- ...На асiну!... Жыўцом у зямлю!... Бi яго!...
      Ваявода й Васiль, схапiўшыся за мячы, як былi ў кашулях, выскачылi з хаты. Гоман, у якiм адчувалася нестрыманая прага помсты, наблiжаўся:
      - ...Вяроўку!... На першы сук!...
      Усё насельнiцтва ляснога паселiшча павысыпала з халупаў, i бегма, старыя й малыя, кiнулiся на крык. Ваявода запытальна зiрнуў на Васiля, той пацiснуў плячыма й уголас дадаў:
      - Зараз даведаемся.
      З кустоў вывалiла гаманяшчая й равушчая юрба людзей i накiравалася да Васiлёвай буды. Людзi размахвалi рукамi, сякерамi, дубiнамi. Ваявода ня мог дачакацца - калi яны ўжо наблiзяцца. Ён заўважыў, што людзi кагосьцi цi вядуць, цi цягнуць.
      - Цiха! Што сталася? - закрычаў Васiль, калi разьюшаная юрба наблiзiлася даволi блiзка. - Бачыце, якi ў нас госьць?... Гаспадарскi Ваявода!
      Людзi змоўклi й паскiдалi шапкi. Уперад выступiў той самы дзяцюк, што ночай пiльнаваў Ваяводу.
      - Ваявода, глядзi што мы злавiлi! - i ён пацягнуў за вяроўку, каторую трымаў у руках. Людзi заварушылiся, прапускаючы кагось наперад. Перад вачамi Фёдара зьявiўся малады татарын з накiнутай на шыю пятлёй. Рукi палоннага скручаны матузамi за сьпiнай, але ён трымае сябе як належыцца мужчыне й вою. Яго вузкiя раскосыя вочы неспакойна перабягаюць з Ваяводы на Васiля, i назад. Нарэшце, ён такi выбраў Ваяводу, i нешта залапатаў. Але хутка зразумеў, што яго не разумеюць, i змоўк. Прымружыўшы вочы, стаяў, нешта надумваючыся, i час ад часу паводзiў плячыма, намагаючыся аслабiць сьцiскаючую шыю пятлю.
      Натоўп пачаў нецярплiва варушыцца. Пачулiся йзноў выгукi:
      - На асiну нехрыста паганага!... Загадвай, Ваявода! Мы яго хутка!... З намi яны ня дужа гутараць, прывяжуць да конскага хваста, i канец!... Давай, Ваявода!...
      Фёдар тым часам моўчкi прыглядаўся да палоннага, каторы ўпарта нешта абдумваў: вопратка досыць прыгожая й дабраякасная, пас ды похвы ад кiнжалаў i шаблi ўпрыгожаны срэбнай насечкай, вельмi тонкай i мудрагелiстай. Саф'янавыя боты з гострымi й загнутымi ўверх насамi вышыты срэбрам - усё гаворыць аб радавiтасьцi й дастатку.
      Гуд у натоўпе ўзрос у суцэльны роў, калi з кустоў выйшлi чатыры дзядзькi, нясучы на самаробных ношах зьнятага з дубу вешальнiка.
      - Цiха! - злосна гукнуў Васiль, i зь нерашучасьцю зьвярнуўся да Ваяводы: Дык што зь iм зробiм? Хiба, напраўду, адправiм яго да прашчураў?...
      - Гэта мы заўсёды пасьпеем зрабiць. Я хачу пагутарыць зь iм.
      Ношы паднесьлi да Ваяводы й асьцярожна апусьцiлi на мокрую траву. Запанавала гнятучая цiшыня. Толькi лес шумеў ды дробна шархацеў дождж. Цяжка дыхаючы, людзi паглядалi то на Фёдара, то на татарына, то на нябожчыка...
      Татарын некалькi разоў азiрнуўся наўкола i, раптам шырака раскрыўшы вочы, нешта йзноў залапатаў з выразам бязкрайнага жаху й крыўды. Ён зразумеў, што яго абвiнавачваюць у забойстве гэтага чалавека, але, згадаўшы, што яго не разумеюць, упаў на каленi перад ношамi й тры разы iм пакланiўся, кратаючы iх iлбом. Потым, не падымаючыся з каленаў, павярнуўся да Ваяводы, прыклаўся лбом да яго бота й адмоўна затрусiў галавой.
      - Дзе вы яго злавiлi? - зьдзiўлена спытаў Фёдар.
      - Ды яно, калi па праўдзе казаць, дык i лавiць ня трэба было, - загутарылi наперабой дзяцюкi, што хадзiлi да дубу. - Як мы сталi наблiжацца да дуба таго, што павешаны на iм вiсеў, а гэты злазiць адтуль. З гальля, знацца. Як убачыў нас, дык адразу за шаблю ўхапiўся ды за нажы свае, але потым спалохаўся й пакiдаў усё на зямлю. Ну мы яго й зьвязалi...
      - А зараз разьвяжыце! - перабiў Ваявода.
      Натоўп прыцiх, зьдзiўлена пераглядаючыся. Але нiхто не варухнуўся, каб выканаць загад.
      - Я кажу разьвязаць яго! - паўтарыў спакойна Ваявода.
      Нiхто не зварухнуўся.
      - Так, так. А Васiль казаў мне, што хочаце, каб узяў вас з сабой да Вялiкага Князя. Добрыя, казаў, дружыньнiкi будуць. - Фёдар абвёў паглядам прыцiхлую гурму. - Дайце сюды яго зброю!
