Бацька з палёгкай уздыхнуў:
      - Што ж, яна хоць начыстую загаварыла. Я ўжо колькi начэй не сплю, галава разрываецца. А цяпер можна ўсё адкрыта абмеркаваць.
      Мацi вярнулася з поўным вядром вады, ад якой iшла пара.
      - Ну што, падумалi? - патрабавальна запыталася яна.
      - Усё яшчэ вырашаем, - адказаў Том. - А што, калi i праўда на поўнач рушыць - туды, дзе бавоўна? Тут мы ўжо ўсё абшнарылi. Нiчога тут не знойдзеш, гэта ясна. Давайце, можа, адразу i пагрузiмся, паедзем на поўнач. Якраз паспеем да самага збору. Мне так i карцiць ужо адчуць пад рукой бавоўну. Бак у цябе поўны, Эл?
      - Амаль поўны - дзвюх цаляў не хапае да верху.
      - Думаю, даедзем.
      Мацi занесла талерку над вядром.
      - Ну дык як? - запыталася яна.
      Том сказаў:
      - Тваё ўзяло, ма. Здаецца, едзем. Так, тата?
      - Трэба, думаю, ехаць, - адказаў бацька.
      Мацi перавяла на яго позiрк.
      - Калi?
      - Марудзiць нельга. Можна i заўтра рана.
      - Ранiцай i паедзем. Я ж сказала вам, колькi ў нас засталося.
      - Ты, ма, не думай, што я не хачу. Я ўжо два тыднi дасыта не еў. Жывот набiваць - набiваў, ды толку ад такой яды мала.
      Мацi акунула талерку ў вядро.
      - Ранiцай едзем, - сказала яна.
      Бацька хмыкнуў.
      - Вось якiя часы насталi, - з'едлiва сказаў ён. - Раней мужчына ўсiм распараджаўся. А цяпер жанчыны камандуюць. Вiдаць, самая пара прызапасiць дручок.
      Мацi паставiла на скрыню талерку, з якой яшчэ сцякала вада, i, не падымаючы галавы, усмiхнулася:
      - Што ж, бацька, прызапась. Вось будзем сытыя, займеем дах над галавой, тады, можа, палка табе i згадзiцца, будзеш пеўнем хадзiць. А цяпер ты сваёй справай не займаешся, не думаеш, не працуеш. Было б так, што ж, мог бы ўзяцца i за дручок, а жанчыны толькi насамi шморгалi б i хавалiся па кутках, як мышы. Думаеш, вось зараз возьмеш палку i наб'еш жанчыну? Не, даражэнькi! Табе давядзецца ўступiць з ёю ў бойку, бо ў мяне таксама палка прыхаваная.
      Бацька атарапела ўхмыльнуўся.
      - Ты хоць пры дзецях такога не гаварыла б, iм такiя словы карысцi не прынясуць.
      - А ты спярша накармi iх, а пасля разважай, што iм на карысць, а што не, адрэзала мацi.
      Бацька абурана падняўся i пайшоў ад палаткi, дзядзька Джон паплёўся за iм.
      Рукi мацi ўсё яшчэ плюхалiся ў вадзе, але позiрк яе скiраваўся ў спiны мужчын, i яна з гордасцю сказала Тому:
      - Ён малайчына. Трымаецца яшчэ. У яго рукi свярбяць даць мне лупцоўкi.
      Том засмяяўся:
      - Ты што ж гэта - наўмысна яго раз'ятрываеш?
      - А што ж ты думаў? Мужчына iншы раз мучыцца, мучыцца, усе пячонкi сабе выгрызае, потым кладзецца i памiрае з тугi. А калi яго як след раззлаваць, тады ўсё добра. Бацька слова грубага не вымавiў, але аж ашалеў ад злосцi. Цяпер ён мне пакажа.
      Эл падняўся са скрынi:
      - Пайду крыху прайдуся па лагеры.
      - Лепш машыну праверыў бы перад дарогай, - напомнiў яму Том.
      - Ужо ўсё праверана.
      - Калi не так, маму на цябе напушчу.
      - Ну праверыў я яе. - Эл пакрочыў мiж палатак.
      Том уздыхнуў:
      - А я нешта стамiўся, ма. Можа, i мяне ты раззлуеш?
      - Ты разумнейшы, Том. Злаваць цябе без толку. Ты мая апора. Астатнiя... што тыя госцi... усе, акрамя цябе. А ты не здасi, Том.
      Увесь цяжар клаўся на яго плечы.
      - Не па нутры мне гэта, - сказаў ён. - Я пагуляць хачу, як Эл. I ўзлавацца хачу, як тата, альбо напiцца, як дзядзька Джон.
      Мацi пакруцiла галавой:
      - Нiчога ў цябе не выйдзе, Том. Я ведаю. З тае пары ведаю, як ты яшчэ маленькi быў. У цябе не атрымаецца. Ёсць людзi, якiя заўсёды застаюцца самi сабой, больш нiчым. Вось Эл - малец, на ўме ў яго адны дзяўчаты. Ты нiколi такiм не быў, Том.
      - Быў, быў. I цяпер такi.
