Прайшоўшы некалькi пакояў, упрыгожаных зброяй, дыванамi й паляўнiчымi трафеямi, выйшаў у вялiкую залю з доўгiм дубовым сталом. Сьцены залi ўнiзаныя незьлiчонаю колькасьцю падсьвечнiкаў i трымачоў для паходняў. Каля верхняга канца стала ўзвышаецца Гаспадарскае крэсла - падарунак Рымскага Iмпэратара Жыгiмонта. Ваявода акiнуў позiркам гэтую знаёмую яму залю, зараз бязьлюдную, i тысячы розных успамiнаў усплылi ў памяцi: нарады, прыняцьцi, урачыстасьцi...
      З супрацьлежных дзьвяроў - нячутна выйшаў стары Канцлер i, прыветна ўсьмiхаючыся, падыйшоў к Фёдару:
      - Вiтаю, Ваявода, з паваротам! Засумаваў, напэўна, па Бацькаўшчыне? Цi не?... Якiя навiны?
      - Бязконца засумаваў, Ваша Сьветласьць! У гасьцях добра, а дома лепей...
      - Гэй! Што гэта з табою? - раптам ускрыкнуў Канцлер, прыкмецiўшы бледнасьць i худабу Фёдара. - Нiяк ад суму?
      - Не, не ад суму. Гэта ад шляхецкай гасьцiннасьцi. Вядзiце Ваша Сьветласьць, да Гаспадара, там i разкажу.
      - Хадзем, хадзем... Ён чакае цябе.
      Канцлер правёў Ваяводу яшчэ празь некалькi багатых пакояў i, падняўшыся па сходах на другi паверх, спынiўся перад невялiкiмi дзьвярыма.
      - Пачакай тут, - прамовiў, i ўвайшоў у пакой.
      Адразу-ж, з грукатам, iзноў разчынiлiся дзьверы, i сам Вiтаўт паказаўся на парозе.
      - Фёдар! Нарэшце! - ускрыкнуў ён, але адразу зьдзiўлена прыпынiўся, утаропiўшы вочы ў твар Ваяводы. - Што гэта? Ты выглядаеш, як-бы вырваўся зь вязьнiцы! Цi мо' паранены?
      - Зь вязьнiцы, Ваша Высокасьць.
      - Як?... Ягайла?...
      - Не. Крэўскi Ваявода!...
      - Як? Дзе? Калi?
      - Ваша Высокасьць, дазвольце па парадку?
      Вiтаўт працягла паглядзеў Фёдару ў вочы, i, ўгледзеўшы там нешта такое, чаго раней не было, уздыхнуў i прамовiў:
      - Ты яшчэ болей памужнеў за гэты час. Ня бачу я таго юнацкага запалу, якi я так любiў у цябе... Ну, што-ж, кажы па парадку. Толькi хутчэй, бо здаецца мне, што не вясёлае будзе тваё апавяданьне. Памiраю я зь цiкавасьцi... У вязьнiцы? Дзе?... Хто пасьмеў падняць на цябе руку? Чаму ты не скруцiў яму шыю?... Ну кажы ўжо, кажы!
      - Вось граматы ад "Яго Мосьцi" Караля Ягайлы-Уладыслава. - Фёдар працягнуў Вiтаўту скрутак. - Яго Мосьць дамагаюцца спатканьня з Вашай Мiласьцю.
      Вiтаўт зламаў пячатку, прабег вачамi напiсанае й перадаў скрутак Канцлеру, прамовiўшы:
      - Азнаёмся! Пазьней урадзiм! - i, павярнуўшыся да Фёдара: - Кажы далей!
      - Яго Каралёўская Мосьць...
      - Не аб гэтым пытаюся! - нецярплiва перабiў Вiтаўт. - Аб сябе кажы! Аб вязьнiцы...
      - Слухаю, Ваша Высокасьць! Ваявода Станiслаў з Крэва ўладкаваў засаду па дарозе зь Берасьця на Наваградак i, перабiўшы зьнянацку мой пачот, мяне самаго безпрытомнага ўкiнуў у вязьнiцу. Спачатку ў Турнаўскi маёнтак, а потым у Камянецкi Замак.
      - Ты-ж хацеў па парадку, - заўважыў Вiтаўт ужо лагодна, бачачы, што Фёдар дрэнна зразумеў яго нецярплiвасьць.
      - Ваша Высокасьць, магу я прасiць адну ласку?
      - Можаш!
      - У такiм разе, я прашу Вашу Высокасьць выйсьцi са мною на пляц.
      - А гэта навошта?
      - Там чакае Васiль з Копыля. Ён прыехаў са мною.
      - Гэта той, што на апрышак выправiўся?
      - Ён самы!
      - А што ён мае да твайго ўняволеньня?
      - Ваша Высокасьць убачыць гэта там.
      - Хадзем! - Вiтаўт зайшоў у пакой, накiнуў плашч i, на хаду зацягваючы пас зь мячом, накiраваўся да выхаду.
      Воi прывiталi Гаспадара грамавым крыкам:
      - Слава-а-а-а!
      Сычаняты пасаскоквалi з вазоў i паськiдалi шапкi. Васiль выступiў наперад, пакланiўся й далажыў:
      - Ваша Высокасьць! З дапамогай Божай, Сыча злавiў i прывёў жыўцом разам з усёй хеўрай. Але, няхай Ваша Высокасьць ня гневаецца, прывёў без кайданоў i цi калодак.