      Са звонам пад ногi Ваяводы, звалiлiся крывая шабля й два кiнжалы. Татарын зьдзiўлена назiраў за Фёдарам, каторы моўчкi, але рашуча падняў адзiн зь кiнжалаў, паспрабаваў пальцам лязо, i раптам маланкавым рухам перарэзаў пятлю. Потым, перадаўшы кiнжал Васiлю, паказаў на рукi палоннага. Васiль адразу-ж перарэзаў тугiя вузлы, што моцна сьцягвалi локцi татарына. З удзячнасьцю зiрнуў той на свайго збаўцу, i, моцна прыцiснуўшы рукi да грудзей, нiзка нахiлiў перад iм галаву.
      Натоўп нерухома прыглядаўся да незразумелых паводзiн Ваяводы, ня ведаючы, чым вытлумачыць гэтакую лiтасьць. Ён-жа сам толькi-што вырваўся са стралой у баку ад гэтых самых татараў. Адзiны чалавек, каторы зразумеў Ваяводу, быў Васiль, i таму, не хiстаючыся, перарэзаў матузы.
      Зрабiўшы Васiлю знак адыйсьцi ўбок, Фёдар цiха прамовiў яму некалькi слоў i накiраваўся ў хату. Васiль, вярнуўшыся да ношаў, загадаў:
      - Нябожчыка - абмыць i пахаваць! Татарына каб ня сьмелi зачапiць!... Ваявода бярэ яго з сабой. Я еду таксама...
      Па натоўпу прайшоў гул :
      - А як мы?... Мы таксама хочам да Вялiкага Князя!...
      - Можаце й вы, але ня з намi! Ваявода кажа, што лепей ехаць самаму, чым зь непаслухмянай бандай баягузаў.
      Натоўп загудзеў, закалыхаўся. Пачулiся абураныя выгукi:
      - Хто банда баягузаў?... Мы да Гаспадара хочам!... Мы не баягузы!... Якiм правам...
      - Вы банда! Вы баягузы! - гнеўна ўскрыкнуў Васiль, рубец на яго шчацэ аж пабарвавеў. - Абяззброеннага чалавека маглi зьвязаць! А калi Ваявода загадаў разьвязаць, дык нi адзiн нават не варухнуўся, не адважыўся! А зброю не маглi па людзкi падаць? К нагам пакiдалi? Ганьба!... А зараз пытаецеся, якiм правам? Быдла! Такiм правам, што ня хоча пэцкацца! Зразумелi?! - i, падняўшы ляжачую на траве зброю, ён, не аглядаючыся, пайшоў у сваю хату, клiкнуўшы знакам татарына. Прыцiхлыя людзi праважалi iх вачамi, аж покуль яны не схавалiся за дзьвярыма...
      * * *
      Знакамi, рухамi, маляваньнем на зямляной падлозе, Ваявода даведаўся ад татарына наступную гiстрыю: "Бацьку Кiрым Бея прывязалi да хваста дзiкага каня й пусьцiлi ў стэп - за тое, што, як думаў Хан, ён утаiў вялiкую частку падатку, узятага з Маскоўскiх Князёў. Усе багацьцi й маёмасьць па праву спадчыны, мусiлi-б перайсьцi яму, Кiрым Бею, але Хан Эдыгэй забраў усё: i коней, i наложнiц, i скарбы. Яго-ж самаго выслаў на гранiцу Княства Маскоўскага ваяваць Лiтву - гэта значыць, на сьмерць. Кiрым Бей затаiў у сэрцы ненавiсьць да Хана. Скардзiўся самаму Тымуру Кульгаваму, але не дапамагло. Тады рашыўся, i пры першай нагодзе адстаў ад свайго аддзелу, каторы ўглыбiўся ў пошуках здабычы на землi Лiтоўскiя, i схаваўся на гэтым дубе. За гэтыя два днi нiчога ня еў, бо да ўцечкi не рыхтаваўся, усё неяк сталася само па сабе. Бачыў, як учора купа ўзброенных людзей, на чале якiх быў рыцар з залатымi шпорамi й арлiным крылом на шоламе, падвезьлi да дуба памiраючага чалавека, усяго ў крывi. Загачылi яго гакам за рабрыну i, падвесiўшы на сук, выстралiлi ў яго два разы з татарскага луку. Добра, што надвор'е было пахмурнае, i яго не заўважылi памiж карчакаватым гальлём. А трапiць да гэтых зьвяроў-людзей баяўся. Бачыў таксама, як учора пад вечар Ваявода ўходзiў ад пагонi. Добра ведаў, што ў лесе жывуць людзi, але й да iх выходзiць таксама баяўся, змушаны быў гэта зрабiць сёньня, бо голад прымусiў..."
      Знадворку пачуўся гоман. Васiль нехаця падняўся й выйшаў з хаты. Перад дзьвярыма талпiлася юрба людзей, вiнавата перамiнаючыся з нагi на нагу.
      - Чаго яшчэ трэба? - гукнуў Васiль, упiраючы рукi ў бокi й з выклiкам паглядаючы на сабраных. - Можа, прасiцца прыйшлi? Цi дамагацца?
