Олiвер прытаiўся на правым крыле паляны. Леваруч ад яго вiднеўся праз кусты плашч Графа дэ ля Шэр, з другога - пёры Мак Марцiмера. Далей некалькi чужаземцаў i Лiтоўскiх Драбаў зь вялiзарнымi самастрэламi.
      Паляўнiчыя былi разстаўленыя з такiм разьлiкам, каб нi адна жывёла, выгнаная на паляну, ня здолела прарвацца празь iх ланцуг, падмацаваны з тылу збраяносцамi й чэлядзяй, узброенай дзiдамi, сякерамi й самастрэламi.
      Напружанае маўчаньне запанавала над лесам. Некалькi сотняў насьцярожаных пар вачэй, да болю ў скронях, углядалiся ў аддаленыя нетры нямое пушчы. Кожны найменшы гук - хруснуўшая галiна, лопат крылаў, шорах абсыпаючагася з дрэва сьнегу, прымушаў уздрыгнуцца прытаiўшыхся людзей i мацней бiцца iх сэрцы. Вось, вось, здавалася, зьявiцца даўгачаканая дзiчына. Нiхто нават не заўважыў i не падумаў аб тым, што яшчэ зусiм не чуваць ражкоў i бубнаў загоншчыкаў.
      Навокал панавала такая цiшыня, што зграйка чырвонагрудых гiлёў, супакойна апусьцiўшыся на паляну, безтурботна шпацыравала каля самых ног Вiтаўта, нават не падазраваючы блiзкасьцi людзей, i не зьвяртаючы нiякай увагi на лёккiя хмаркi пары ад дыхаючых паляўнiчых.
      Затаiўшы подых, Вiтаўт з ласкавай усьмешкай назiраў за прыгожымi птушкамi, на некаторы час забыўшыся, дзе ён знаходзiцца.
      Раптам, на супрацьлежнай ускраiне паляны, паказаўся руды пушысты лiс. Прысеўшы каля крайнiх дрэў, ён уважна панюхаў паветра, але, нiчога не адчуўшы, прыпаў да сьнегу i рушыў к сярэдзiне паляны, насьцярожана паводзячы вострымi вушкамi.
      Дзесь трывожна засакатала сарока. Гiлi разам узьнялiся ў паветра й зьнiклi за засьнежанымi верхавiнамi дрэў. Лiс кiнуўся ўбок, прыпаў чэравам да сьнегу й пачаў уважна вынюхваць i прыслухоўвацца. Нi гука. Паляўнiчыя замерлi, зь цiкавасьцю назiраючы гэтага хiтрага й асьцярожнага зьвярка. Але лiс нешта прыкмецiў i, раптоўна вiльнуўшы густым хвастом, завярнуў i стралой зьнiк у пушчы.
      Усе гэтыя трывогi й перажываньнi не займалi толькi аднаго чалавека Гараднiчага Варкулу. Ён ня бачыў нi лiса, нi гiлёў, нi чарады курапатак, перабегшых праз паляну. Пахмура насупiўшыся, ён ад'ехаў у глыбiню лесу й там у адзiноце перажываў доўгую адлучку брата. Уся яго йстота йрвалася недзе ў балоцiстыя абшары паганскае Жамойцi, прыцiснутыя бязьлiтасным жалезным ботам зьненавiджаных Крыжакоў.
      Пусьцiўшы павады каня, ён, згорбiўшыся, сядзеў у сядле, пахiлiўшы галаву на грудзi. Час ад часу, з надзеяй пазiраў на сьцежку, вядучую к лясному Замку, i, нiчога на ёй не прыкмецiўшы, iзноў занураўся ў свае невясёлыя думкi. Яго конь, адчуваючы млявасьць седака й прызвычаiўшыся за доўгую сваю службу да розных лясных прыгод, паволi крочыў па гурах, не аддаляючыся ад мейсца паляваньня, а й не наблiжаючыся да яго. Разумная жывёла як-бы падзяляла смутак i трывогу свайго гаспадара. Панурыўшы кудлатую галаву, старанна абыходзiла карчы, пнi й лапчастыя галiны, нiзка пахiленыя да зямлi.