      - А гэта чаму? - спахмурнеў Вiтаўт.
      - Гэтакая была воля Яго Сьветласьцi, Ваяводы з Грозава!
      - Фёдар! - павярнуўся Вiтаўт. - Чаму так?
      - Зараз, Ваша Высокасьць, - адказаў Ваявода, i, павярнуўшыся да апрышак, гукнуў: - Сыч!
      Сыч выйшаў наперад, высока трымаючы галаву, i адважна падыйшоў да Гаспадара. Пакланiўся й моўчкi застыў, чакаючы, што будзе далей. Вiтаўт з зацiкаўленьнем прыгледзеўся да слаўнага атамана апрышак.
      - Ну, i што далей? - запытаў ён, не разумеючы, для чаго гэты парад.
      - Ваша Высокасьць! - пачаў Фёдар. - Я прашу ўчынiць суд над гэтым чалавекам, - i ён указаў на Сыча. - I ягонымi людзьмi. Суд справядлiвы й лiтасьцiвы! Бо заслужыў ён на найбольшую ласку Вашай Высокасьцi й на вечную маю ўдзячнасьць.
      - Чым-жа заслужыў ён гэта? - гiранiчна спытаў Вiтаўт. - Цi не рабункамi й душагубствамi, часам? Га?
      - Не! Няможна так зьневажаць чалавека, Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў з запалам Фёдар. - Не рабункамi й душагубствамi... Але дазвольце мне маўчаць аб гэтым? На суду ўсё высьветлiцца!
      - Ну добра, маўчы. Як сабе хочаш... - Вiтаўт яўна зацiкавiўся ўсёй гэтай справай. - А калi, ты хочаш, каб я судзiў яго? Можа, сёньня?
      - Зараз, Ваша Высокасьць!
      - Ну не! Не магу! - аж зарагатаў Вiтаўт ад такой пасьпешнасьцi. - Няма тут нi Князёў, нi патрэбнае колькасьцi Драбаў, нi послухаў. Нiкога, хто сьведчыць i радзiць мог-бы.
      - Ваша Высокасьць, хай пашлюць ганцоў у Вiльню! Хай паклiчуць таго, каго трэба!...
      - Во гэтак, добра! Але судзiць будзем - не раней як заўтра!
      - Ваша Высокасьць... - хацеў запярэчыць Фёдар, але Вiтаўт рашуча спынiў яго рухам рукi, i, павярнуўшыся да Васiля, загадаў:
      - На каленi! - i ўрачыста дадаў, бяручыся за дзяржальну мяча. - Перад тым, як судзiць i караць беззаконьнi апрышак, належыцца ўзнагародзiць верную службу, хуткi розум i адважнае сэрца! I хай дабраславiць нас Усявышнi, i да будзе наша ўзнагарода поўнай i справядлiвай!
      Васiль пасьпешна скiнуў шолам i апусьцiўся адным каленам на вiльготны брук.
      Канцлер, не зважаючы на свой паважны век, бегма кiнуўся ў палац. Ён адгадаў намер Вiтаўта. Гэтак здаралася часта, што Гаспадар раптоўна нешта надумваў, i тады толькi пасьпявай. А ён вельмi любiў, калi яго думкi падхоплiвалiся зь лёту, з паўслова. I блiзка стоячая чэлядзь ды служба да гэтага прызвычаiлiся, прыводзячы ня раз у захапленьне неазнаёмленага госьця сваёй спраўнасьцю й здагадлiвасьцю. Калi-ж часам здаралася, што хто-небудзь не зразумеў нацяку зусiм, цi зразумеў ня так, Вiтаўт не злаваўся, а насьмешлiва казаў: "Ангелец! Чысты Ангелец!" Зараз-жа ён з задавальненьнем зiрнуў усьлед старому Канцлеру.
      Ваявода Фёдар радасна ўсьмiхнуўся, гледзячы на разгубленага Васiля. Калiсь ён сам быў ня лепшы... Апрышкi затаiлi подых, а ў вачах Сыча адбiлася пачуцьцё, вельмi падобнае на зайздрасьць. Воi ўрачыста падцягнулiся й выпрасталi ўгору дзiды.
      Вялiкi Князь моўчкi назiраў людзей. Ува ўрачыстым маўчаньнi ўплыў некаторы час. Было чуваць, як лопае па ветру Гаспадарская Харугва...
      Нарэшце на прыступках палацу зьявiлася постаць Канцлера.
      Вiтаўт выцягнуў меч, i, узьняўшы яго дзьвюма рукамi ўгору, прамовiў:
      - Гаспадару Нябесны! К Табе зварочваемся мы за дабраславенствам! I апекi Тваёй просiм, над нявольнiкам Тваiм Васiлём. - Вiтаўт плазам апусьцiў меч на плячо Васiля й дадаў - А ты, новасьпечаны Драб Вялiкага Княства Лiтоўскага, Васiль з Копыля, годна ды з гонарам насi адзнакi Рыцарскае годнасьцi, пiльнуй Права Рыцарскае, на службе Богу, Сьвятому Юрыю й Бацькаўшчыне! - з гэтымi словамi павярнуўся к Канцлеру, i, узяўшы ад яго, працягнуў Васiлю залатыя шпоры й гафтаваны золатам пас.