      - Ня гневайся, Васiль, i Яго Сьветласьцi Ваяводзе пакланiся за нас, выступiў уперад стары Кандрат Тур. - Недакумекалi мы сваiм простым розумам, што й да чаго. Але Гасподзь Бог знаў, каго Ваяводай зрабiць i розумам ясным надзялiць, а каго ў мужыках пакiнуць гной калупаць...
      - Эк, "Iванка-дурань" абазваўся, - перабiваючы яго, зарагатаў Васiль. - Цi ня ты, Кандраце, прыпадкам у мужыках застаўся гной калупаць? Га? Можа, я цябе зараз у першы раз бачу?
      - Ды ня тое й ты, Васiль, гаворыш, i я не к таму мову вяду. Прасi за нас Ваяводу. Кланяйся яму ў ногi. Ды абяцай за нас усiх, што верна й паслухмяна служыць будзем, аж пакуль супакой i дастатак запануюць над нашай зямелькай Хрысьцiянскай. Памылiлiся мы... каемся... Пабач, што ў "лацiнскага купца" на шыi было, - вочы Тура хiтра блiснулi, калi ён разьняў жменю. Тоненькiм струменьчыкам, памiж разтапыраных пальцаў, пабег срэбны ланцужок. Васiль, як зачараваны, глядзеў на паволi пусьцеючую далонь, аж пакуль на ёй не застаўся маленькi Праваслаўны Крыжык са славянскай вязьзю: "Спасi i сохранi"...
      Васiль тройчы перахрысьцiўся й ўзяў крыжык. За iм перахрысьцiўся Тур i ўвесь сабраны натоўп...
      * * *
      Ужо было блiзка паўдня, калi аддзел коньнiкаў, на чале са старым Баем, парушаючы лясны супакой лязгатам зброi, спынiўся каля дуба.
      - Бач! А вешальнiка-та ўжо й няма! - зьдзiвiўся Бай. - Вось адсюль нам i Ваяводу шукаць...
      - Ня трэба яго шукаць - перабiў адзiн з коньнiкаў. - Вунь ён сам iдзе, дзякаваць Богу! Ды не адзiн.
      Коньнiкi разам выхапiлi мячы й адсалютавалi падыходзячым. Сам Ваявода й спадарожнiчаўшыя яму Васiль Капыльскi, Кандрат Тур, i яшчэ дзясятак узброеных мужчын, пахмура адказалi на прывiтаньне.
      - Цi мо ня рады, што так хутка? - вылупiў зьдзiўлена вочы Стары Бай.
      - У Слуцак! - загадаў Фёдар цяжка ўлазячы ў сядло. - Васiль, клiч рэшту!
      4. КРАКАЎ
      Кракаў гудзеў, як суцэльны кiрмаш. Натоўпы людзей з гоманам i песьнямi сланялiся па вулiцах, гандляры, стоячы на парогах сваiх крамнiц цi шатроў, заклiкалi прахожых, выхваляючы свой тавар. З розных бакоў толькi й чуваць выкрыкi: "Дзiваны пэрсiдзкiя, найлепшай работы, у самаго Шаха такiх няма!..." "Мячы, сякеры, панцыры, - дамаскiя, нямецкiя, валоскiя, гатунку небывалага!..." "Сёдлы, збруi... Соль... Вiны... Сукно... Воск!.." - i над усiмi гэтымi галасамi, раўнамерны пералiў касьцельных званоў...
      - Чысты Бабiлён, пся маць! - мармыча сабе пад нос запылены з ног да галавы рыцар, прадзiраючыся вярхом у Флёрыанскую браму праз увесь час наплываючыя хвалi натоўпу. Конь пад рыцарам кульгае на пярэднюю нагу.
      - Каб цябе шляк трафiў, пся маць! - не вытрымлiвае яздок, калi стомлены конь, аступiўшыся, амаль не павалiўся на каленi. - Прадам, баранья скура, прадам. Ня будзь я Януш зь Езёрска, прадам!
      Конь стомлена пырхае, выдзьмухваючы з ноздраў пыл. Навокал разлягаецца рогат, i нехта з натоўпу крычыць:
      - Не туды! Не туды, пане Януш, завяртаеш! Мылаварня ў другi бок, давай пакажу...
      - А ну, пакажы, пся маць, дзе ты тут? - грозна абарочваецца пан Януш.
      Крыкун не паказваецца, але рогат разьлягаецца з новай сiлай. Пан Януш прышпорвае каня, i той воляй-няволяй прыбаўляе кроку.
      Мiнулi касьцёл "Пана Збавiцеля", карчму "Трох Апосталаў" i выехалi на "Рынак", зь яго вялiзным касьцёлам "Панны Марыi". Дабраўшыся нарэшце да карчмы "Пад Замкем", пан Януш дыхнуў вальней - адсюль да Вавеля[1] рукой падаць, ды й натоўп тут радзейшы. Выцягнуўшы баклагу, пан Януш зрабiў некалькi добрых глыткоў, абцёр далоняю даўгiя вусы й, ня злазячы зь сядла, пакланiўся вежам Вавеля (а ну як глядзiць хто-небудзь), i рушыў рысцой далей. Бедная жывёлiна, хракаючы селязёнкай й прыпадаючы на падбiтую нагу (бо адарвалася падкова, i, хаця пан Януш вёз яе ў торбе, ад гэтага не было лякчэй), прыпусьцiла да Каралеўскага Замку, спадзяючыся хоць i не на доўгi, але ўсё-ж адпачынак.