      На паляне, мiж тым, зноў зьявiўся лiс. Зараз ён трымаўся зусiм iнакш. Устрывожана азiраючыся на бакi, мiтусiўся мiж крайнiмi дрэвамi, не адважваючыся выбегчы на адкрытую плошчу. Там i сям мiльгаў яго руды хвост. Выпалашаныя iм некалькi зайцаў, стрымгалоў пусьцiлiся наўцёкi. Адзiн зь iх, выкацiўшыся белым клубком на сярэдзiну паляны й зрабiўшы на ёй некалкi петляў, прысеў i натапырыў вушы.
      З ланцуга паляўнiчых разьнёсься прарэзьлiвы сьвiст. Нехта цюгакнуў. Заяц са ўсiх ног iрвануў назад у лес. Але мiж дрэвамi мiльгнула гладкая сьпiна лiса. Бедны русак, страцiўшы галаву, у сьмяротным страху йзноў завярнуў i рынуўся ўздоўж паляны, высока падкiдаючы тыльныя лапкi.
      Лiс-жа - зусiм не спрабаваў упаляваць злашчаснага зайца. Тонкi слых зьвяра ўлавiў у глыбiнi пушчы незразумелыя, але й не абяцаючыя нiчога добрага гукi. Патрошку, але няўхiльна, гэтыя гукi нарасталi, i прымушалi лiса мiтусiцца ўсё трывожней i пасьпешней...
      Нарэшце паказалася першая буйная дзiчына. Гэта былi тонканогiя прыгажунi дзiкiя козы. Крута выгнуўшы шыi, яны, здавалася, ляцелi мiж дрэвамi, прастуючы к леваму крылу паляны.
      Лёккая нэрвовая дрыготка праняла кожнага з паляўнiчых. Пачынаецца!
      Олiвер моцна зацiснуў у руках самастрэл. Сiлком адарваўшы вочы ад грацыёзных козаў, зьвярнуў пагляд да пушчы, проста перад сабою. Мiж дрэвамi нешта роiлася, шэрым патокам абцякаючы гуры...
      Гнаныя панiчны страхам козы, як вецер вынесьлiся на паляну, спадзяючыся адным духам перамахнуць яе ды зьнiкнуць у кустах...
      Падзiўляюча гучна дзвэнькнула цецiва самастрэлу. Моцны, прыгожы важак чарады ўзьвiўся на дыбкi й павалiўся на сьнег, афарбоўваючы яго крывёй. Са сьвiстам выляцеў з кустоў тузiн стрэлаў, паклаўшы на сьнег усю зграйку красунь козаў.
      У гэты момант, супраць Олiвера на паляну высыпала зграя ваўкоў. Яны йшлi ўпэўненай рысьсю, драпежна прыцiснуўшы вушы й падцiснуўшы хвасты.
      Амаль адначасна з ваўкамi, аднак шмат лявей, выбегла чарада дзiкаў. Вялiзарны вяпрук з загнутымi iкламi, грозна рохкаючы, трухаў зьпераду. Дасьведчаны важак адчуваў небясьпеку, але ня ведаў, адкуль яна прыйдзе. Таму, выбраўшы найвыгаднейшы кiрунак - к гусьцейшым кустам, накiраваўся проста на Вiтаўта. Уся чарада завярнула за iм, iдучы сьлед у сьлед.
      Мак Марцiмер старанна нацэлiўся ў пярэдняга сiвога воўка й спусьцiў цецiву. Воўк з разгону перакулiўся цераз галаву й забiўся ў перадсьмяротных сутаргах.
      Адразу-ж хмара стрэлаў са сьвiстам выляцела з кустоў. За ёй другая й трэцяя. Парадзелая зграя ваўкоў кiнулася ўбок, але сустрэўшы й тут хмары стрэлаў, завярнула назад у лес.
      Першага дзiка звалiў сам Вiтаўт, цэльна ўсадзiўшы стралу яму пад левую лапатку. Вялiзны вяпрук зарыўся лычом у сьнег i з прарэзьлiвым пiскам бiў нагамi, падымаючы хмары сьнежнага пылу, ды разпырскваючы далёка вакол сябе гарачую кроў. Неймаверны галас, пiск i выцьцё ўзьнялiся над палянай. Дзiкi й уцякаючыя ваўкi, адзiн за другiм валiлiся з ног пад цэльнымi стрэламi ўваходзячых у азарт паляўнiчых.