      Васiль пяшчотна, як бяруць дарагую вазу, якую баяцца пабiць, узяў Рыцарскiя адзнакi, пацалаваў руку Вiтаўту, i, не падымаючыся з кален, узрушаным голасам адказаў:
      - Вялiкi Гаспадар! Перад Богам клянуся, вось на гэтыя шпоры, што годна буду служыць Вашай Высокасьцi й Бацькаўшчыне! I давяду сваю годнасьць стаяць побач рэшты Драбаў Лiтоўскiх. Права Рыцарскае будзе кiраваць мною ад сёньня й да скананьня! I да памогуць мне ў гэтым Сьвяты Юрый i Ўсемагутны Божа!
      - Добра сказана! - пахвалiў Вiтаўт, i, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў Хай выкацяць колькi бочкаў пiва й мёду, ды старога пенiстага! Саслужылi малайцы!
      - Слава-а-а-а! - громам пракацiлася па пляцы.
      - ...у Вiльню ганца выслаць! Клiкаць каго знойдзе там зь Князёў i Драбаў на заўтрашнi Суд! - працягнуў Вiтаўт. - Апрышак - у вязьнiцу...
      - Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў Ваявода Фёдар. - Лiтасьцi! Нельга iх у вязьнiцу. Гэтыя людзi мяне зь вязьнiцы вырвалi...
      - Усё роўна! Ты-ж сам не захацеў разказваць... А заўтра Суд пакажа, дзе iм мейсца. Хай пакуль-што "адпачнуць".
      - А куды Ваша Высокасьць загадае падзець Прышынскага? - нехаця здаўся Фёдар, бо ведаў, што Вiтаўта не пераканаеш - калi ўжо сказаў, то скончана.
      - Якога яшчэ там Прышынскага?
      - Уласьнiка Камянецкага Замку.
      - А чаго ён тут?
      - Я прывёз яго ў кайданах, на Суд Вашай Высокасьцi!
      - Гэта ён...
      - Так, Ваша Высокасьць! Трымаў мяне ў Камянецкiх падзямельлях.
      - А цi ведаў, што ты мой пасланец?
      - Ведаў.
      - Чаму ты ня клiкнуў яго на ўтаптаную зямлю? Хочаш сёньня?...
      - Ён ня прыме выклiку! Не адважыцца...
      Вiтаўт пагрозьлiва блiснуў вачамi й рашуча накiраваўся ў натоўп апрышак, пасярод якога на вазу сядзеў скаваны Прышынскi. Доўга ўглядаўся ў яго перастрашаны твар i панура спытаў:
      - Пасаваны?
      Прышынскi здрыгануўся, як-бы яго ўкусiла зьмяя, i, пускаючы сьлiну, залапатаў:
      - Лiтасьцi, Ваша Высокасьць... У iмя Сьвятога Юрыя, лiтасьцi... Пад прымусам я падняў руку на Яго Сьветласьць Ваяводу... Усiх Сьвятых у сьведкi... Ваявода Станiслаў прымусiў... Лiтасьцi... Ваша Высокасьць...
      - Цi пасаваны, пытаюся? - нецярплiва перабiў Вiтаўт.
      - Пасаваны, Ваша Высокасьць... Яшчэ пад Готэсвэрдэ, Гаспадаром нашым Ягайлай Альгердавiчам... Ваша Высокасьць памятаюць...
      - А як-жа, памятаю Готэсвэрдэ! - ускрыкнуў Вiтаўт. - Гэта тады як, Сьвятой памяцi, Ваявода Кныш з Бранску немцаў у балота завёў!
      - Тады, Ваша Высокасьць, тады... - пасьпешна пагадзiўся Прышынскi. Сапраўды тады... Ясную памяць мае Ваша Высокасьць...
      - А што ты там зрабiў? Нешта я цябе не памятаю.
      - Я тады Харугву Крыжацкую даставiў... Самаго Бруна Лiндэнбурга...
      - Як-жа ты яе здабыў? - зацiкавiўся Вiтаўт, i адразу палагаднеў з выгляду.
      Прышынскi сумеўся. Замармытаў сабе пад нос нешта невыразнае, з чаго можна было зразумець: "балота... балоце... я..."
      - Дазвольце мне, Ваша Высокасьць? - раптам умяшаўся адзiн з замкавых вартавых. - Я быў пад Готэсвэрдэ й прыгадваю сабе яго.
      - Кажы!
      - Я тады быў у сотнi Варкулы Бялецкага, i ён мяне выправiў да Ваяводы Кныша, каб запытаць, дзе палонных наёмнiкаў гнаць. Але пакуль я лесам i балотам дабраўся да Кнышавай стаянкi, было ўжо запозна. Ваявода з тузiнам вояў уходзiў ад сотнi Крыжакоў, прастуючы ў самую дрыгву. Крыжакi, вiдаць, былi пэўнымi, што не вылезьцi яму стуль i навылёт не прайсьцi, ды думалi жыўцом узяць, таму й палезьлi сьледам. Ваша Высокасьць ведае, як Ваявода, улезшы ў самае багна, спынiўся й сустрэў немец у мячы? Нiхто тады не вярнуўся адтуль нi наш, нi немец...
      - А калi ты бачыў гэта, чаго-ж на падмогу ня кiнуўся? - раззлаваўся Вiтаўт. - Чаго?