      Ну вось ён, Замак. Вялiкi й грозны. Брамы зачынены, але мост спушчаны. На вежы Каралеўская Харугва.
      Пан Януш спынiўся й моўчкi чакае перад брамай, нiбы не адважваецца ўступiць пад своды гэтай Цьвярдынi. Выпiтае вiно пачынае йграць у жылах i галаве, каторая ад доўгай дарогi й бязсоньняў вельмi аслабла.
      Навокал, памаленьку зьбiраецца натоўп. Дык i як-жа йнакш - каля зачыненае брамы Каралеўскае Сядзiбы спынiўся запылены й змучаны Рыцар. Не пастукаўся, не пратрубiў у рог, а вось проста стаў i глядзiць...
      У натоўпе пайшлi здагадкi, гутаркi:
      - Гэта, напэўна, якiсь Рыцар-валацуга. Правiнiўся дзе-небудзь, а цяпер да Караля прыехаў ласкi прасiць...
      - Напэўна не! - чуецца другi голас. - Гэта пасланец ад Князя Вiтаўта, прыехаў прасiць Яго Каралеўскую Мiласьць, каб ня гневаўся за няўдачу на Ворскле, бо Яго Каралеўская Мосьць не хацеў вайны з татарамi, а Князь Вi...
      - А можа ён за дапамогай прыехаў?
      - Ня дасьць Наш Кароль Князю Вiтаўту дапамогi. Гневаецца на яго, што Лiтву Хрысьцiць ня хоча.
      - Гэтак пасланцы Княжыя ня езьдзяць. Пачоту-ж нiякага няма.
      - Зусiм не ад Вiтаўта ён, а ад Князя Януша Мазавецкага, аб вайне з Крыжакамi весткi прывёз, я сама чула, як ён...
      - Мана! З Крыжакамi вечны мiр падпiсаны. Тут у Вавелi iхных Камандораў[2] поўна, i ў белых плашчах, i ў чырвоных! Якая-ж тут вайна?..
      - У чырвоных плашчах то не Крыжакi, то Тэмплiеры...[3]
      - Адно лiха! I тыя й тыя на плашчы крыжы панашывалi, а Пана Бога забылiся, гневу Яго не баяцца...
      Натоўп увесь час узрастаў, i ў меру гэтага ўзрастаў гул галасоў. Але нарэшце адчынiлася фортка ў Браме, i Лiтоўскi лучнiк гукнуў адтуль:
      - Цiха! Яго Мосьць Кароль Польскi й Вялiкi Князь Лiтоўскi Ягайла ймшы слухае!
      Галасы прыцiхлi. Людзi адступiлi на некалькi крокаў назад. Лучнiк зiрнуў на замерлага пана Януша. А пан Януш, тым часам, ня чуў i ня бачыў нiчога наўкола. Думкi, як маланкi, праляталi ў яго галаве: "I чаму гэта трэба было Вяльможнаму пану Станiславу, пся маць, якраз мяне выправiць да Кракава? Ну што як Кароль ня ў добрым настроi, дык замест залатога ланцуга, абяцанага панам Станiславам, ды "падаруе" жалезны. Весткi-ж не вясёлыя... А калi ён яшчэ ў горшым настроi, дык i зусiм кату гатоў аддаць... Не, ня ў добры час мяне ў Кракаў прынесла, не на дарма гэтая праклятая падкова, пся маць, адарвалася... А Кароль Лiтовец, хоць i хрышчаны, але-ж кроў мае Лiтоўскую, пся маць. Зь iм жарты кепскiя... Напэўна, лепей будзе ў другi раз прыехаць... - пан Януш раптам падняў вочы на фортку, празь якую ўсё яшчэ глядзеў зьдзiўлены паводзiнамi Рыцара, лучнiк. - Э-э-э, не надарма Кароль сёньня выставiў аж па чатыры барадатых Лiцьвiна каля брамаў. Напэўна, на пана Януша чакаюць, пся маць... Ды iх тут i не чатыры: вунь яшчэ чатыры праз форткi выглядаюць, i ўсе як адзiн падобныя..."
      - Эх, пся маць, не туды трапiў! - наўмысьля гучна выгукнуў пан Януш i рашуча завярнуў ня менш зьдзiўленага каня, чым натоўп i Лiтоўскi лучнiк. Але затое цяпер конь ведаў напэўна, куды йсьцi, бо бываў там ужо ня раз: карчма "Пад Кляшторам" на паўдзённай ускраiне Кракава, недалёка ад Францысканскага Кляштара, дзе такi вясёлы й разгульны Прыёр[4] айцец Барталамей...
      * * *
      Камандор Ордэну Мечаносцаў, Фрыдрых фон Кройцэнбэрг, з задавальненьнем пацiраў рукi, ходзячы вялiкiмi крокамi па пакою. Яго Мiланскiя латы з багатай залатой насечкай цьмяна паблiсквалi пры сьвятле жарка гарашчага камiну. Вiсячая з правага боку мiзэрыкордыя[5], аздобленая самацветамi й дыямантамi, выпырсквала снапы рознакаляровых праменьняў, каторыя, здавалася, танулi ў бязколерных вачах суровага i пахмурага Тэмплiера, зябка хутаўшагася ў чырвоны суконны плашч, хаця ў пакоi было даволi горача. Водблiскi ад гарашчых у камiне дроў прабягалi па чырвонаму сукну, як крывавыя хвалi. Ад гэтых хваль, вочы Камандора Кройцэнбэрга загаралiся яшчэ большай радасьцю. Яму здавалася, што ён ужо бачыць як на яве зьдзейсьненьне сваiх задумаў. Калi ўсё будзе па задуманаму, то дарога ў Капiтулу[6] а можа, i ў Магiстры[7], забяспечаная. Пакуль-што ўсё йшло так, як i павiнна было, i надарма гэты асьцярожны ды вечна нечым незадаволены Тэмплiер хныкае. Усё прадугледжана й прадумана яшчэ ў Мальборку[8]. Ненадарма-ж сам Магiстар Конрад вiтаў Камандора з надзвычайнымi здольнасьцямi й прарочыў яму вялiкую будучыню. Усё будзе добра!