      Барадатыя лосi, зграбныя аленi, прыгожыя дзiкiя козы, паасобку й зграйкамi выносiлiся на паляну. Дзiкi, ваўкi, зайцы. Нават некалькi медзьвядзёў вывалiлi з гушчару, дадаючы страху драбнейшай жывёле сваiм глухiм страсянаючым рыкам.
      Уся паляна роiлася ад мiтусячайся дзiчыны. Нi Олiвер, нi Мак Марцiмер, ня бачылi нiчога падобнага ў сябе на бацькаўшчыне. Такая маса жывёлы нiколi нават i ня сьнiлася нiкому з чужаземцаў.
      Паляўнiчы запал агарнуў маладога Бургунца. Раз за разам выпускаючы стралу ў зьвярыную кiпель, ён ужо не выбiраў, як перад гэтым, прыгажэйшае й буйнейшае цэлi. Алень, воўк, дзiк, - не рабiлi ўжо розьнiцы. Захапiўся паляваньнем i Мак Марцiмер. Ап'янелы ад паху крывi, ён раз за разам выпускае стрэлы. Нават Граф дэ ля Шэр, заўсёды стрыманы й халодны, зараз з гарачкавай пасьпешнасьцю працуе самастрэлам.
      Дзiчына валiцца як скошаная. Здавалася, што нябачная вялiзарная каса безьперапынна шугае па паляне, валячы цэлыя поласы сваiх ахвяраў. Густыя хмары пары, ад спатнелай жывёлы, гарачай крывi, сьвежага гною, i воддыхаў тысяч ноздраў, клубамi перакатваюцца над рыкаючай i енчачай палянай.
      Дзiкi з прарэзьлiвым вiскам зарываюцца ў чырвоны сьнег. Раненыя козы з жаласным енкам кiдаюцца па заваленай тушамi паляне. Аленi й лосi зь вялiзарнымi рагамi, на поўным скаку ўлучаныя стралой, з храпам узьнiмаюцца на дыбкi. А дзiчыны ўсё не мяншае. Новыя й новыя зграi, падганяныя загоншчыкамi, прыбываюць на паляну, папаўняючы сабою незьлiчоныя масы гiнучых...
      * * *
      У гэты час, Варкула панура езьдзiў у аддаленьнi, зусiм не зьвяртаючы ўвагi на даносячыеся з паляны гукi. Ён прадчуваў наблiжаючуюся бяду, якая найболей мела крануць яго самаго. Непрадбачана доўгая адлучка Праклоша ўсяляла ў яго душу, першы раз за ўсё суровае й баявое жыцьцё, страх. Страх не за сябе. За сябе Варкула не баяўся, ён ня раз глядзеў сьмерцi ў вочы. Ня раз, сьцякаючы крывёй, не выпускаў з рук мяча, i нiколi ня дрогнула яго загартаваная й ня ведаючая лiтасьцi душа. Страх за жыцьцё свайго адзiнага й любага брата й баявога нязьменнага сябру, засланiў усе iншыя пачуцьцi. Варкула ведаў, што значыць гэтая доўгая адлучка. Праклош паехаў не на гуляньне, i не на паляваньне, як сказаў Вiтаўту Варкула. Ён, кажучы аб паляваньнi, меў на ўвазе "паляваньне" зусiм iншага роду й выгляду, чымся тое, што адбывалася зараз, вось тут, на паляне. Вiтаўт зразумеў вельмi добра, а таму й не разпытваў болей, бо ведаў, на якога зьвяра выпраўлялiся на перазьмену абодва браты Бялецкiя. Дзiчына iх была закутая ў сталёвыя панцыры, узброеная вострымi мячамi, сякерамi й дзiдамi, ды прыкрытая белым плашчом з чорным крыжам. Iмя ёй - Крыжак. Той Крыжак, якi, некалькi гадоў таму, вынiшчыў цэлы шматлiкi й буйны род Бялецкiх. Агнём выпекшы незагойваючуюся рану ў душах - суровага Варкулы, ды агнiстага й палкага Праклоша, толькi прыпадкова застаўшыхся ў жывых.