      - Як не? Забi мяне Пярун, калi ня кiнуўся! Але пакуль зь лесу, ды з узгорку даскочыў, то па ўсiм ужо было. Хутка... А разам са мною пад'ехаў да балота й ён, - указаў вартаўнiк на Прышынскага. - Але мне здалося, што з ракiтаў ён вылез, хаваўся там, аж пакуль усё ня скончылася. Накруцiўся, паўглядаўся, дый завярнуў прэч. Паехаў сабе й я. А на ранiцу, як абозам мы вырушылi, бачу - iзноў ён, скача, а да сядла Харугва прычэпленая, па дарозе валочыцца. Зiрнуў я, а гэта тая самая, што на балоце засталася, дзе Ваявода Кныш патоп. Я туды, к балоту. А там гаць з гальля пракладзеная. Мазуры казалi, што загнаў iх нейкi пан Лiтоўскi й прымусiў Харугву выцягнуць. I яшчэ казалi, што торбу з чырвонцамi заморскiмi там-жа знайшлi - усё забраў. Нават за працу iм не заплацiў...
      - Чаго-ж ты дасюль маўчаў?
      - Ды прызабыўся трохi, а потым i нiякавата неяк было...
      - Праўда гэта? - зьвярнуўся Вiтаўт да Прышынскага.
      - Лiтасьцi... - застагнаў той. - Лiтасьцi, Ваша Высокасьць... Не мае шпоры... Не мае... Пашкадуйце... За Бога пашкадуйце...
      - Так, так! - нахмурыўся Вiтаўт. - Чужымi рукамi й шпоры здабыў, i на майго пасланьнiка руку падняць пасьмеў, скарб Крыжацкi затаiў. Слаўны зь цябе Рыцар... Няма чаго й казаць! - i, раптам успыхнуўшы, закрычаў - Ганьба! У вязьнiцу нягоднiка! Заўтра разам з апрышкамi судзiць буду. Пазбаўлены ты, нягоднiк, Рыцарскае годнасьцi!... А той... таксама харош, апасаваў злодзея, ды яшчэ Камянец падараваў! Ад сёньня й навекi, Камянец будзе звацца Лiтоўскiм Камянец Лiтоўскi! - i, павярнуўшыся к Канцлеру, загадаў - Каб ува ўсiх кнiгах i граматах запiсана было! Войта цi леньнiка[40] пасаджу, пазьней пабачым, але верны й сумленны Драб там сядзе! I хай будзе так!
      27. СУД
      Зь першымi праменьнямi сонца Вiтаўт быў ужо на нагах. Злы й нецярплiвы падганяў Канцлера, Гараднiчага й Маршалка, з падрыхтоўкай Суда. Бачачы яго нецярплiвасьць i дрэнны настрой усе трое выбiвалiся зь сiлаў: на пляцы ўсталявалi падвышэньне на дзьве прыступкi, з тронам i балдахiнам. Леваруч ад падвышэньня - стол i лавы для Канцлера й пiсароў. Абапал ад трону працягнулiся два шэрагi крэслаў, для ўвесь час прыбываючых зь Вiльнi Князёў, Ваяводаў, Войтаў, Бiскупаў, i iншых шаноўных Дастойнiкаў Вялiкага Княства. Прыбылi й чужаземцы, даведаўшыся аб маючым адбыцца Суду.
      Слупамi з нацягнутым ланцугом абгарадзiлi мейсца для падсудных.
      На мурох разьмясьцiлiся лучнiкi, у кутах пляцу - заслоны капейшчыкаў i адзьдзелы асабiстае аховы Гаспадара.
      Надвор'е ўдалося прыгожае. На небе - нi хмаркi. Ранiшняе сонца касымi праменьнямi азалацiла стрэхi будынкаў i зубчастыя вежы. Густыя доўгiя ценi нiбы падкрэсьлiвалi хараство й сьвежасьць красавiковае ранiцы. Пералiвiста галасiлi птушкi ў замкавым парку.
      Час Суда наблiзiўся. Разнашэрсным натоўпам выгналi з падзямельля апрышак. Барадатыя, разкудлачаныя й заспаныя, яны моўчкi стоўпiлiся на агароджанай пляцоўцы. Шчыльная суровая варта абкружыла iх насьцярожаным колам.
      Прышынскi быў тут-жа. Правёўшы ноч у цёмнай вязьнiцы ён са страхам чакаў зьяўленьня грознага Судзьдзi й зайздросьцiў у душы апрышкам...
      Вiтаўт быў у Царкве. Шчыра малiўся, просячы Ўсемагутнага Бога, каб даў ясны розум i празорлiвасьць у часе Суда.
      Службу правiў, нiкому яшчэ не знаёмы, Архiрэй Рыгор Цамбляк. Баўгарын па паходжаньню, ён зусiм нядаўна зьявiўся ў Лiтве, аднак мовай валодаў дасканала. Нягледзячы на прозьбу Канцлера, Архiрэй не пагадзiўся скарацiць службу, i нецярплiвы ўрадавец, не дачакаўшыся канца службы, выйшаў з Царквы.
      На пляцы, за шэрагам крэслаў, лянiва разьвiвалiся Сьцягi, Харугвы й Колеры прыежджых. Канцлер яшчэ раз акiнуў клапатлiвым позiркам пляц i застаўся задаволены - усё як i належыцца.
      Нарэшце пачалi зьяўляцца Дастойнiкi Суда й разсаджвацца па сваiх мейсцах. Збраяносцы й невялiкiя пачоты ставалi за iх крэсламi.
      Усе маўчалi. Адчувалася паважнасьць моманту.