      - Камандор, - прамовiў як-бы нехаця Тэмплiер - а на мой пагляд, Вам яшчэ рана цешыцца.
      - Чаму рана? Глядзiце, дарагi браце, цi ня йдзе ўсё так, як я прадугледзiў? Найцяжэйшая частка майго пляну ўжо выкананая, а рэшту давесьцi да канца ўжо вельмi латва!
      - Не сьпяшайцеся, Камандор... Вашымi вуснамi гаворыць маладосьць...
      - Чаму не сьпяшаць? Я Вам iзноў паўтараю, што першая частка, i ў дадатак найцяжэйшая, ужо выкананая: Князь Вiтаўт зьвязаўся з Татарамi, даў iм бой i абясьсiлеў. Цi-ж гэта ня посьпех?
      - Згодны - уздыхнуўшы, пагадзiўся Тэмплiер.
      - Для гэтага ня шкода было ахвяраваць сотню нашых Рыцараў[9], як знак нашае "дабрасуседзкае прыязьнi". Яны загiнулi, але гэтым павялiчылi славу й магутнасьць Вялiкага Ордэну Мяча, цi Крыжа - як хочаце!
      - Лепей сказаць, можа быць, павялiчылi - паправiў Тэмплiер.
      - Цяпер, засталося выканаць другую частку майго пляну - вёў далей Кройцэнбэрг, як-бы не заўважыўшы папраўкi. - А яе выканаць, будзе вельмi лёкка, бо Кароль Ягайла прагавiты да ўлады й не прамiне гэтакай нагоды накласьцi сваю руку на ўладаньнi Князя Вiтаўта.
      - Вялiкага Князя, Камандор! - перабiў нецярплiва Тэмплiер.
      - Усёроўна, Вялiкага цi малога. Цяпер Кароль мацнейшы за Лiтву, аб гэтым пастараўся Тымур Кульгавы! Князь Вiтаўт не чапаў Ягайлу, хаця й быў шмат мацнейшы, бо датрымваў слова свайго бацькi. Дурная шляхетнасьць! Але Кароль зачэпiць, аб гэтым пастараюся я!
      - Вы забываецеся, што вы не паляк, Камандор.
      - I не патрабую iм быць. У мяне ёсьць уплывовыя людзi мiж палякамi, дый мiж лiтоўцамi здраднiкаў не бракуе. Золата адчыняе шмат якiя дзьверы.
      - Але ня ўсе!
      - Усiх мне й ня трэба, хопiць некалькiх. Затое гэтыя "некалькi" давядуць да таго, што ўспыхне вайна мiж Лiтвой i Каронай Польскай. Бо Вiтаўт па добраму не паддасца, а гэта мне якраз i трэба! Па заканчэньнi гэтай вайны, усе землi Лiтоўскiя, Мазавецкiя й Польскiя адыйдуць пад Сьвяшчэнную апеку нашага Ордэну.
      - Гэта ня так проста...
      - Гэта проста, як выпiць кухаль вiна, i вы хутка ў гэтым пераканаецеся, шаноўны браце!
      - Камандор, хачу вас папярэдзiць, што Вялiкi Князь Вiтаўт, акрамя таго, што хiтры палiтык, зьяўляецца не абы якiм ваякам, i я ведаю, што чым мацней яго прыцiсьнеш, тым мацней ён адштурхне. Запэўнiваю вас Камандор, што не пасьпее Кароль падрыхтавацца да вайны, як Вялiкi Князь Вiтаўт будзе ў некалькi разоў мацнейшы, чым быў да бiтвы на Ворскле. Такая ўжо яго прырода.
      На адзiн момант, у вачах Крыжака блiснуў непакой, бо ён добра ведаў, што наконт Вiтаўта - Тэмплiер гаворыць праўду. Каб сабрацца з думкамi, ён моўчкi падкiнуў у камiн дроў. Сухое дрэва з трэскам запалала, асьвяцiўшы ўсе куткi памяшканьня. Пагляд Кройцэнбэрга спынiўся на скрутку паперы, выглядаючым са складак вiсячага на сьцяне белага плашчу.
      - Вось, дарагi браце, паглядзеце сюды, - падаў ён Тэмплiеру скрутак. Гэта сёньня ранiцай прывёз пасланец зь Лiтвы, ад Станiслава Ваяводы Крэўскага, Каралю. У поўдзень, адразу пасьля таго як Кароль меў з нагоды гэтых папераў нараду, яны трапiлi да мяне. Весткi цiкавыя. Прыйшлося iх перапiсаць, каб мець пад рукою. Балазе, лацiнай пiсаныя.