      Прадчуваючы бяду, Варкула нiяк ня мог пагадзiцца з думкаю, што Праклош будзе забiты, цi схоплены ў палон ды закатаваны безчалавечым катам у манашай вопратцы з Ордэну Крыжа. Забыўшыся аб усiм на сьвеце, ён адразу й не заўважыў, як раптоўна пачаў усхрапваць конь i бокам старанiцца да паляны - блiжэй да людзей.
      Варкула схамянуўся толькi тады, калi перастрашаны конь, скочыўшы ўбок, мала ня выкiнуў яго зь сядла. Раптоўна вярнуўшыся к дзейснасьцi, першым рухам Гараднiчага было схапiцца за меч. Але, разгледзеўшы ў чым рэч, ён пасьпешна ўвапхнуў меч у похву i, намагаючыся не рабiць рэзкiх рухаў, узяўся за лук i выцягнуў стралу. Вочы Варкулы, цьмяныя й панурыя перад тым, зараз блiшчэлi запалам i заўзятасьцю - кроках у трыццацi, на разлапiстым дрэве прытаiўся раскошны шэра-жоўты рысь. Драпежнiк, прыцiснуўшыся да галiны, уважна сачыў за рухамi самотнага коньнiка, нiбы разрахоўваючы - напасьцi на яго, цi не.
      Варкула памаленьку пачаў узносiць на ўзровень вачэй ужо нацягнуты лук.
      З тылу данесься лёккi хруст кустоў. Рысь уздрогнуў i напружыўся, рыхтуючыся скочыць. У гэты момант тонка засьпявала цецiва, пусьцiўшы ў драпежнiка сьмертаносную стралу.
      Ня губячы часу, Варкула маланкава выхапiў другую стралу й, амаль не намерваючыся, усадзiў яе ў падаючага зьвяра, дабiўшы яго канчаткова.
      - Вось гэта хуткасьць! Вось гэта цэльнасьць! - пачулiся з тылу некалькi жаночых галасоў. - Шляхетны Варкула, гэтае паляваньне было непаўторнае! Я яшчэ ў жыцьцi ня бачыла падобнае цэльнасьцi пры такой хуткасьцi!
      Пры гуку гэтага голасу, Варкула адразу павярнуўся ў сядле й прамовiў:
      - Княжна, я прашу выбачэньня, але не люблю, калi за мною падглядаюць!
      - Ня злуйцеся, шляхетны Рыцар, - з усьмешкай адказала Рынгайла. - Так ужо збудаваная натура жанчын, што яна жыць ня можа, каб не падглядаць. Але ў гэтым выпадку мы прыехалi зусiм прыпадкова.
      Варкула пахмура акiнуў паглядам вясёлую юрбу конных жанчын i нiчога не адказаў. Не любiў ён гэтае "спаднiчнае племя" й не хацеў размаўляць.
      Рынгайла, бачачы ягонае незадавальненьне й не жадаючы дратаваць яшчэ болей, павярнулася к разпасьцёртаму па сьнягу драпежнiку:
      - Якi гэта цудоўны рысь! - прамовiла яна, не хаваючы шчырага захапленьня.
      - Калi вам так падабаецца, - буркнуў Варкула, - то вазьмiце яго сабе, а мне дазвольце ад'ехаць...
      - Ад'ехаць? Вы хочаце нас пакiнуць адных у гэтым дзiкiм лесе? - ускрыкнула з удаваным жахам Рынгайла.
      - Княжна, пры вашым сядле лук! У вашых спадарожнiц - самастрэлы... Я тут зусiм не патрэбен. Дазвольце мне ад'ехаць?... Я тут не патрэбен!...
      Рынгайла ўважна паглядзела на пахмуры твар Гараднiчага, але, не прыкмецiўшы й ценю жарту, з горкiм сумам прамовiла:
      - Едзьце!... Вас я не трымаю. Але... учынак ваш зусiм не Рыцарскi!
      Варкула толькi на гэта й чакаў. Ён моўчкi завярнуў каня й, не сьпяшаючыся, зьнiк за кустамi.
      Жанчыны, сьпешыўшыся, абступiлi рыся, любуючыся яго мяккай аксамiтнай поўсьцю.