      Прарэзваючы цiшыню, загрымелi трубы - паказаўся Вiтаўт. Ён iшоў у суправодзе невялiкага, але блiскучага пачоту. Быў тут i Ваявода Фёдар.
      Вялiкi Князь узыйшоў на падвышэньне й моўчкi спынiўся перад тронам, павярнуўшыся тварам да апрышак. Накiнуты, паверх сiняватага панцыра, баграны плашч з сабалёвай апухай, прыдаваў яму яшчэ больш грозны й суровы выгляд. Здавалася, што Гаспадар перавышае ростам усiх сваiх прыблiжаных. Абапёртая аб набедранiк чаканеная золатам похва яго мяча нiбы спрачаецца ў прыгажосьцi аздобы з кручанай дзяржальнай, увянчанай крывава-чырвоным рубiнам. Лiтая залатая Пагоня, на залатым-жа ланцугу, супакойна ляжыць на сталёвым нагруднiку, як-бы ведаючы, што няма для яе дастайнейшай грудзi.
      Апрышкам аж дух захапiла - Вялiкi гэта Гаспадар i слаўны на цэлы Сьвет.
      На сярэдзiну пляцу выйшаў Вялiкi Гэрольд Вялiкага Княства Лiтоўскага й абвесьцiў аб пачатку Суда Гаспадарскага. Закончыў ён словамi:
      - ...па Законам Божым, хай вынясе прысуд свой Лiтасьцiвы й справядлiвы! Iзноў загрымелi трубы. Вiтаўт сеў i махнуў рукой Канцлеру.
      Канцлер паважна выступiў уперад i, зварочваючыся да Сыча, прамовiў:
      - Падсудны Сыч! Ясьнейшы Суд жадае ведаць, пад якiм iменям будзеш адказ трымаць за свае лiхадзействы? I зь якога ты роду й паходжаньня?
      - Адказываць буду пад тым iмём, пад якiм жыў дасюль! Сыч - маё ймя, а паходжаньнем я з Пушчы, - Сыч з Пушчы! - Атаман апрышак трымаўся ганарова, але з належнай павагай да Высокага Суда. Ён ведаў, што ад яго вытрымкi й захаваньня залежыць лёс яго собскi, i лёс яго верных сяброў.
      Канцлер павярнуўся да Вiтаўта й паўтарыў:
      - Падсудны просiць дазволу баранiцца пад iменям: Сыч з Пушчы.
      Вiтаўт незадаволена скрывiўся, бо ведаў, што гэта не сапраўднае ймя падсуднага, аднак, зiрнуўшы на Фёдара, прамовiў:
      - Хай будзе й так! Горш для яго самаго!... Скаргу чытай!
      Канцлер, каторага Ваявода Фёдар ужо пасьпеў схiлiць на свой бок, з дакорам зiрнуў на Сыча, разгарнуў скрутак паперы й пачаў чытаць пералiк правiнаў, якiя падалi на галаву падсуднага, як удары кавальскага молату. Скарга выявiлася непамерна доўгаю...
      У часе чытаньня, Сыч то падымаў зьдзiўлена брывы, то весела ўсьмiхаўся, то дапытлiва паглядаў на твар Вiтаўта. Апрышкi, час ад часу, падымалi глухi гоман, выказваючы сваё зьдзiўленьне й незадавальненьне.
      Ваявода Фёдар, стоячы побач трону, пераносiў найцяжэйшыя душэўныя мукi. Было вiдавочна, што пасьля такога даўжэзнага пералiку злачынстваў, Суд вынясе найстражэйшы вырак. Нават, калi ня сьмерць ад рукi ката, то ўвязьненьне "на жывот". Аглядаючыся наўкола, Ваявода бачыў, як пачыналi блiшчэць у страшэнным гневу й ненавiсьцi вочы Дастойнiкаў Судовых. Шмат хто зь iх аж прыўстаў з крэсла, каб лепей было чуваць. Князь Жыгiмонт Карыбут нецярплiва церабiў дзяржальну мяча. Пасаднiк Вiленскi ледзь утрымаў сябе ў крэсьле, каб ня скочыць на падсуднага. Барадаты й прастакаваты Драб - Сенька з Пагосту - грыз сабе пальцы, вачамi мечучы маланкi. Сiла Вахрэмчык - Войт з-пад Лiды скрыгатаў у гневу зубамi. Драб Кур'ян Рэпiн, упёршыся нагамi ў брук, матляў галавой, як дзiкi конь, якi вось-вось сарвецца й усё разьнясе на сваiм шляху. Князь Глiнскi шыпеў, як разпаленае жалеза...
      А Канцлер усё чытаў. Не прамiнуў ён: нi ганца, павешанага гакам за рабрыну, нi засечанага гусьляра, нi зруйнаваных Чапрукоў, нi забойства сям'i Вадзянiка - перавожчыка на Прыпяцi, нi налёту на працоўны аддзел пад Барысавам. Упамянуў пра захоп Конева й павешаньне там Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровiча, пра рабункi ў пасаднiцтве Берасьцейскiм, пра пусканьне пад лёд жывых людзей, пра напад на Кандрата Тура пад Слуцкам, ды шмат, шмат iншых страшных i крывавых праступстваў, за якi кожны адзiн - належалася аддаць вiнаваўцу ў рукi ката.