      Тэмплiер моўчкi ўзяў скрутак, прысунуўся блiжэй да агню й занурыўся ў чытаньне. Крыжак зь вясёлай усьмешкай назiраў, як сiвыя брывы Тэмплiера, па меры таго як ён чытаў, падымалiся ўсё вышэй i вышэй ад зьдзiўленьня. Але, прачытаўшы паперы да канца, Тэмплiер спынiў дзiвiцца, i на твары яго адбiўся выраз зьнявагi. Ён прамовiў:
      - Старое! Зь Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм гэтак заўсёды бывае: з выгляду нiбы хаос, а на самай справе найстражэйшы парадак. Каб зразумець, што зараз робiцца ў Лiтве, трэба альбо самаму быць Лiтоўцам, альбо зжыцца зь Лiтвой духам, чаго якраз i бракуе Ваяводу Крэўскаму.
      - Няўжо мой шаноўны брат сумняваецца за Ваяводу Крэўскага? - занепакоiўся Кройцэнбэрг - На колькi я яго ведаю, то гэта разумная й хiтрая галава. Душой i сэрцам адданы свайму Каралю. А за праўдзiвасьць вестак я адказваю!
      - Усяго гэтага мала! - настайваў на сваiм Тэмплiер - Ваяводзе бракуе веды духа Лiтвы, i пагэтаму ягоныя весткi ня вартыя выедзенага яйка. У кожным выпадку, для вас, Камандор, хай зь iх карыстае Кароль.
      - Чаму-ж вы тады, шаноўны браце, з такiм падзiвам чыталi гэтыя самыя весткi, каторыя ня вартыя выедзенага яйка?
      - А таму, Камандор, што гэта сапраўды годна падзiву, каб прыдаваць такую вагу гэтакiм дробязям!
      - Дык па вашаму, гэта дробязi? - шчыра зьдзiвiўся Крыжак.
      - Зразумела! Скажыце мне, якая розьнiца, цi гэта татарскi аддзел нападае й рабуе на вялiкай дарозе, цi мясцовыя апрышкi? Як, напрыклад, у вас у Прусах?
      - Пагаджаюся... Нiякай... Алетам ёсьць i аб чымсь iншым...
      - Адно другога варта! Бедны Ваявода, ён хоча каб па ўсёй Лiтве званiлi ў званы й заклiкалi люд у Княжыя Дружыны. А чаму гэта не зрабiць моўчкi, без галасу? I я пэўны, што якраз так яно й робiцца! Прыпомнiце сабе, Камандор, сутычкi вашага Ордэну зь Лiтвой у Жамойцi, i вы тады прыгадаеце сабе не адзiны выпадак, падобны гэтаму. А найлепей, прыпомнiце Вiльню...
      - Памятаю! Я там здабыў шпоры й пас![10]
      - Дык памятаеце, як вы былi ўжо пэўныя, што Вiтаўт разьбiты, i спадзявалiся ня сёньня, дык заўтра пераможна ўвайсьцi ў муры Вiльнi?
      - Памятаю! Тады трэба было не чакаць на здачу, а браць Вiльню штурмам.
      - Дарагi Камандор, Вы забылiся, што Вы чатыры разы хадзiлi ў штурм i нiчога не асягнулi. Нiчога ня даў-бы й пяты! Толькi яшчэ болей аслабiў-бы вашы Ордэн. Але я не аб тым кажу, я хачу прыпомнiць Вам, як ранiцай пасьля чацьвёртага штурму, вы ўсе былi пэўныя, што места мусiць паддацца. Але на наступную ранiцу, пасьля раскошнага й спакойнага сну, вы былi прабуджаныя гулам шматтысячных Лiтоўскiх Палкоў, якiя, як вам здавалася, зьявiлiся пад Вiльню зь небыцьця, зь нiадкуль! А на самай справе, зь Берасьця, Слуцку, Смаленску, з Турава, зь Пiнску... Карацей кажучы, зь Лiтвы. Нiхто не званiў тады ў званы, усё было цiха й спакойна. Чым усё скончылася? Вы напэўна таксама памятаеце: - падпiсаньне вечнага мiру й адыход вашых Рыцараў у Прусы. Цi ня так? А магло быць i горш.
      - Гм... - толькi й змог прамармытаць Крыжак, зьбянтэжаны гэтым довадам.
      - Але, Камандор - вёў далей Тэмплiер - не прыймайцеся так моцна. Выйсьце ёсьць з кожнай сытуацыi! I гэтая не зьяўляецца выняткам.
      - Дык што вы прапануеце? - узрадаваўся Кройцэнбэрг, катораму ўжо здалося, што ўсе надзеi на Капiтулу, тым болей на Магiстра, пайшлi марна. Але зараз уважней прыгледзiўшыся да Тэмплiера, Кройцэнбэрг адчуў, што гэты стары й дасьведчаны муж зьявiўся тут не дарма. Чыясь нябачная рука накiравала яго сюды, якраз тады, калi сам Кройцэнбэрг ужо гатоў быў нарабiць непапраўных памылак. Адначасна адчуваючы, што гэтая рука працуе на дабро Ордэна Крыжа, а значыць, i на дабро яго, Кройцэнбэрга, вырашыў уважней прыслухоўвацца да парадаў Тэмплiера.