      - Не. Што б нi рабiў, ты застаешся самiм сабой. Я гэта заўсёды ведала. Ты толькi языком iншы раз любiш памалоць.
      - Не, ма, ты гэта кiнь. Усё не так. Табе толькi здаецца.
      Мацi паклала нажы i вiдэльцы на груду талерак.
      - Магчыма. Можа, i здаецца. Разашарна, вытры посуд i прымi яго.
      Ружа Сарона цяжка паднялася з месца, выпнуўшы свой вялiкi жывот. Яна лянiва падышла да скрынi i ўзяла ў рукi памытую талерку.
      Том сказаў:
      - Так разадзьмулася, што нават вочы ў бакi палезлi.
      - Не трэба пакеплiваць з яе, - сказала мацi. - Яна ў нас малайчына. А ты пайшоў бы развiтаўся з кiм трэба.
      - Ага. I пайду даведаюся, цi далёка туды ехаць.
      Мацi сказала Ружы Сарона:
      - Ён усё гэта кажа не з жадання пакрыўдзiць цябе. А дзе Руцi з Уiнфiлдам?
      - Я бачыла, яны пабеглi за татам.
      - Ну i няхай.
      Ружа Сарона ўпраўлялася з посудам. Мацi непрыкметна прыгледзелася да яе.
      - Як ты сябе адчуваеш? Шчокi ў цябе нешта запалi.
      - Мне сказалi, малако трэба пiць, а я не п'ю.
      - Ведаю, што трэба. Ды яго няма.
      Ружа Сарона паныла сказала:
      - Каб Конi не пайшоў ад нас, мы б цяпер з iм жылi ў сваiм домiку, ён вучыўся б i ўсё такое. I малако б мы куплялi. I дзiця здаровым нарадзiлася б. А цяпер здаровым не будзе. Малако мне пiць трэба. - Яна засунула руку ў кiшэню фартуха i нешта паклала ў рот.
      - Што ты там грызеш? Пакажы, - сказала мацi.
      - Нiчога.
      - Але ж ты нешта грызеш, паказвай.
      - Проста драбочак вапны. Я знайшла вялiкi кавалак.
      - Гэта ж усё роўна, што зямлю есцi!
      - Мяне цягне на яе.
      Мацi доўга маўчала. Яна напяла каленямi спаднiцу. Нарэшце сказала:
      - Я гэта разумею. Неяк раз я з'ела кавалак вугалю, калi хадзiла цяжарная. Вялiкi кавалак. Бабка сказала, гэтага нельга рабiць. А пра дзiця сваё ты такiх слоў не гавары. Нават думаць пра гэта ты права не маеш.
      - Нi мужа. Нi малака.
      - Калi б ты была здаровая, я ўсыпала б табе як след. Аплявуху заляпiла б. - Мацi паднялася i пайшла пад брызент. Неўзабаве вярнулася, падышла да дачкi i працягнула руку. - Глянь! - У руцэ ў яе былi маленькiя зялёныя завушнiцы. Гэта табе.
      Вочы ў Ружы Сарона на момант пасвятлелi, але яна адразу адвяла iх убок.
      - У мяне вушы не праколатыя.
      - А мы iх зараз праколем. - Мацi зноў паспешлiва пайшла ў палатку i вярнулася з кардоннай скрыначкай у руках. Яна хуценька ўцягнула нiтку ў iголку, здвоiла яе i завязала на ёй некалькi вузельчыкаў. Пасля прасунула нiтку ў другую iголку, таксама завязала на ёй вузельчыкi i выняла са скрыначкi кавалак корка.
      - Ой, забалiць, забалiць! - спужалася Ружа Сарона.
      Мацi падышла да дачкi, паклала корак ёй пад мочку вуха i пракалола яе, канец iголкi ўпёрся ў корак.
      Ружа Сарона скурчылася:
      - Ой, коле! Мне будзе балець.
      - Мацней балець не будзе.
      - Будзе, будзе!
      - Ну добра. Давай спярша глянем з другога боку. - Мацi падклала корак пад другое вуха i пракалола iголкай мочку.
      - Балець будзе!
      - Цiха! - сказала мацi. - Гэта ўсё.
      Ружа Сарона здзiўлена паглядзела на яе. Мацi перарэзала нiткi, зняла iголкi i ўцягнула ў абедзве мочкi па вузельчыку.
      - Ну вось, - сказала яна. - Цяпер будзем кожны дзень працягваць па вузельчыку, праз два тыднi загаiцца, i ты зможаш надзець завушнiцы. Вазьмi, цяпер яны твае. Схавай пакуль дзе.
      Ружа Сарона асцярожна памацала вушы i паглядзела на кропелькi крывi, што засталiся на пальцах.
      - Зусiм не балiць. Толькi крышачку ўкалола.
      - Даўно трэба было гэта зрабiць. - Мацi глянула дачцэ ў твар i пераможна ўсмiхнулася. - Ну канчай з талеркамi. Дзiця будзе ў цябе добрае. Ледзь не забылася, што табе ўжо хутка, а вушы не праколатыя. Ну, цяпер не страшна.
      - А хiба гэта мае якое-небудзь значэнне?