      Сыч слухаў моўчкi. Апанаваўшы сябе, супакойна ўглядаўся на скрутак у руках Канцлера. Адзiн толькi раз ён уздрыгануўся й мiмаволi зiрнуў на Ваяводу Фёдара...
      Калi нарэшце ў абвiнавачаньнi Канцлер дайшоў да Турна, Сенька з Пагосту ня вытрымаў i, выхапiўшы меч, падскочыў на ногi з крыкам:
      - Сьмерць! Галаву зьняць душагубу! - i кiнуўся к Сычу.
      Але, у гэты момант, зь цяжкiм звонам, перад Сычом упала баявая рукавiца, i глухi голас, як-бы прыдушаны гневам, выкрыкнуў:
      - Хто пасьмее без Судовага выраку дакрануцца да гэтага чалавека, той мусiць спачатку падняць маю рукавiцу!
      Сенька крута павярнуўся, i выраз нестрыманага гневу адразу-ж зьмянiўся шчырым зьдзiўленьнем - рукавiцу кiнуў Ваявода Фёдар. Ён зараз стаяў бледны й пiльна ўглядаўся ў Драба з Пагосту. Рука Фёдара спачывала на дзяржальне мяча.
      Вiтаўт - супакойна ўсьмiхаўся. Рэшта Дастойнiкаў паўскоквалi зь мейсцаў ад зьдзiўленьня й, адначасна, цiкавасьцi - спадзяючыся немiнучае сваркi мiж Фёдарам i Сенькай, бо Сенька з Пагосту, як зубр, нiколi й нiкому не ўступаў, i рад быў пры кожнай нагодзе паказаць сваю сiлу. А сiлай ён славiўся далёка за межы Лiтвы. Аднак сталася неспадзеўка - Сенька ўпхнуў свой меч у похву й вiнавата прамовiў:
      - Калi ты, Ваявода, становiсься ў яго абарону, то й мне дазволь далучыцца... Двох, гэта ўжо сiла! - з гэтымi словамi ён кiнуў сваю рукавiцу к нагам Сыча. - Але скажы мне, Ваявода, чаму? Цi мо' ён табе сваяк, цi мо' грошы вiнават? - прастадушны твар Сенькi выказваў такую мешанiну неўразуменьня й рашучасьцi, што ўсе на пляцы, уключаючы варту й апрышак, выбухнулi рогатам.
      Не рагатаў толькi Ваявода Фёдар, ён зьбег з Гаспадарскага падвышэньня й, парыўчата абняўшы Сеньку, прамовiў:
      - Я заўсёды любiў цябе! А зараз... - Фёдару забракла слоў. Ён моўчкi сьцiснуў магутныя Сенькавы плечы й радасна ўсьмiхаўся.
      - Ваявода, пусьцi... - нарэшце ўзмалiўся Сенька. - Духу бракуе... - i калi Фёдар апусьцiў рукi, павярнуўся да Вiтаўта й папрасiў: - Ваша Высокасьць, дазвольце мне на Суду Гонару баранiць жыцьцё й гонар гэтага Сыча? Ён нявiнны! Ваявода Фёдар так кажа, i я гатоў давесьцi гэта кожнаму, мячом i сякерай, конна цi пеша!
      Новы выбух сьмеху пракацiўся па пляцы. Аднак ня шмат хто адважыўся-б падняць гэтыя рукавiцы...
      - Хай дачытаюць да канца Скаргу! - заўважыў праз рогат Вiтаўт. Нельга на палове кiдаць...
      Канцлер прыняўся чытаць, але Сенька больш ня слухаў. Страшэнна вылупiўшы вочы, ён выклiкаюча пазiраў на бакi, як-бы чакаючы, што вось-вось нехта кiнецца на Сыча...
      - Сыч з Пушчы! - загутарыў Вiтаўт. - Ты чуў Скаргу ад пачатку й да канца, адказывай цяпер - баранiся! А мы пабачым, на колькi ты вiнен.
      - Вялiкi Гаспадар! I дастойныя Драбы! - пачаў Сыч. - Ад сваёй правiны я не адмаўляюся, i з пакорай прыйму кожны вырак, якi Высокi Суд вынясе! Я без супрацiву паддаўся ў Камянцы Гаспадарскаму Сотнiку Васiлю з Копыля, хаця мог адбiцца... Праз усю дарогу сюды, у Трокi, я нават не падумаў уцячы, хаця быў без кайданоў, бо верыў у справядлiвасьць Суду Гаспадарскага. Але са Скаргой я не пагаджаюся! Там поўна такога, аб чым я нават i ня чуў. А закiдаць гэтыя правiны мне, значыць хлусiць! I я гэта давяду! Чаму я павiнен у сьмерцi гусьляра Макара? Хто давядзе, што гэта зрабiў я?
      - Доказаў пэўных няма, - заўважыў Канцлер. - Але калi ты не давядзеш, што гэта ня ты, то вiна падзе на цябе! Хто-ж iншы?
      - Я давяду! - ускрыкнуў Сыч i, павярнуўшыся к апрышкам, гукнуў. - Мiколка, хадзi сюды!
      Дрыжучы як асiнавы лiст, хлапчук выйшаў уперад. I, як-бы шукаючы падтрымкi, ухапiся за руку Сыча.
      - Вось! - указаў на яго Сыч. - Гэты падлетак - унук таго гусьляра, i быў яму за павадыра. Ён сам ледзь жывы ўцёк, я знайшоў яго ў лесе галоднага й хворага. Спытайцеся яго, i ён скажа, хто забiў яго дзеда!