      - Так, шаноўны Камандор, ня прыймайцеся першымi няўдачамi. А й не сьпяшайцеся ў дзеяньнях. Пастарайцеся паглыбей азнаёмiцца з сытуацыяй, а рашэньнi прыйдуць тады самi па сабе. Што робiцца ў Польшчы, Вы ўжо ведаеце. Цяпер Вашае мейсца ў Лiтве, паблiжэй да Вялiкага Князя Вiтаўта! - слова "Вялiкага", Тэмплiер прамовiў з асаблiвым прыцiскам.
      - Амiнь! - адказаў Кройцэнбэрг, пачцiва пахiлiўшы галаву.
      * * *
      Пана Януша ўвялi ў прыёмную залю й загадалi чакаць. Разьбiўшыся на групкi й там i сям, вялi гутаркi ў чаканьнi аўдыенцыi з Каралём: Польскiя Рыцары й шляхта, Лiтоўскiя Драбы, Крыжакi, Маскоўскiя Баяры. Вочы пана Януша разьбеглiся ад бляску й багацьця вопраткi прысутных. Яму здавалася, што ён, у сваiм пашарпаным панцыры, трапiў як варона сярод галубоў. Але, разгладзiўшы вусы, i як-бы няхайна паклаўшы на згiб левай рукi свой шолам, ён рушыў праз залю. Наўмысьля голасна бразгаючы шпорамi, рашуча падыйшоў да невялiкае купкi шляхцiцаў, сабраных каля скляпенiстага вакна, недалёка ад запаветных дзьвярэй, за якiмi зараз знаходзiўся Вялiкi Ўладар Польшчы Кароль Ягайла.
      - Хай будзе Похвалёны!... - урачыста прывiтаўся пан Януш.
      - На вякi вякоў! Амiнь! - адказалi няскладным хорам прысутныя.
      - Адкуль пан будзе? - пацiкавiўся адзiн з шляхцiцаў, зь цiкавасьцю разглядаючы незвычайнае для Каралеўскага Палацу ўбраньне прышэльца.
      - Зь Вiльнi, - схлусiў пан Януш. - Хачу да свайго маёнтку падацца. Стары ўжо ваяваць, пся маць, пара й на адпачынак.
      Шляхцiцы ў знак згоды закiвалi галовамi, добра ведаючы, для чаго ваякi, падобныя Янушу, прыяжджаюць зь межаў у Вавель: Выпрасiць у Караля што-небудзь за свае заслугi перад Каронай.
      - У добры час пан прыехаў, - прамовiў iзноў той самы шляхцiц. - Яго мосьць сёньня ў небывала добрым настроi. Кажуць, ганец зь Лiтвы з добрымi весткамi прыбыў, i запэўнiваю пана, дастане пан добры кавалак. А як там у Вiльнi?
      - У Вiльнi ўсё спакойна, пся маць. Вось, а як у вас тут? - пастараўся перавесьцi зь сябе гутарку пан Януш.
      - Што там у нас. Хай пан разпавядзе, як пачувае сябе Князь Вiтаўт пасьля бойкi з Ханам? - не сунiмаўся шляхцiц.
      - Ня бачыў Князя Вiтаўта. Як доўга прыходзiцца чакаць на сустрэчу зь Ясьнейшым? - не ўступаў у сваю чаргу пан Януш.
      Шляхцiц ганарыста выставiў правую нагу ўперад, падпёр рукi ў бокi i, задраўшы нос у гару, прамовiў:
      - Залежыць як каму! Хто паважнейшага роду, той чакае днi са тры, як я, напрыклад. А пану прыйдзецца пачакаць трохi даўжэй!
      Пан Януш бразнуў рукой па мячу й шырака ўсьмiхнуўся ў твар шляхцiцу:
      - Калi гэтак, пся маць, то я яшчэ сёньня ўпраўлюся.
      Шляхцiц аж падскочыў ад такой нечуванай абразы i, яшчэ раз агледзiўшы пана Януша з ног да галавы, упэўнена й са злосьцяй прамовiў:
      - Пане! Пан тут мае перад сабой: Шляхетнага пана Вацлава з Пагарэлiч, Шляхетнага пана Казiмiра зь Бялiшак, Шляхетнага пана Януша з Бжозоўца, Шляхетнага пана Мсьцiслава з Пажуцiна, а я естэм панам з Чэрвiцы. Ежы з Чэрвiцы! - пры гэтым ён рукой паказваў на вымянаванага, у адказ на што кожны зь iх у знак згоды пахiляў галаву.
      - А я, естэм панам зь Езёрска, пся маць! - адцяў пан Януш.
      - Мала з тым! - ганарова запярэчыў пан з Чэрвiцы. - Тут не Лiтва. То ў Князя Вiтаўта пан мог ганарыцца сваiм Езёрскам, але ня тут у Кракаве. Мае Чэрвiцы, напэўна, у дзесяць разоў большыя за панскi Езёрск!
      - Ну й добра, пся маць! - узрадаваўся пан Януш - Буду iх i прасiць у Ясьнейшага Караля.
      - Каго прасiць? - не зразумеў адразу пан з Чэрвiцы.
      - Панскiя Чэрвiцы... у Караля, - удакладнiў пан Януш.
      Чэрвiцкi шляхцiц, як i рэшта сабраных, аслупянеў ад такой нечуванай задзiрлiвасьцi нягеглага з выгляду й нязграбнага ў рухах пана Януша.