      Нездалёк у пушчы надрываючыся галасiла сарока, i некалькi разоў трывожна абазвалася сойка...
      - Хтось там ёсьць! - заўважыла адна з чэляднiцаў, паказваючы ў густы зарасьнiк маладняку, выходзячы сваiм правым крылом далёка за межы паляны. Гэты маладняк разросься шырокай паласой, утвараючы клiн з тымi кустамi, у якiх стаялi заслоны капейшчыкаў i лучнiкаў зь сецямi. Тупая вяршыня клiну ўсмакталася ў адчыненую плошчу лесу - якраз там, дзе ляжаў забiты рысь.
      Жанчыны ўважлiва прыглядзелiся да гушчару, але, нiчога не прыкмецiўшы, iзноў адвярнулiся да прыгожага драпежнiка...
      З паляны даходзiў аддалены гоман людзей i рык жывёлы.
      * * *
      Тут зьявiлiся першыя зубры й туры. З глухiм ровам, апусьцiўшы нiзка да зямлi вялiзарныя рагатыя храпы, яны йшлi, не сьпяшаючыся, насустрач небясьпецы. У iх цяжкой хадзе адчувалася пэўнасьць сабе, i ў сваёй моцы. Моцы неймавернай i грознай, скрушаючай усё на сваiм шляху. Нiводнае лясное стварэньне не адважвалася стаць упоперак дарогi нават найслабейшаму зь iх. Падобны да грукатаў грому, роў барадатага зубра, цi крутарогага тура, прыводзiў у перэпалах цэлыя зграi такiх адважных хiжакоў, як ваўкi, i прымушаў iх здымацца зь мейсца й уцякаць, каб толькi не сустрэцца з рагатым волатам.
      Выставiўшы моцныя йлбы й пускаючы з ноздраў струмянi пары, барадатыя пярэднiя быкi з пэўнасьцю сунулi ўперад. Здавалася, што аж зямля гнецца й дуднiць пад iх цяжкай хадой. Раздратаваныя й узбуджаныя пахам крывi, яны йшлi проста на паляўнiчых, не выказваючы нi страху, нi намеру завярнуць.
      Кроў застыла ў жылах Олiвера, калi ён убачыў зьблiзку, проста перад сабою, гэтага грознага Князя Пушчы. Прыклаўшыся да самастрэлу й намагаючыся супакоiцца, ён добра намерыўся й пацягнуў гачок.
      Лёккая страла прагавiта ўпiлася ў шырокiя грудзi магутнай жывёлы. Крайнi правы бык узьвiўся на дыбкi, i, з аглушальным рыкам, як гара, абрушыўся на чырвоны сьнег.
      Цэльным стрэлам, Вiтаўт звалiў пярэдняга волата-важака, сiвага й страшнага.
      Стрэлы сыпанулi суцэльнай хмарай. Збраяносцы й чэлядзь не пасьпявалi ладаваць самастрэлы.
      Але зубры йшлi суцэльнай лавай, цесна прыцiснуўшыся адно да другога, i таму стрэлы не задавалi iм такой шкоды, як iншай мiтусячайся дзiчыне. I, хаця iх засталося ня больш за трыццаць, зрабiлася зразумела, што яны дойдуць да ланцуга паляўнiчых яшчэ да таго, як тыя пасьпеюць выстралiць па некалькi стрэлаў i гэтым пакласьцi крэс жудаснай атацы разьюшанае жывёлы.
      Вiтаўт адклаў убок самастрэл i, узброiўшыся дзiдай i сякерай, падрыхтаваўся сустракаць альбо блiскучую перамогу, альбо слаўны канец. Вочы Гаспадара зьзялi нештодзённым запалам i радасьцю. Ён ускрыкнуў:
      - Вось гэтак-жа прэ на нас Крыжак! I вось так сустракае яго непакорная Белая Русь! - i пры гэтым ён левай рукой упёр дзiду ў стаўбур дрэва й накiраваў вастрыём у грудзi наблiжаючамуся зубру. Правая рука моцна сьцiснула дзяржальну сякеры...