      Апавяданьне Мiколкi было кароткае, але яснае, хаця голас хлопца дрыжэў i зьбiваўся ад страху. Ён добра памятаў, як разьюшаны Рыцар з арлiным крылом на шоламе, наводмаш секануў дзеда Макара па галаве, выгукваючы праклёны. Як сам Мiколка, зразумеўшы небязьпеку, нырнуў у кусты й пад градам стрэл дабраўся да лесу...
      - За што той Рыцар разгневаўся на дзеда? - спытаў зьдзiўлена Вiтаўт.
      - Ня ведаю... - ледзь чутна адказаў Мiколка.
      - Ну, а што той Рыцар хацеў ад яго?
      - Песьню... пра Караля хацеў... - страх забiваў хлапчуку дух, i ён аж захлынаўся словамi. - А дзедка сказаў, што няма ў яго Караля... Мо' дасьць Бог, Гаспадар наш карануецца, тады й песьнi будзе пра Караля сьпяваць...
      - Гм... - спахмурнеў Вiтаўт. - Досыць! Гэтая вiна адпадае, далей што?
      - Далей? - iзноў загутарыў Сыч. - Далей Скарга кажа, што я спалiў Чапрукi. А як я мог Чапрукi палiць, калi я ў той час пад Лiдаю быў, зусiм у другiм баку... А Чапрукi вунь аж дзе, пад Бранскам...
      - А напад, на працоўны аддзел пад Барысавам?
      - Гэта ня ён! - устаў Кур'ян Рэпiн. - Я ў той час у Барысаве быў. Воi апавядалi, што нейкi Драб з арлiным крылом на шоламе, напаў на iх, бо нехта з вояў пазнаў у iм напасьнiка на тыя самыя Чапрукi. Тут выглядае так, што нехта яшчэ злыднi правiць, а на Сыча вiна падае. Шукалi мы тады таго Драба па ўсёй Барысаўшчыне, але зьнiк, як у ваду.
      Пiсары старанна запiсвалi прабег суда. Ваявода Фёдар крыху падбадзёрыўся пачатак быў нядрэнны. Пасаднiк Вiленскi ўжо зусiм лагодна пазiраў на падсуднага. Толькi Вiтаўт яшчэ хмурыўся ды глядзеў не ласкава.
      - Скарга кажа, - прамовiў Канцлер, - што ты, Сыч, захапiўшы Конева, павесiў Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровiча, абрабаваў маёмасьць, а потым спалiў маёнтак.
      - Так, гэта я! - сьмела адказаў Сыч. - Але Самойчык i Белагрудзкi былi павешаныя раней, чым быў узяты маёнтак Несьцяровiча.
      - Якiм правам ты ўчынiў гэта?
      - Абодва шляхцiцы, Самойчык i Белагрудзкi, са сваiмi гайдукамi аблажылi Несьцяровiча, але пасьля няўдачы накiравалiся на Конеўскiх сялян i панцырных баяр. Падпалiлi дзьве хаты, i, ня прыйдзi я на клiч набату, згарэла-б усё Конева разам зь людзьмi.
      - А хто даў табе права вешаць без Суда?
      - Суд быў! Конеўскiя дзядзькi капой судзiлi... - i Сыч з палаючымi вачыма разпавёў, як былi ўдзячныя Конеўцы за сваечасовую дапамогу.
      - Чым давядзеш? - не ўнiмаўся Вiтаўт.
      Сыч гукнуў у натоўп апрышак, i адтуль выйшлi двое Конеўскiх сялян. Пад прысягай на Крыж, яны пасьведчылi, што Сыч кажа праўду.
      - Мала гэтага доваду, - незадаволена заўважыў Вiтаўт. - Апрышкi за апрышак сьведчаць... - i, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў: - Выслаць у Конева ўраднiкаў, каб дазналiся праўды!
      - Я там быў, Ваша Высокасьць! - умяшаўся Васiль. - На два днi не пасьпеў, каб захапiць там апрышак. Сыч праўду кажа!
      - А Конеўскi маёнтак я ўзяў, бо Несьцяровiч людзей там катаваў... - i Сыч падрабязна разпавёў пра зьдзек над Дашай, пра парушэньне баярскага прывiлея Францiшка, пра перапоўненыя вязьнямi падзямельлi.
      - Дзе гэтыя людзi? - нахмурыўся Вiтаўт.
      - Францiшак - паранены, застаўся ў Камянцы, пры iм i Даша. Вязьнi паварочвалiся дахаты.
      - Хто пасьведчыць?
      - Я, Ваша Высокасьць! - выступiў уперад Ваявода Фёдар.
      Суд выслухаў сьведчаньне. Канцлер, заглядаючы ў Скаргу, вычытваў усё новыя й новыя правiны. Сыч, апiраючыся на сьведак, разказваў пра адны, i адмаўляўся ад другiх.
      Суд зацягнуўся. Ужо прамiнуў час абеду. Ужо прыкметна стамiлiся пiсары й пачаў нецярплiвець Вiтаўт, калi нарэшце дабралiся да штурму Турнаўскага маёнтку.
      - Чаму ты напаў на Турна?
      - З тае самае прычыны, што й на Конеў, - асьведчыў Сыч. - Шмат там, у падзямельлях, гнiло нявiннага люду, а навакольныя сяляне грамадой дапамогi прасiлi. А пасьля штурму - грамадой Суд чынiлi, ды вiнаваўцаў каралi.