      - Я пана... Я з панам... - пачаў было пакрыўджаны, як раптам запаветныя дзьверы адчынiлiся, i ў iх зьявiўся, блiскаючы золатам i багацьцем зброi, Капiтан Лiтоўскiх Лучнiкаў Ваявода Пашкевiч. Гутаркi ў залi мiгам зацiхлi. Пагляды ўсiх прысутных упiлiся ў вусны мядзьвежага з выгляду й страшнага сваiм ростам Ваяводы.
      - Цi пан Януш зь Езёрска ўжо тут? - прарычэў Ваявода.
      Пан Януш, неўзаметку штурхнуўшы Чэрвiцкага шляхцiца локцем, прашапацеў:
      - Чэрвiцы мае, пся маць! - i, выступiўшы ўперад, нiзка пакланiўся Пашкевiчу. - Яснавяльможны пане Ваявода, я буду Януш зь Езёрска.
      Ваявода зiрнуў на яго зьверху ўнiз i, адчынiўшы дзьверы ў Каралеўскi габiнэт, прапусьцiў уперад.
      Суразмоўцы, стаўпiўшыся каля вакна, перапалохана перазiрнулiся.
      - Прапалi Чэрвiцы!.. Прапалi... - разгублена заенчыў дасюлешнi iх валадар, не адрываючы вачэй ад дзьвярэй, за якiмi зьнiк непераможны й таямнiчы пан Януш зь Езёрска.
      Мiж тым, пан Януш, дрыжучы як асiнавы лiст, стаў перад ясныя вочы Караля Польскага й Вялiкага Князя Лiтоўскага Ягайлы Альгердавiча.
      У пакоi, акрамя Караля, Ваяводы Пашкевiча й пана Януша, знаходзiлiся яшчэ чатыры асобы. Адзiн зь iх, ксёндз, сядзеў з боку. Трох iншых у блiскучых панцырах, з залатымi ланцугамi на грудзях i ў багатых плашчах, зь цiкавасьцю разглядалi ўвайшоўшага пасланца ад Ваяводы Крэўскага. Сам Кароль сядзеў за сталом, падпёршы рабром далонi вузкi лоб. Чорныя даўгiя валасы, зачэсаныя гладка за вушы, адлiвалi сiняй. Вочы Караля, захаваныя ў ценю ад далонi, таксама ўважна разглядалi замёрлую каля дзьвярэй постаць. Ад гэтага пагляду, пану Янушу зрабiлася холадна, i па сьпiне пабеглi мурашкi.
      Маўчаньне зацягнулася даволi доўга, i перад вачамi Януша пачалi бегаць рознакаляровыя чорцiкi. Аж нарэшце, Кароль паволi паклаў руку на стол i выпрастаўся ў крэсьле. Твар яго прыняў лагодны выраз.
      - Цябе прыслаў Станiслаў Ваявода Крэўскi. Лiсты Ваяводы мы ўжо прачыталi, цяпер мы хочам ведаць, што загадаў ён перадаць вусна?! - губы Караля амаль не варушылiся, але пан Януш адразу зразумеў, што гэты валадарны голас, падобны да звону сталi, належыць толькi Каралю.
      Ваявода Пашкевiч лёкка падштурхнуў яго ўперад, каб падыйшоў блiжэй да стала, што Януш пасьпешна й выканаў, не забыўшыся адвесiць нiзкi паклон.
      - Ваша Каралеўская Мосьць! - пачаў, запiнаючыся на кожным слове, пан Януш, - Ваявода Крэўскi загадаў перадаць, што тут у палацы ёсьць чужыя людзi, якiя сочаць за Ясьнейшым Каралём i перадаюць... весткi ў Лiтву... Князю Вiтаўту.
      Пачуўшы такую навiну, Ягайла аж заскрыпеў зубамi, яго й без таго малыя вочы яшчэ больш звузiлiся. - "Закатую!" - прашыпеў ён, але хутка апанаваўшы гнеў, голасна запытаў:
      - Адкуль Ваявода гэта ведае?
      Яшчэ больш дрыжучы ад страху, пан Януш пачаў разказваць:
      - Памiнаючы Слуцак, мы спынiлiся ў паселiшчы Абiдзямля, каб пераначаваць i пакармiць конi. У карчме Яснавяльможны пан Станiслаў сустрэў нейкага лацiнскага купца, каторы ехаў у тым самым накiрунку, што й мы - на Ворсклу. Пана Ваяводу зацiкавiла, што гэты купец ехаў сам, безь нiякага тавару, добра ўзброены й вельмi сьпяшаўся. Пан Ваявода стаў уважней прыглядацца да яго й заўважыў у купца на руцэ персьцень з падвойным крыжам, як на шчытах у дружыньнiкаў Лiтоўскiх. Тады, пан Ваявода загадаў схапiць купца й выпытаць, хто ён такi. Купец стаў баранiцца, але нас было болей, i нарэшце купец такi ўпаў, цяжка пасечаны. Як мы каля яго нi бiлiся, што яму нi рабiлi, нiчога не сказаў перад сьмерцю. Абшукаўшы яго, знайшлi вось гэты лiст... - тут пан Януш выцягнуў мiзэрыкордыю i, падважыўшы ёю сталёвы набедраньнiк, выцягнуў адтуль невялiкi кавалак паперы й паклаў на стол перад Каралём. Усе зь цiкавасьцю нахiлiлiся над паперкай, толькi ксёндз застаўся сядзець непарушна. Ваявода Пашкевiч прачытаў лiст i зiрнуў на Караля. У лiсьце значылася: