вялiкую скрыню алавяныя кубкi i талеркi i каля iх паклала нажы i вiдэльцы, вылавiла з густога сала скрылiкi свiнiны i паклала на алавянае блюда, дзе яны, крыху яшчэ пасквiрчэўшы i пашыпеўшы, ператварылiся ў хрумсткiя скваркi. Потым яна адчынiла дзверцы духоўкi i выняла з яе бляху з вялiкiмi пышнымi праснакамi.
      Калi ад бляхi пацягнула пахам гарачых праснакоў, мужчыны глыбока ўдыхнулi носам паветра. Малодшы цiха ўсклiкнуў:
      - А божачкi!
      Старэйшы мужчына павярнуўся да Тома:
      - Ты снедаў?
      - Яшчэ не. Мае вунь там. Не паднялiся яшчэ. Адсыпаюцца.
      - Дык садзiся з намi. У нас, дзякуй богу, яды хапае.
      - Ну дзякуй, - адказаў Том. - Такi смачны дух, што цяжка адмовiцца.
      - А што, хiба няпраўда? - сказаў малодшы мужчына. - Ты калi-небудзь чуў пах прыямнейшы? - Абодва падышлi да скрынi i прыселi адзiн супраць аднаго на кукiшкi.
      - Працуеш тут? - пацiкавiўся малодшы.
      - Толькi збiраюся, - адказаў Том. - Мы сёння пад ноч толькi прыехалi. Я яшчэ не паспеў агледзецца.
      - А мы дванаццаты ўжо дзень працуем.
      Ад печкi пачуўся голас жанчыны:
      - Нават новую адзежу ўжо купiлi. - Мужчыны глянулi на свае каляныя курткi i крыху збянтэжана ўсмiхнулiся. Жанчына паставiла на скрыню талерку са смажанiнай, пышныя, румяныя праснакi, мiску з растопленым салам, кацялок з кавай i таксама прысела на кукiшкi каля скрынi.
      Абодва мужчыны напоўнiлi свае талеркi, палiлi праснакi гарачым салам i пасаладзiлi каву.
      Старэйшы напхаў поўны рот праснака, жаваў, жаваў, сёрбаў каву i глытаў.
      - Божа мой, якая смаката! - сказаў ён i зноў напхаў рот.
      Малодшы сказаў:
      - Мы дванаццаты ўжо дзень добра ядзiм. Нi разу не было так, каб не пад'елi - i снеданне, i абед, i вячэра. Працуем, атрымлiваем грошы i добра харчуемся. - Ён зноў, ледзь не як ашалелы, накiнуўся на ежу, наклаўшы сабе поўную талерку. Потым абодва мужчыны выпiлi пякучай кавы, выплюхнулi гушчу на зямлю i зноў налiлi ў кубкi.
      - Ну, час iсцi, - сказаў старэйшы.
      Малады павярнуўся да Тома:
      - Слухай, мы тут трубы пракладаем недалёка. Хочаш, пойдзем з намi, можа, i цябе гаспадар возьме.
      Том сказаў:
      - О, вельмi вам удзячны. I за снеданне дзякуй вялiкi.
      - Калi ласка, - сказаў старэйшы. - Мы паспрабуем табе памагчы ўладзiцца на працу, калi хочаш.
      - Вы проста наскрозь мяне бачыце - вядома, хачу, - адказаў Том. - Толькi пачакайце хвiлiнку. Я сваiх папярэджу. - Ён паспешлiва пайшоў да сваёй палаткi, нагнуўся i зазiрнуў пад брызент. У прыцемку ўбачыў няясныя постацi на матрацах. Пад адной коўдрай нехта раптам заварушыўся. З-пад яе, выкручваючыся, як змяя, выбралася Руцi, валасы падалi ёй на вочы, сукенка была памятая, уся скручаная. Дзяўчынка асцярожна выпаўзла на жываце з палаткi i стала на ногi. Шэрыя вочы яе са сну глядзелi спакойна i ясна, без гарэзлiвасцi. Том адышоў ад палаткi, кiўком галавы паманiў яе за сабой, вочы iх стрэлiся.
      - Госпадзi, як ты расцеш! - сказаў Том.
      Руцi сумелася i адвяла позiрк.
      - Вось слухай, - сказаў Том. - Нiкога цяпер не будзi, а як падымуцца, скажы, што я пайшоў - можа, на працу ўладкуюся. Маме скажы, я ў суседзяў снедаў. Зразумела?
      Руцi кiўнула галавой, што зразумела, i зноў адвярнулася, пагляд вачэй яе быў зусiм дзiцячы.
      - Не будзi iх, - яшчэ раз папярэдзiў Том i паспешлiва пакрочыў да сваiх новых знаёмых. А Руцi апаслiва падышла да санiтарнага блока i крадком зазiрнула ў адчыненыя дзверы.
      Абодва мужчыны чакалi Тома. Ён вярнуўся. Маладая жанчына выцягнула з палаткi матрац i пасадзiла на яго дзiця, а сама ўзялася мыць бялiзну.
      Том сказаў:
      - Мне трэба было сказаць бацькам, куды я пайшоў. Яны яшчэ спяць. - Усе трое пакрочылi па праходзе мiж палатак.
      Лагер пачынаў ажываць. Каля толькi што разведзеных вогнiшчаў завiхалiся жанчыны, рыхтавалi снеданне - рэзалi мяса, мясiлi цеста на праснакi. А мужчыны пахаджвалi каля палатак i каля машын. Неба было ўжо ружовае. Перад канторай высокi худы стары клапатлiва разраўноўваў граблямi дарожку. Ён так вадзiў граблямi, што вузкiя баразёнкi выходзiлi простыя i глыбокiя.
      - Нешта ты сёння рана падняўся, бацька, -сказаў яму малады чалавек, калi яны ўсе трое праходзiлi мiма.
      - Ага, так. За пастой адпрацоўваю.
      - За пастой! - усмiхнуўся малады. - Ён напiўся ў суботу вечарам i дапазна гарланiў песнi ў сваёй палатцы. Камiсiя ў пакаранне прымусiла яго папрацаваць. - Яны iшлi цяпер па краi чорнай ад мазуту дарогi, абсаджанай з аднаго боку арэхавымi дрэвамi. З-за гор вызiрнуў абадок сонца. Том сказаў:
      - Дзiўна неяк. Я паснедаў у вас, а як зваць мяне, не сказаў, i вы таксама не назвалiся. Я - Том Джоўд.
      Старэйшы глянуў на яго i слаба ўсмiхнуўся:
      - Ты, вiдаць, у гэтых краях нядаўна?
      - Усяго некалькi дзён.
      - Так я i думаў. Проста дзiўна - i хутка ж тут адвыкаеш iмя сваё называць... так шмат народу. Адзiн аднаго тут клiчуць проста "прыяцель". Дык вось, сэр, зваць мяне Цiмацi Ўолес, а гэта сын мой - Уiлкi.
      - Вельмi прыемна, - сказаў Том. - А вы самi тут даўно?
      - Дзесяць месяцаў, - адказаў Уiлкi. - Мы прыбылi сюды ў самым хвасце леташняга патоку бежанцаў. А госпадзi! Ну i часiна была, ну i часiна! Ледзь з голаду не памерлi. - Iх чаравiкi пастуквалi па грунтавой дарозе. Мiма прайшоў грузавiк, поўны людзей, паглыбленых у свае думкi. Яны трымалiся за барты i панура пазiралi на дарогу.
      - Гэтыя працуюць на газавую кампанiю, - сказаў Цiмацi. - Добра зарабляюць.
      - Я мог бы ўзяць наш грузавiк, - прапанаваў Том.
      - Не, не варта. - Цiмацi нахiлiўся i падабраў з зямлi зялёны грэцкi арэх. Калупнуў яго пазногцем i шпурнуў у чорнага дразда, якi сядзеў на драцяной агароджы. Дрозд успырхнуў i, калi арэх праляцеў пад iм, зноў апусцiўся на дрот i пачысцiў дзюбкай блiскучае чорнае пер'е.
      Том запытаўся:
      - А ў вас машыны няма?
      Абодва Ўолесы змоўчалi, i, глянуўшы на iх, Том убачыў збянтэжанасць на iх тварах.
      Уiлкi сказаў:
      - Туды, дзе мы працуем, недалёка - усяго адна мiля, вось па гэтай дарозе.
      Цiмацi сярдзiта загаварыў:
      - Не, няма ў нас машыны. Прадалi. Вымушаны былi. Есцi не было чаго, хоць зубы на палiцу кладзi. Працу таксама не маглi знайсцi. А тут кожны тыдзень прыходзяць скупшчыкi. Прыйдзе такi, убачыць, што ты галодны, i бярэцца купiць тваю машыну. I калi ты досыць ужо згаладаўся, ён у цябе яе за бясцэнак купляе. А мы... мы былi ох якiя галодныя. За дзесяць даляраў прадалi. - Цiмацi плюнуў на дарогу.
      Уiлкi спакойна сказаў:
      - На тым тыднi я ў Бейкерсфiлдзе быў. Бачыў яе... выстаўлена на продаж... стаiць сабе наша машына, а на бiрцы цана - семдзесят даляраў.
      - У нас выйсця не было, - зноў загаварыў Цiмацi. - Вырашылi: лепей няхай нас абрабуюць, чым мы iх. Да крадзяжу мы яшчэ не дайшлi, але ох як былi мы блiзка да яго!
      Том сказаў:
      - А мы, ведаеце, перад ад'ездам чулi, што работы тут да чорта. I яшчэ лiсткi такiя чыталi, у якiх людзей сюды заклiкалi.
      - Так, - сказаў Цiмацi, - мы iх таксама чыталi. А работы тут мала. I плата ўвесь час падае. Галава балiць ад думак, як пракармiцца.
      - Цяпер жа ў вас праца ёсць, - нагадаў яму Том.
      - Ёсць, толькi гэта ненадоўга. Гаспадар у нас добры. Участак у яго невялiкi. Разам з намi працуе. Але ненадоўга ўсё гэта.
      Том сказаў:
      - Нашто ж вам мяне ўладкоўваць? Утраiх з работай яшчэ хутчэй справiмся. Вы ж самi сабе да горла нож падносiце, чаму так робiце?
      Цiмацi пакруцiў галавой:
      - Не ведаю. Вiдаць, па дурноце. Мы думалi купiць сабе капелюшы. Толькi наўрад цi ўдасца. Вунь яго ўчастак, направа. Праца выгадная. Трыццаць цэнтаў у гадзiну. I гаспадар добры, з намi па-прыяцельску.
      Яны збочылi з дарогi i прайшлi па пасыпанай жвiрам дарожцы цераз невялiкi агародчык; за прысадамi стаялi белы дамок сярод купкi цянiстых дрэў i адрына; за адрынай вiднеўся вiнаграднiк i баваўнянае поле. Калi яны параўнялiся з дамком, сеткаватыя дзверы на ганку грукнулi, i па прыступках спусцiўся загарэлы каржакаваты чалавек у кардонным шлеме. Ён iшоў па двары, падкасваючы на хаду рукавы кашулi. Яго густыя, абсмаленыя сонцам бровы пахмурна ссунулiся. Шчокi былi чырвоныя ад загару.
      - Добрага вам ранку, мiстэр Томас, - павiтаўся Цiмацi.
      - Добрага, - раздражнёна буркнуў той.
      Цiмацi сказаў:
      - Гэта Том Джоўд. Можа, вы знойдзеце магчымасць узяць яго на працу?
      Гаспадар сярдзiта глянуў на Тома i раптам рагатнуў, але бровы ў яго так i засталiся насупленымi.
      - О, вядома, вядома. Я яго вазьму. Я ўсiх, каго хочаце, вазьму. Можа, i цэлую сотню вазьму.
      - Мы проста думалi... - прабачлiвым тонам пачаў быў Цiмацi.
      Томас перабiў яго:
      - Ага, i я таксама думаў. - Ён крута павярнуўся тварам да iх. - Мне трэба з вамi пагаварыць. Я плачу вам трыццаць у гадзiну, так?
      - Так, мiстэр Томас... але мы...
      - I за трыццаць цэнтаў вы робiце, што мне трэба. - Томас пераплёў пальцы сваiх вялiкiх агрубелых рук.
      - Мы стараемся добра працаваць.
      - Ну дык вось, хопiць. З сённяшняга дня я плачу вам дваццаць пяць у гадзiну, хочаце - заставайцеся, не хочаце - iдзiце. - Чырвань на яго твары пацямнела ад гневу.
      Цiмацi сказаў:
      - Мы добра працавалi. Вы самi казалi.
      - Казаў. Але цяпер усё так павярнулася, што, здаецца, я не магу наймаць людзей. - Томас глынуў слiну. - Вось слухайце. У мяне шэсцьдзесят пяць акраў зямлi. Пра Асацыяцыю фермераў вы калi-небудзь чулi?
      - Ну, вядома, чулi.
      - Дык вось, я ў яе ўваходжу. Учора вечарам у нас быў сход. А хто верхаводзiць у Асацыяцыi, ведаеце? Зараз скажу. Заходнi банк. Банку гэтаму належыць ледзь не ўся наша далiна, а што не яго, на тое ён мае вэксалi па пазыках. I ўчора адзiн банкаўскi прадстаўнiк сказаў мне: "Вы плацiце трыццаць цэнтаў у гадзiну. Давядзецца вам збавiць да дваццацi пяцi". Я кажу яму: "У мяне добрыя работнiкi. Такiм не шкада i трыццаць даць". А ён мне: "Не ў гэтым справа. Цяпер устаноўлена плата дваццаць пяць цэнтаў. Калi будзеце плацiць трыццаць, узнiкне незадавальненне. I дарэчы, кажа, вам, напэўна ж, зноў спатрэбiцца пазыка ў наступным годзе пад новы ўраджай, цi ж не так?" - Томас замаўчаў. Ён цяжка i хрыпла дыхаў. - Цяпер ясна? Стаўка - дваццаць пяць цэнтаў - i за гэта дзякуй скажыце.
      - Мы старанна працавалi, - разгублена прамовiў Цiмацi.
      - Да вас яшчэ не дайшло? Пан Банк наймае дзве тысячы чалавек, а я ўсяго толькi вас траiх. У мяне даўгавыя абавязацельствы. Вось i паварушыце мазгамi. Калi знойдзеце выйсце, я, бог сведка, пярэчыць не буду. Яны мяне ў кут загналi.
      Цiмацi пакруцiў галавой:
      - Не ведаю, што i казаць.
      - Хвiлiнку пачакайце. - Томас шпарка падняўся на ганак. За iм з грукатам зачынiлiся дзверы. Праз момант ён вярнуўся з газетай у руцэ. - Вось, бачылi? Я вам прачытаю. "Грамадзяне, абураныя дзейнасцю чырвоных агiтатараў, спалiлi перасяленчы лагер. Мiнулай ноччу група грамадзян, выведзеная з цярпення агiтацыяй, якая праводзiлася ў мясцовым лагеры перасяленцаў, спалiла датла палаткi i запатрабавала ад агiтатараў пакiнуць нашу акругу".
      Том пачаў быў:
      - Ага, я... - i раптам асекся i сцiснуў губы.
      Томас акуратна склаў газету i засунуў яе ў кiшэню. Ён ужо авалодаў сабой. Спакойна сказаў:
      - Людзей гэтых паслала туды Асацыяцыя. Вось я iх i выдаў. I калi там даведаюцца, што я вам сказаў, дык у наступным годзе фермы ў мяне ўжо не будзе.
      - Проста розуму не дабяру, што сказаць, - паўтарыў Цiмацi. - Калi там на самай справе былi агiтатары, тады зразумела, чаму ў Асацыяцыi так раз'юшылiся.
      Томас сказаў:
      - Я даўно да ўсяго гэтага прыглядаюся. Перад кожным знiжэннем платы абавязкова паяўляюцца чырвоныя агiтатары. Абавязкова. Каб на iх чорт, яны завабiлi мяне ў пастку. Дык як, што вы вырашылi? Дваццаць пяць цэнтаў?
      Цiмацi апусцiў вочы долу.
      - Я згодзен, - вымавiў ён.
      - I я, - сказаў Уiлкi.
      Том сказаў:
      - Ну, здаецца, мне пашанцавала як на першы раз. Канешне, я таксама буду працаваць у вас. Мне адмаўляцца нельга.
      Томас выцягнуў з задняй кiшэнi штаноў стракатую шаўковую насоўку i выцер ёю губы i падбародак.
      - Проста не ведаю, колькi яшчэ так будзе далей. I як вы толькi ўхiтраецеся сям'ю пракармiць на такiя грошы, не магу зразумець.
      - Пакуль працуем - кормiмся, - сказаў Уiлкi. - А вось як работы няма...
      Томас глянуў на свой наручны гадзiннiк.
      - Ну хадзем, выкапаем канаву. А бог з iм, - раптам сказаў ён рашуча, - так i быць, скажу. Вы жывяце ва ўрадавым лагеры, так?
      Цiмацi насцярожыўся.
      - Так, сэр.
      - I кожны суботнi вечар у вас там танцы?
      Уiлкi ўсмiхнуўся:
      - А як жа.
      - Дык вось што. У наступную суботу будзьце асцярожныя.
      Цiмацi раптам ускiнуў галаву i падступiў блiжэй да Томаса.
      - Што вы маеце на ўвазе? Я член цэнтральнай камiсii. Я павiнен ведаць.
      Томас паглядзеў на яго з асцярогай.
      - Нiкому не кажыце, што ад мяне даведалiся.
      - А што такое?
      - У Асацыяцыi цярпець не могуць гэтых урадавых лагераў. Шэрыфавых падручных туды не пашлеш. Там, я чуў, людзi самi сабе законы пiшуць, i без ордэра нiкога нельга арыштаваць. Дык вось, калi ў вас распачнецца бойка цi там стралянiна, тады да вас заявяцца шэрыфавы падручныя i ачысцяць лагер ад усiх вас.
      Цiмацi раптам неяк перамянiўся. Ён расправiў плечы, вочы ў яго сталi халодныя.
      - Вы хочаце сказаць, што...
      - Толькi нiкому не расказвайце, што ад мяне чулi, - прамовiў Томас з трывогай у голасе. - У суботу вечарам у вашым лагеры выбухне бойка. А шэрыфавы агенты будуць напагатове.
      Том недаўменна запытаўся:
      - Навошта ўсё гэта? Людзi ж нiкому не перашкаджаюць.
      - Я скажу табе навошта, - адказаў Томас. - Людзi ў гэтым лагеры прывыкаюць да чалавечнага абыходжання. А потым трапiць з iх хто ў лагер перасяленцаў, i з iм будзе цяжка справiцца. - Ён зноў сцёр насоўкай пот з твару. - Ну iдзiце, працуйце. Далiбог, дагаварылiся мы з вамi да таго, што я без фермы застануся. Але вы мне як людзi падабаецеся.
      Цiмацi павярнуўся да яго i падаў яму сваю худую мазолiстую руку, i Томас пацiснуў яе.
      - Нiхто не даведаецца, хто нам сказаў. Дзякуй вам ад нас. Бойкi не будзе.
      - Бярыцеся за справу, - сказаў Томас. - I памятайце: дваццаць пяць цэнтаў у гадзiну.
      - Папрацуем i за столькi... - сказаў Уiлкi, - на вас.
      Томас пакрочыў да дамка.
      - Я праз хвiлiнку таксама прыйду, - сказаў ён. - А вы бярыцеся за справу. - Сеткаватыя дзверы зачынiлiся за iм.
      Том i Ўолесы мiнулi выбеленую вапнай адрыну i па ўскрайку поля падышлi да доўгай вузкай канавы, уздоўж якой ляжалi секцыi бетоннай трубы.
      - Вось тут мы i працуем, - сказаў Уiлкi Тому.
      Яго бацька адчынiў адрыну i вынес адтуль дзве кiркi i тры рыдлёўкi. Ён сказаў Тому:
      - На, бяры сваю красуню.
      Том узважыў кiрку ў руцэ.
      - Ого! Якраз мне да пары.
      - Пабачым, што ты ў адзiнаццаць гадзiн запяеш, - усмiхнуўся Ўiлкi. Паглядзiм, якая яна табе пара.
      Яны падышлi да канца няскончанай канавы. Том зняў пiнжак i кiнуў яго на груду выкапанай зямлi. Ён адсунуў кепку з iлба i ступiў у канаву. Папляваў на далонi. Кiрка ўзляцела ў паветра i апусцiлася, блiснуўшы на сонцы. Том цiха кракнуў. Кiрка ўзвiвалася ўгору i падала, i краканне чулася якраз у той момант, калi лязо ўгрызалася ў зямлю, рассякаючы грунт.
      Уiлкi ўсклiкнуў:
      - Вось гэта я разумею! Ну i землякоп нам, та, трапiўся! Ён з кiркай, як з роднай.
      Том адказаў:
      - Я намахаўся ёю, дзе трэба - ух! Так, так, сэр, - ух! Не адзiн год - ух! Прыемна лашчыць далонь - ух! - Пад яго ўдарамi адколвалася глыба за глыбай. Сонца паднялося ўжо над фруктовымi дрэвамi, i вiнаграднае лiсце адлiвала золатам на лозах. Разрыхлiўшы шэсць футаў канавы, Том ступiў убок i выцер з iлба пот. Яго месца заняў Уiлкi. Рыдлёўка падымалася i апускалася, i груда выкiнутай зямлi абапал канавы расла ў даўжыню.
      - Я ўжо нешта чуў пра гэту цэнтральную камiсiю, - сказаў Том. - Значыць, вы ўваходзiце ў яе?
      - Так точна, сэр! - адказаў Цiмацi. - На нас ляжыць вялiкая адказнасць. На ўсiх нас. Мы стараемся, як можам, i людзi ў лагеры, як могуць, памагаюць нам. Каб толькi буйныя фермеры не так нам дапякалi. А то спакою не даюць.
      Том скочыў у канаву, i Ўiлкi стаў з краю. Том загаварыў:
      - А што з гэтай бойкай на танцах - ух! пра якую ён казаў? - ух! Што яны задумалi?
      Цiмацi iшоў следам за Ўiлкi, i яго рыдлёўка скрэбла i падчышчала дно канавы, рыхтуючы яе пад трубу.
      - Вiдаць, хочуць выжыць нас з лагера, - гаварыў ён. - Баяцца, што мы арганiзуемся, думаю. Магчыма, яны маюць рацыю. Лагер наш - гэта i ёсць арганiзацыя. Людзi клапоцяцца самi пра сябе. Струнны аркестр у нас найлепшы ў акрузе. Тым, хто галадае, адкрылi ў краме невялiкi крэдыт. Пяць даляраў - на такую суму можаш узяць харчу, i лагер за цябе ў адказе перад крамнiкам. З уладамi ў нас непрыемнасцей нiякiх не было. Вiдаць, гэта i палохае багатых фермераў. Не могуць засадзiць нас за краты - вось i страшна iм. Яны, пэўна, думаюць: тыя, што могуць самi сабой кiраваць, здольныя i на iншыя справы.
      Том адышоўся ад канавы i выцер пот, якi залiваў яму вочы.
      - Вы чулi, што напiсана ў газеце пра агiтатараў у лагеры на поўнач ад Бейкерсфiлда?
      - Чулi, не глухiя, - адказаў Уiлкi. - Такое ўжо не першы раз.
      - Дык вось, я адтуль. Нiякiх агiтатараў там не было. Людзей, якiх яны называюць чырвонымi. I наогул, што гэта за людзi такiя - чырвоныя?
      Цiмацi зрэзаў рыдлёўкай невялiкi грудок на дне канавы. Белае шчацiнне ў ягонай барадзе паблiсквала на сонцы.
      - Шмат хто цiкавiцца чырвонымi, - усмiхнуўся Цiмацi. - I вось адзiн тут у нас дазнаўся. - Ён прыпляскаў рыдлёўкай насыпаную на край канавы зямлю. - Ёсць тут у нас такi Гайнс. У яго ледзь не трыццаць тысяч акраў зямлi: персiкi i вiнаград - кансервавы завод i вiнаробня. Дык ад яго толькi i чуеш пра чырвоных: "Гэтыя праклятыя чырвоныя давядуць краiну да пагiбелi" i "Трэба гнаць адсюль гэтых чырвоных вырадкаў". А тут адзiн хлапец, навiчок у нас, аднаго дня слухаў, слухаў, пачухаў патылiцу ды кажа: "Мiстэр Гайнс, я ў гэтых краях нядаўна. Хто яны, тыя праклятыя чырвоныя?" А Гайнс адказвае: "Чырвоны гэта той сукiн сын, якi патрабуе трыццаць цэнтаў у гадзiну, калi мы плацiм дваццаць пяць". Хлопец падумаў, падумаў, зноў паскроб патылiцу i кажа: "Але ж, мiстэр Гайнс, я не сукiн сын, а калi чырвоныя вось такiя... дык я таксама хачу атрымлiваць трыццаць цэнтаў у гадзiну. Кожны хацеў бы. Мы, мiстэр Гайнс, усе чырвоныя, каб на яго лiха". - Цiмацi падраўнаваў рыдлёўкай дно канавы, i цвёрдая зямля заблiшчала на зрэзе.
      Том засмяяўся:
      - I я б не ад таго. - Яго кiрка высока ўзляцела i апусцiлася, i грунт даў трэшчыну. Пот залiваў яму лоб, сцякаў каля носа i паблiскваў кроплямi на шыi. - А, чорт, - сказаў ён, - кiрка - добрая рэч - ух! калi ты з ёю ў ладах - ух! А прыладзiшся - ух! - i разам з ёю праца спорыцца - ух!
      Яны iшлi адзiн за адным, i канава паступова расла ў даўжыню, а сонца, усё вышэй падымаючыся ў ранiшнiм небе, абдавала iх спёкай.
      Калi Том пайшоў, Руцi яшчэ крыху паглядзела праз адчыненыя дзверы ў санiтарны блок.