      - А як жа. Вядома, мае значэнне.
      Эл шпацырнай хадою iшоў мiж палатак у бок танцавальнай пляцоўкi. Каля адной палаткi ён цiхенька свiснуў i пакрочыў далей. За рысай лагера ён сеў на траву.
      Чырвоная акаймоўка воблакаў, што сабралiся на захадзе, цяпер ужо пагасла, i асяродак у iх пачарнеў. Эл пачухваў ногi i пазiраў у вячэрняе неба.
      Праз некалькi хвiлiн да яго падышла бялявая дзяўчына, мiлавiдная, з выразнымi рысамi твару. Яна моўчкi апусцiлася на траву побач з Элам. Ён абняў яе за талiю, i пальцы яго пачалi забiрацца крыху вышэй.
      - Кiнь, - сказала дзяўчына. - Козытна.
      - Заўтра мы едзем, - сказаў Эл.
      - Заўтра? Куды? - Дзяўчына спалохана паглядзела на яго.
      - Далей, на поўнач, - безуважна прамовiў Эл.
      - Але ж мы збiралiся пажанiцца, цi ж не так?
      - Ну i пажэнiмся, калi-небудзь.
      - Ты ж казаў, што зусiм хутка! - занервавалася дзяўчына.
      - Хутка бывае па-рознаму.
      - Ты ж абяцаў! - Пальцы яго забралiся яшчэ вышэй. - Адчапiся, - крыкнула дзяўчына. - Ты казаў, што пажэнiмся.
      - Ну i пажэнiмся.
      - Але ж ты едзеш.
      - Што ты захвалявалася так? Цябе на кiсленькае пацягнула?
      - Не.
      Эл засмяяўся:
      - Выходзiць, я марна час патрацiў, га?
      Дзяўчына задрала падбародак, ускочыла на ногi.
      - Iдзi прэч, Эл Джоўд! I бачыць цябе больш не хачу.
      - Ды кiнь ты. Што з табой?
      - Уявiў сябе ўдальцом залётным!
      - Ды пачакай хвiлiнку.
      - Думаеш, я пайду з табой? А як жа! Быццам у мяне iншых няма.
      - Ну пачакай!
      - Не, сэр! Iдзi прэч!
      Раптам Эл iрвануўся наперад, злавiў яе за шчыкалатку i пацягнуў да сябе. Дзяўчына ўпала, ён схапiў яе, моцна абняў i зацiснуў рукою яе скажоны злосцю рот. Яна спрабавала ўкусiць руку, але ён выгнуў далонь, а другой рукой прыцiснуў яе да зямлi. I праз момант дзяўчына зацiхла, а яшчэ праз момант яны ўжо хiхiкалi, лежачы ў сухой траве.
      - Мы хутка вернемся, - гаварыў Эл. - У мяне будуць поўныя кiшэнi грошай. Паедзем з табой у Галiвуд, у кiно будзем хадзiць.
      Яна ляжала на спiне. Эл нахiлiўся над ёю. I ўбачыў у вачах у яе адбiтак яркай вячэрняй зоркi, i ўбачыў у вачах у яе адбiтак чорных воблакаў.
      - Мы паедзем на цягнiку, - сказаў ён.
      - А калi, ты думаеш, гэта будзе? - запыталася яна.
      - Ну, можа, праз месяц, - адказаў ён.
      Апусцiўся вячэрнi змрок. Бацька i дзядзька Джон сядзелi на кукiшках каля канторы разам з iншымi галовамi сем'яў. Перад вачамi ў iх была ноч i невядомая будучыня. Маленькi адмiнiстратар у пацёртым бездакорна белым касцюме стаяў, абапёршыся локцямi на парэнчы ганка. Твар у яго быў зямлiсты, асунуты.
      Хастан глянуў на яго i сказаў:
      - Вы пайшлi б трохi паспалi, мiстэр.
      - Ага, не шкодзiла б. Мiнулай ноччу ў трэцiм аддзяленнi былi роды. Яшчэ трохi, i я сапраўднай павiтухай стану.
      - Гэта таксама трэба ўмець, - зазначыў Хастан. - Жанатаму чалавеку ўсё трэба ўмець.
      Бацька сказаў:
      - Заўтра рана мы едзем.
      - Ужо? Куды?
      - Думаем падацца крыху далей на поўнач. Магчыма, якраз паспеем на збор бавоўны. Тут без працы сядзiм. Есцi няма чаго.
      - Вы дакладна ведаеце, што там ёсць праца? - запытаўся Хастан.
      - Не. Але ж тут яе ўжо напэўна няма.
      - Будзе. Крыху пазней будзе, - сказаў Хастан. - Мы вырашылi чакаць.
      - Не хочацца ехаць адсюль, - сказаў бацька. - Народ тут добры... i туалеты, i ўсё такое. Але ж ехаць трэба. У нас цэлы бак бензiну. Куды-небудзь дабяромся. Тут мы кожны дзень мылiся пад душам. Я ў жыццi нiколi такi чысты не хадзiў. Дзiўная рэч - раней мыўся раз на тыдзень, i ад мяне нiчым не пахла. А цяпер - дзень прапусцiш, i ад цябе смярдзiць. Што, гэта ад частага мыцця так?
      - Раней вы, можа, не заўважалi, - сказаў адмiнiстратар.
      - Магчыма, i так. Вельмi хочацца тут астацца.
      Маленькi адмiнiстратар сцiснуў скронi далонямi.
      - Па-мойму, сёння ноччу ў нас тут будзе яшчэ адзiн нованароджаны, - сказаў ён.
      - У нас у сям'i таксама неўзабаве чакаецца, - сказаў бацька. - Лепш бы тут раджала. Тут было б лепш.
      Том, Уiлi i метыс Джул сядзелi на краi танцавальнай пляцоўкi, пакалыхваючы нагамi.
      - У мяне цэлы пачак добрага тытуню, - сказаў Джул. - Пасмалiм?
      - Я б з ахвотай, - сказаў Том. - Чорт ведае калi я апошнi раз палiў. - Ён акуратна скруцiў цыгарку, стараючыся не рассыпаць карычневых табачынак.
      - Так, сэр, шкада, што вы ўжо едзеце, - сказаў Уiлi. - Вы людзi добрыя.
      Том запалiў папяроску.
      - Я многа думаў - ехаць, не ехаць. Госпадзi, хутчэй бы ўжо асесцi дзе-небудзь.
      Джул узяў у яго свой пачак.
      - Нядобра нам жывецца, - сказаў ён. - У мяне дачка маленькая. Думаў, прыеду ў Калiфорнiю, у школу яе пашлю. Ды дзе там! На адным месцы мы доўга не затрымлiваемся. Пажывеш дзе-небудзь трохi, i трэба цягнуцца далей.
      - Хоць бы нам у гэтыя гувервiлi зноў трапляць не давялося, - сказаў Том. Я ў адным нацярпеўся страху.
      - А што, шэрыфавы памагатыя ганялi?
      - Баяўся, каб не забiць каго з iх, - адказаў Том. - Мы i пабылi ў тым лагеры зусiм нядоўга, але я проста кiпеў увесь. Прыехаў палiсмен i забраў прыяцеля майго так, нiзашто - ён фараону гэтаму слова ўпоперак сказаў. Я ўвесь кiпеў, ледзь стрымаўся.
      - А ты баставаў калi-небудзь? - пацiкавiўся Ўiлi.
      - Не, нiколi.
      - Я ўсё думаю: чаму шэрыфскiя агенты не пранiкаюць у наш лагер, не арудуюць тут? Думаеш, гэты маленькi з канторы iм перашкода? Не, сэр!
      - Тады што ж? - запытаўся Джул.
      - Вось я табе i скажу: тое, што мы ўсе заадно. Калi палiсмен захоча каго-небудзь загрэбцi, ён павiнен перабраць увесь лагер. А на гэта ў яго духу не хопiць. Бо варта нам толькi раз крыкнуць, i ўмомант чалавек дзвесце прыбяжыць. Нядаўна адзiн арганiзатар выступаў у нас тут, каля дарогi. Гэтак паўсюль можна рабiць, кажа. Трымайцеся толькi гуртам. З дзвюма сотнямi людзей жарты дрэнныя. Шэрыфавы людзi толькi адзiночак вылоўлiваюць.
      - Ну, а што, калi i будзе саюз? - сказаў Джул. - Трэба ж, каб у яго важакi былi. А схопяць важака, i куды дзеўся твой саюз?
      - Што ж, - адказаў Уiлi, - калi-небудзь давядзецца над гэтым падумаць. Я тут цэлы ўжо год, а заработная плата ўсё падае i падае. Цяпер сям'ю нiяк не пракормiш сваёй працай, i з дня на дзень усё горш робiцца. Што ж нам, сядзець склаўшы рукi i з голаду памiраць? Проста не ведаю, што рабiць. Гаспадар коней кормiць, нават калi яны без работы стаяць, - як мiленькi. А вось калi на яго людзi працуюць, пляваць ён на iх хацеў. Выходзiць, конi яму куды даражэйшыя за людзей. Не разумею я гэтага.
      - Мне ўжо i думаць абрыдла, - сказаў Джул. - А думаць трэба. У мяне вось дачка маленькая. Самi ведаеце - прыгажуня. Ёй нават тут прыз за прыгажосць далi. А што з ёю далей будзе? На вачах худзее. Вынесцi гэтага не магу. Такая прыгожая... Я не вытрымаю, учыню што-небудзь.
      - Што? - запытаўся Ўiлi. - Што ты ўчынiш? Пойдзеш красцi? У турму сядзеш. Заб'еш каго? На шыбенiцу пойдзеш.
      - Не ведаю, - сказаў Джул. - У галаве ўсё блытаецца, як падумаю. Проста ў галаве ўсё блытаецца.
      - А мне запомняцца гэтыя танцы, - сказаў Том. - Нiдзе яшчэ я такiх прыстойных не бачыў. Што ж, спаць ужо час класцiся. Ну, будзьце здаровы. Дзе-небудзь яшчэ, можа, стрэнемся.
      - Абавязкова, - сказаў Джул.
      - Ну, усяго добрага. - Том пайшоў ад iх, i яго паглынула цемра.
      У палатцы Джоўдаў Руцi i Ўiнфiлд ляжалi ў цемры на адным матрацы, побач з мацi. Руцi прашаптала:
      - Ма!
      - Што табе? Ты не спiш?
      - Ма... а там... ну куды мы едзем, кракет будзе?
      - Адкуль я ведаю. Спi. Заўтра рана ад'язджаем.
      - Лепш застанемся, тут ёсць кракет, а там?
      - Ш-шш!..
      - Ма, Уiнфiлд вечарам набiў аднаго хлопчыка.
      - Дрэнна зрабiў.
      - Ага, дрэнна. Я яму так i сказала. Ён яго па носе ляснуў. Кроў так i хлынула, а божа мой!
      - Не трэба так гаварыць. Так гаварыць нядобра.
      Уiнфiлд павярнуўся тварам да iх.
      - Ён абазваў нас Окi! - з абурэннем сказаў ён. - А пра сябе кажа: я не Окi, я з Арэгона, а вы паганыя Окi. Ну я яму i даў.
      - Ш-шш... Дрэнна зрабiў. Ад яго мянушак табе шкоды нiякай.
      - А я не хачу, каб ён абзываў нас, - са злосцю сказаў Уiнфiлд.
      - Ш-ш... Спiце.
      Руцi сказала:
      - Ты бачыла б - кроў як хлыне, усю кашулю яму залiла.
      Мацi высунула руку з-пад коўдры i лёгенька ўдарыла Руцi пальцам па шчацэ. Дзяўчынка замерла на мiг, потым зашмыгала носам i цiха заплакала.
      У санiтарным блоку, у дзвюх суседнiх кабiнках, сядзелi бацька i дзядзька Джон.
      - Хоць напаследак добра пасядзiм, - сказаў бацька. - Добрая прыбiральня. Памятаеш, як малыя напалохалiся, калi першы раз ваду спусцiлi?
      - Я i сам адчуваў сябе нiякавата, - сказаў дзядзька Джон. Ён акуратна падцягнуў штаны да каленяў. - Кепска мне. Адчуваю, што хутка зноў саграшу.
      - Не саграшыш. Ты ж зусiм без грошай. Мацуйся. Грэх абыдзецца даляры ў два, не менш, а ў нас такiх грошай няма.
      - Няма. Але ў мяне думкi грэшныя.
      - Ну што ж. Думаць можна i бясплатна.
      - Усё роўна грэх.
      - Затое куды танней.
      - Ты з грэхам не жартуй.
      - Я не жартую. Давай грашы. Ты заўсёды носiшся са сваiмi грахамi, якраз калi чорт ведае што робiцца.
      - Гэта праўда, - сказаў дзядзька Джон. - Са мной заўсёды так. Але вы i паловы маiх грахоў не ведаеце.
      - Ну i трымай iх пры сабе.
      - Вось i з гэтымi ўнiтазамi так - сяджу, а сам адчуваю - грэх.
      - Тады iдзi ў кусты. Ну, падцягвай штаны, i пойдзем хоць трохi паспiм. Бацька надзеў на плечы шлейкi камбiнезона i зашпiлiў спражку. Потым спусцiў ваду i доўга стаяў, задуменна пазiраючы, як яна бурлiць у ракавiне.
      Было яшчэ цёмна, калi мацi разбудзiла сваю сям'ю. Праз расчыненыя дзверы санiтарных блокаў сачылася кволае святло дзяжурных начных лямпачак. З суседнiх палатак даносiлiся разнастайныя гукi пахрапвання.
      - Падымайцеся, вылазьце з палаткi, - сказала мацi. - Час ужо ехаць. Хутка развiднее. - Яна падняла скрыпучы шчыток лiхтара i запалiла кнот. - Уставайце ўсе, уставайце!
      На зямлi пад брызентавым навесам лянiва заварушылiся, скiнулi з сябе байкавыя i ватовыя коўдры, сонныя вочы жмурылiся на святло. Мацi нацягнула сукенку на кашулю, у якой спала.
      - Кавы няма, - гаварыла яна. - Ёсць некалькi блiноў. Iх можна з'есцi ў дарозе. Ну, падымайцеся, будзем грузiцца на машыну. Давайце, давайце! Толькi цiшэй, а то суседзяў пабудзiм.
      Прайшло яшчэ некалькi хвiлiн, перш чым Джоўды канчаткова стрэслi з сябе сон.
      - Нiкуды не бегаць! - папярэдзiла мацi Ўiнфiлда i Руцi. Усе апранулiся. Мужчыны знялi брызент з распоркi i пачалi грузiць рэчы на машыну. - Раўней кладзiце, каб было зручна, - сказала мацi. Яны паклалi зверху матрацы i перакiнулi брызент цераз папярочную жэрдку.
      - Ну вось, ма, - сказаў Том. - Можна ехаць.
      У мацi ў руцэ была талерка з халоднымi блiнамi.
      - Добра. Бярыце па адным. Больш у нас нiчога няма.
      Руцi i Ўiнфiлд схапiлi па блiну i залезлi на паклажу. Там яны ўкрылiся коўдрай i заснулi, не выпускаючы з рук халодных зачарсцвелых блiноў. Том сеў за руль, нацiснуў на стартэр. Ён хрыпла загуў i праз момант сцiх.
      - Каб цябе чорт, Эл! - вылаяўся Том. - У цябе ж акумулятар сеў.
      Эл прыйшоў у лютасць:
      - А як яго, халеру, перазарадзiш, калi бензiну ў абрэз?
      Том крыва ўсмiхнуўся:
      - Ну не ведаю, але гэта твая вiна. Цяпер давядзецца заводзiць уручную.
      - Кажу ж табе, не мая.
      Том вылез з кабiны i дастаў з-пад сядзення завадную ручку.
      - Выходзiць, мая, - сказаў ён.
      - Давай сюды. - Эл схапiў завадную ручку. - Пастаў на позняе, а то руку мне адарве.
      - Добра. Ну, задай жару.
      Эл круцiў з усяе сiлы - адзiн абарот, другi, яшчэ i яшчэ. Нарэшце матор завёўся, зафыркаў, потым зароў. Том асцярожна прыглушыў яго - пераставiў запальванне на больш ранняе i паменшыў падачу газу.
      Мацi села побач з iм.
      - Гэтак увесь лагер перабудзiм, - сказала яна.
      - Нiчога, зноў заснуць.
      Эл улез у кабiну з другога боку.
      - Тата з дзядзькам Джонам селi наверх, - сказаў ён. - Хочуць даспаць.
      Грузавiк пад'ехаў да галоўных варот лагера. Вартаўнiк выйшаў з канторы i правёў промнем лiхтара па машыне.
      - Хвiлiнку пачакайце, - сказаў ён.
      - А што такое?
      - Вы зусiм адсюль едзеце?
      - Зусiм.
      - Тады трэба вас выкрэслiць.
      - Выкрэслiвайце.
      - Куды кiруеце?
      - Хочам падацца крыху далей на поўнач.
      - Ну, жадаю шчасця.
      - I мы вам таксама. Бывайце.
      Грузавiк асцярожна абагнуў насып. Том вёў машыну па той самай дарозе, па якой яны прыехалi ў лагер, - мiма гарадка Ўiдпэтч i далей на захад, да шашы No 99, а там - на поўнач па шырокай шашэйнай дарозе, якая вяла да Бейкерсфiлда. Ужо развiднела, калi яны пад'ехалi да гарадской ускраiны.
      Том сказаў:
      - Куды нi кiнь вокам, усюды рэстараны. I ў кожным каву падаюць. А вунь, гляньце, начны рэстаран яшчэ працуе. Ручаюся, у iх хоць залiся гарачанькай!
      - Заткнiся ты! - сказаў Эл.
      Том ашчэрыўся ўсмешкай:
      - А ты, як я пагляджу, паспеў ужо падчапiць дзяўчыну ў лагеры.
      - Ну i што?
      - Сёння ён у нас нешта вельмi зласлiвы. Дрэнная мне кампанiя.
      Эл раздражнёна буркнуў:
      - Хутка я адаб'юся ад вас. Аднаму, без сям'i, нашмат лягчэй.
      - Праз дзевяць месяцаў у цябе ў самога сям'я будзе, - сказаў Том. Думаеш, не бачыў, як ты стараўся?
      - Не дуры, - сказаў Эл. - Я ў гараж наймуся, буду ў рэстаранах есцi.
      - А праз дзевяць месяцаў абзавядзешся жонкай з дзiцем.
      - Не, гэтага не будзе.
      - Надта разумны ты стаў, Эл. Глядзi, каб па галаве табе добра не далi.
      - Хто гэта?
      - Заўсёды знойдзецца хто.
      - Думаеш, калi ты сам...
      - Ну хопiць, спынiся, - не дала Элу дагаварыць мацi.
      - Я першы пачаў, - сказаў Том. - Захацелася падражнiць яго. Я гэта без злосцi, Эл. Не ведаў, што ты так прывязаўся да гэтай дзяўчыны.
      - Няма такой дзяўчыны, да якой я вельмi ўжо прывязаўся б.
      - Ну не, дык не. Пасварыцца са мной табе не ўдасца.
      Грузавiк выязджаў з горада.
      - Вунь колькi тут забягалавак з гарачымi сасiскамi - цэлая процьма, сказаў Том.
      Мацi сказала:
      - Я адзiн даляр прыхавала, Том. Табе вельмi хочацца кавы? На, бяры.
      - Не, ма. Я проста так, жартам.
      - Бяры, калi табе ўжо так захацелася.
      - Не, не вазьму.
      Эл сказаў:
      - Тады сцiхнi - кава, кава!
      Том памаўчаў. Потым сказаў:
      - Быццам толькi ўчора тут быў. Вось i дарога, па якой мы той ноччу ехалi.
      - Спадзяюся, з намi нiчога такога ўжо нiколi не здарыцца, - сказала мацi. - Жахлiвая была ноч.
      - Ага, нядобрая.
      Справа ад iх узыходзiла сонца, i вялiкi цень ад грузавiка бег збоку па дарозе, скачучы па штыкетнiку. Яны ехалi паўз адбудаваны нанава Гувервiль.
      - Гляньце, - сказаў Том. - Тут зноў жывуць. Быццам нiчога i не здарылася.
      Кепскi настрой памалу пакiнуў Эла.
      - Мне адзiн расказваў, што ў некаторых лагерах пятнаццаць ужо цi дваццаць разоў усё дашчэнту спальвалi. Людзi адседзяцца ў лазняку i зноў робяць сабе якую-небудзь буду з пустазелля. Як суслiкi. Так ужо прывыклi да гэтага, быццам i гора iм мала. Iм гэта як непагадзь.
      - Ага, мне тая ноч таксама як непагодлiвая была, - сказаў Том. Яны ехалi ўсё далей i далей па шырокай шашы. Ад цеплаватых сонечных промняў па крыху астылым целе прабягалi дрыжыкi. - А ранiцамi пачынае ўжо пашчыпваць. Хутка ўжо зiма. Хоць бы трохi грошай зарабiць да халадоў. Зiмой у палатцы не пасядзiш.
      Мацi ўздыхнула, падняла галаву.
      - Том, - сказала яна, - зiмой трэба жыць у доме. Разумееш? Руцi яшчэ нiчога, а Ўiнфiлд зусiм стаў слабенькi. Да прыходу дажджоў у нас павiнен быць дом. У гэтых краях, кажуць, як з вядра лье.
      - Знойдзем домiк, ма. Ты не хвалюйся. Будзе табе дом.
      - Абы дах над галавой быў i падлога пад нагамi, каб дзеткi не на голай зямлi спалi.
      - Пастараемся, ма.
      - Больш я даймаць цябе не буду.
      - Зробiм, ма.
      - Мне проста iншы раз страшна робiцца. Усю храбрасць сваю губляю.
      - Нешта не бачыў я, каб ты яе калi-небудзь згубiла.
      - Начамi бывае.
      Недзе наперадзе пачулася рэзкае шыпенне. Том моцна абхапiў рукамi абаранак руля i да канца нацiснуў на тормаз. Грузавiк здрыгануўся i стаў.
      - Ну вось i ўсё, - уздыхнуў Том i адкiнуўся на спiнку сядзення.
      Эл выскачыў з кабiны i падбег да пярэдняга правага кола.
      - Цвiк! I якi вялiкi!
      - Чым залатаць ёсць?
      - Няма, - адказаў Эл. - Усё чыста ў ход пусцiлi. Гума дык ёсць, а клею няма.
      Том глянуў на мацi i сумна ўсмiхнуўся:
      - Не трэба было табе пра свой даляр гаварыць. Мы як-небудзь i без яго адрамантавалi б. - Ён вылез з машыны i падышоў да спушчанага кола.
      Эл паказаў на доўгi тоўсты цвiк, што тырчаў у сплюшчанай пакрышцы.
      - Вунь якi!
      - Калi ва ўсiм наваколлi ёсць хоць адзiн-адзiнюткi цвiк, мы абавязкова напорамся на яго, - сказаў Том.
      - Што-небудзь сур'ёзнае? - крыкнула iм мацi.
      - Не, не вельмi, а ўсё ж рамонт.
      Усе саскочылi з паклажы на дарогу.
      - Пракол? - запытаўся бацька, убачыў спушчаную шыну i замаўчаў.
      Том папрасiў мацi падняцца i дастаў з-пад сядзення бляшанку з гумай для латання камер. Ён разгарнуў палоску гумы, узяў цюбiк з клеем i лёгенька сцiснуў яго пальцамi.
      - Амаль зусiм пусты, - сказаў ён. - Можа, i хопiць. Ну добра, Эл, падкладзi што-небудзь пад заднiя колы. Будзем падымаць дамкратам.
      Том i Эл працавалi дружна. Падклалi камянi пад заднiя колы, падставiлi дамкрат пад пярэднюю вось, паднялi правае кола i знялi з яго праколатую шыну. Потым знайшлi дзiрку на камеры, намачылi ў бензабаку анучку i працёрлi камеру на месцы праколу. Эл туга расцягнуў камеру на каленях, Том разарваў цюбiк напалам, сцiзорыкам наклаў на гуму тонкi слой клею i старанна размазаў яго вакол дзiркi.
      - Цяпер няхай падсохне, а я пакуль што латку выражу. - Том падраўняў краi i скасiў кант сiняй латкi. Эл зноў расцягнуў камеру, i Том асцярожна паставiў латку. - Вось так. Цяпер пакладзi яе на падножку, а я прыпляскаю. - Ён нямоцна ўдарыў некалькi разоў малатком, потым расправiў камеру i ўважлiва агледзеў краi латкi. - Ну вось! Па-мойму, вытрымае. Надзявай на вобад, мы яе напампуем. Твой даляр, ма, здаецца, уцалее.
      Эл сказаў:
      - Вось каб была ў нас запаска! Трэба мець запасную камеру, Том, i каб яна была ўжо на вобадзе i надзьмутая. Тады нiякi пракол i ноччу не страшны.
      - Калi ў нас будзе столькi грошай, што хопiць на запасны скат, мы купiм на iх кавы i мяса, - сказаў Том.
      Рэдкiя ў гэты раннi час машыны шпарка праносiлiся па шашы, сонца ярчэла i пачынала мацней прыграваць. З паўднёвага захаду лёгкiмi, як дыханне, павевамi дзьмуў пяшчотны ветрык, i горы абапал шырокай далiны ледзь праступалi праз перламутравы туман.
      Том пампаваў камеру, калi на другiм баку дарогi раптам спынiлася легкавая машына, што iшла з поўначы. З яе вылез чалавек у светла-шэрым касцюме i пайшоў цераз шашу да грузавiка. Капелюша на iм не было. Загарэлы твар яго расплыўся ў белазубай усмешцы. На безыменным пальцы левай рукi блiшчаў масiўны залаты пярсцёнак. На тонкiм ланцужку, прычэпленым да камiзэлькi, матляўся маленькi залаты шарык у выглядзе футбольнага мяча.
      - Добрай ранiцы, - ветлiва павiтаўся чалавек.
      Том адарваў вочы ад ручной помпы, падняў галаву.
      - Добрай ранiцы, - адказаў ён.
      Чалавек правёў пальцамi па падстрыжаных "пад вожык" крыху ўжо пасiвелых валасах.
      - Вы, можа, работу шукаеце?
      - Канешне, шукаем, мiстэр. Пад усе маснiцы зазiраем.
      - Персiкi збiраць умееце?
      - Нiколi яшчэ не збiралi, - адказаў бацька.
      - Мы ўсё ўмеем, - паспешлiва прагаварыў Том. - Усё, што толькi ёсць, умеем збiраць.
      Чалавек пакратаў пальцам залаты мячык на ланцужку.
      - Дык вось, мiль за сорак адсюль на поўнач колькi хочаце работы.
      - Мы б з ахвотай папрацавалi, - сказаў Том. - Растлумачце, як туды дабрацца, i мы наўскач панясёмся.
      - Кiруйце да Пiкслi - гэта трыццаць пяць цi трыццаць шэсць мiль адсюль, там павернеце на ўсход. Праедзеце мiль шэсць i спытаеце ферму Гупера. Працы там хоць адбаўляй.
      - Так i зробiм.
      - Можа, вы ведаеце, дзе яшчэ ёсць людзi, што шукаюць працу?
      - Канешне, ведаем, - адказаў Том. - У лагеры каля Ўiдпэтча такiх шмат знойдзецца.
      - Пад'еду туды. Набраць многа можам. Дык не забудзьцеся - ад Пiкслi на ўсход i так трымаць да самай фермы Гупера.
      - Так i зробiм, - паўтарыў Том. - Вялiкi вам дзякуй, мiстэр. Нам праца да зарэзу патрэбна.
      - Добра. Едзьце i не марудзьце. -Чалавек перайшоў дарогу, сеў у сваю машыну i пакiраваў на поўдзень. Том налёг на ручку помпы.
      - Па дваццаць разоў будзем, - сказаў ён. - Раз, два, тры, чатыры... Пасля дваццацi за помпу ўзяўся Эл, за iм бацька, потым дзядзька Джон. Пакрышка разадзьмулася, стала пухлай i гладкай. Кожны браўся за помпу па тры разы. Цяпер давайце апусцiм, глянем.
      Эл аслабiў дамкрат, пярэдняя вось апусцiлася.
      - Добра надзьмулi, - сказаў ён. - Можа, нават i залiшне.
      Яны пакiдалi iнструмент у кабiну.
      - Ну, усе па месцах, паехалi, - крыкнуў Том. - Нарэшце работа ў нас будзе.
      Мацi зноў села пасярэдзiне. За руль цяпер узяўся Эл.
      - Лягчэй, Эл. Не перагрэй матора.
      Яны ехалi ўсцяж залiтых ранiшнiм сонцам палёў. Туман падняўся ўжо над вяршынямi ўзгоркаў, i яны вiднелiся цяпер выразна - бурыя, з цёмна-лiловымi складкамi. Дзiкiя галубы ўзляталi з агароджаў пры наблiжэннi грузавiка. Эл мiмаволi павялiчыў скорасць.
      - Не ганi, - перасцярог яго Том. - Будзеш нацiскаць на газ, латка не вытрымае. Нам абы даехаць. Магчыма, ужо сёння пойдзем працаваць.
      Мацi ўсхвалявана загаварыла:
      - Калi вы ўсе чацвёра сёння ўладкуецеся, магчыма, крама адразу дасць мне ў доўг. Перш-наперш вазьму кавы, бо вы ўжо згаладалiся па ёй, тады мукi, соды i мяса. Без костак браць не буду. Гэта як-небудзь потым. Можа, у суботу. I мыла. Мыла абавязкова. Не ведаю яшчэ, дзе паселiмся. - Яна гаварыла, не сцiхаючы. I малака. Абавязкова вазьму малака Разашарне, ёй яно вельмi неабходна. Медыцынская сястра ў лагеры казала.
      Перад машынай па нагрэтым сонцам бетоне шашы паўзла змяя. Эл крута павярнуў, пераехаў яе i зноў вярнуўся на сваю паласу.