      - Чаму-ж да Пасаднiка не зьвярнулiся, калi ад Нiкульскага нявiнна цярпелi? I да мяне маглi паскардзiцца? - раззлаваўся Вiтаўт. - А то ўсё самчынам!
      - Скардзiлiся, Ваша Высокасьць! - жвава запярэчыў Сыч. - Я сам на гэта iх намовiў. Не дапамагло! Калi Стараста зь Берасьця прыехаў у Турна, то нiводнага вязьня не знайшоў. Нiкульскi загадзя даведаўся, дык каго пад лёд папускаў, а каго вывез недзе. I хадакоў да Вашай Высокасьцi таксама. Там уся ваколiца ад яго дрыжэла й слова прамовiць не адважвалася.
      - I Камянец ты ўзяў?
      - Узяў, Ваша Высокасьць! - усьмiхнуўся з гонарам Сыч.
      - Малайчына! - раптам ускрыкнуў Князь Жыгiмонт. - Яго-б у Прусы! Крыжакi горкiмi сьлязьмi плакалi-б!
      Вiтаўт, здавалася, не зьвярнуў нiякай увагi на словы свайго нябожа, i працягваў далей:
      - Чаго-ж ты на Камянец палез?
      - Пры нападзе на Турна, сустрэў я Кандрата Тура й Татарына Кiрыма. Яны сказалi, што дзесь тут увязьнены Ваявода з Грозава. А чэляднiк турнаўскi прызнаўся, што Ваяводу перавезьлi ў Камянец...
      - Цi праўда гэта? - павярнуўся Вiтаўт да Кандрата.
      - Праўда, Ваша Высокасьць! Як перад Богам!
      - Ну, i... - iзноў зьвярнуўся Вiтаўт да Сыча.
      - I надумаў я тады выслабанiць Ваяводу, - Сыча, здавалася, агарнуў запал штурму, i ён, гарачкава блiскаючы вачамi, разпавядаў. - Прысягнуўся я тады, хоць i ня надта верыў, што вазьму Камянец...
      Дастойнiкi Суда аж панямелi ад зьдзiўленьня. Нiхто зь iх яшчэ ня ведаў аб прыгодах Фёдара, i таму кожны, затаiўшы подых, слухаў апавяданьня падсуднага: Як спачатку ўклалi плян нападу, пераапранулi Францiшка ў бэнэдэктынца, як з надыходам цемры палезьлi на прыступ. Як Кандрат i Кiрым, пералезшы праз мур, дабралiся да ўвязьненага Ваяводы, як Мiколка разьбiў сабе нос, як турнаўскi чэляднiк дзякаваў за ўзнагароду грашыма. Як пад ранiцу наляцеў Васiль з сотняй i загадаў: Iмям Гаспадара, здацца. I так падрабязна да самага ад'езду з Камянца.
      Сыч скончыў апавядаць, а над пляцам доўга яшчэ стаяла магiльная цiша. Чутно было, як булькоча вада ў прадзамкавых ровах, ды трапечуцца харугвы. Вецер здалёк данёс ледзь чутную песьню...
      Нарэшце апамятаўшыся, Пасаднiк Вiленскi ўскочыў з крыкам:
      - Ня Сыча судзiць трэба! А Станiслава, Януша, Прышынскага, ды Ягайлу разам! Сорам! Ганьба!
      Рэшта дастойнiкаў паўскоквалi таксама зь мейсцаў, i, зварочваючыся да Вiтаўта, наперабой закрычалi:
      - Волю Сычу!... Ён адкупiў сваю вiну ў Камянцы!... У ймя Сьвятога Юрыя! Лiтасьцi!... Пад суд сапраўдных вiнаваўцаў!...
      А Князь Жыгiмонт Карабут сарваўся са свайго мейсца, падбег да Вiтаўта й упаў на каленi з прозьбай:
      - Вялiкi Гаспадар! Аддай мне Сыча! У маю дружыну! Ня будзеш шкадаваць, i слаўнага Драба прыднаеш!
      Ваявода Фёдар радасна ўсьмiхаўся. Ён бачыў, што хаця Вiтаўт i заставаўся суровы з выгляду, яго вочы сьвяцiлiся ласкай.
      Аднак, радасьць была прадчаснай. Гаспадар падняў руку й, пачакаўшы, пакуль сьцiхне галас, жорстка прамовiў:
      - Перабралi мы й перагледзелi ўсе ягоныя правiны й хочам ужо памiлаваць. Аднак, Шаноўныя Дастойнiкi, цi не заўважылi вы, як гэты злодзей i душагуб хiтра абмiнуў адну зь iх, якая ўпiсаная ў самым пачатку Скаргi. Абмiнуў i думаў, што гэта так i сойдзе. Але, мы ўсё-ж хочам ведаць, чаму ён яе ўчынiў, i каго ён там ратаваў? Адказвай, Сыч! Ты ведаеш, аб чым я кажу, бо нездарма ты задрыжэў!...
      Сыч запраўды задрыжэў i апусьцiў галаву. Iзноў запанавала цiша. Дастойнiкi Суда зьдзiўлена пераглядалiся, не памятаючы, аб чым мог змаўчаць падсудны. Адзiн толькi Сенька з Пагосту спакойна стаяў на варце пасярод пляцу й даверлiва глядзеў на Ваяводу Фёдара.