      * * *
      Прысеўшы каля рыся, Рынгайла з прыемнасьцю лашчыла яго мяккую плямiстую скуру. Чэляднiцы, абступiўшыя наўкола, весела рагаталi, абгаворваючы нелюдзiмага дзiвака-Гараднiчага. Iм даводзiлася ня часта сустракацца з гэтым пахмурым Драбам, iмя якога было ведама далёка за Лiтоўскiя землi, з-за ягонай адвагi, спрыту й няўмольнае жорсткасьцi. Адчуваючы пагарду, зь якою ён ставiўся да жанчын, маладыя чэляднiцы Княжны, стараючыся затаiць сваю крыўду, насьмяхалiся й перадражнiвалi бедака - старога Варкулу. Затое з маладым Праклошам яны трымалiся ласкава, i, у патаемку адна ад другой, старалiся здабыць яго прыхiльнасьць. Амаль кожная зь iх пайшла-б на край сьвету, альбы прыгожы й зграбны Праклош зьвярнуў на яе сваю ўвагу. Але вясёлы Драб быў недасяжны, нават для найбольшых прыгажунь, хаця й не цураўся iх падобна брату.
      Гэтак рагочучы й размаўляючы, жанчыны не зьвярталi нiякай увагi на трывожную траскатню сарокi. Як раптам, з трэскам ламанага гальля, з кустоў вывалiў вялiзарны мядзьведзь. Убачыўшы купку людзей, ён спынiўся ў нерашучасьцi.
      Перапалоханыя конi з храпам кiнулiся ўцякаць. Дзяўчаты, нарабiўшы вiску, пабеглi сьледам. Але Рынгайла, заблытаўшыся ў крысох доўгага футра, павалiлася на каленi.
      Мядзьведзь адразу ўпярэвалку рушыў да яе. Галасны роў касматага зьвяра ўскалыхнуў паветра.
      Рынгайла паспрабавала ўскочыць, але, iзноў пасьлiзнуўшыся, ува ўвесь рост разьцягнулася на сьнягу.
      Яе чаляднiцы, зь вялiкiм галасам, схавалiся за кустамi, стараючыся крыкамi прыцягнуць увагу каго-небудзь з паляўнiчых цi чэлядзi й гэтым уратаваць княжну. Аднак паляўнiчыя, поўнасьцю захопленыя атакай зуброў, ня чулi гэтага ляманту, поўнага роспачы й страху.
      Пагiбель чароўнае Княжны была немiнучай. Не прабуючы больш падняцца, яна з заплюшчанымi вачамi й б'ючымся сэрцам чакала свайго канца - пакiнутая ўсiмi. З роспаччу заклiкала Ўсемагутнага - прасiла перад сьмерцю прабачыць усе грахi, вольныя й нявольныя.
      Мядзьведзь быў ужо за два крокi ад сваёй безабароннай ахвяры. Цяпер толькi цуд мог яе ўратаваць...
      Раптоўна, як грукаты Пяруна, прагучэў над лесам моцны голас. Конскае йржаньне зьлiлося з глухiм ровам медзьвядзя...
      Рынгайла з надзеяй адплюшчыла вочы й падняла галаву.
      Мядзьведзь, ранеты стралой у плячо, пакiнуў разпасьцёртую Рынгайлу й шкутыльгаў убок, пасьпяшаючы насустрач аграмаднаму коньнiку ў прасторным кажуху, накiнутым паверх кальчугi. Коньнiк з усiх сiлаў стрымлiваў упудзiўшагася каня, адначасна накiроўваючы яго на ўзьнесшагася на дыбкi мядзьведзя. Конь прысядаў на заднiя ногi, матляў галавою, пырскаў шумам, i нiяк не хацеў падпарадкавацца.
      Адчуўшы, што небясьпека для яе мiнула, Рынгайла паднялася й з надзеяй азiрнулася навокал, але... нi людзей, нi зброi: мужчыны занятыя паляваньнем, чэляднiцы разьбеглiся, а лук i стрэлы засталiся пры сядле. Беднай Княжне, супраць волi, заставалася толькi назiраць, як яе незнаёмы ратаўнiк змагаецца з разьюшаным зьвяром. А як хацелася дапамагчы яму! З жахам яна заўважыла, што коньнiк ня мае дзiды. А з адною сякерай парадзiць цяжка, нават немагчыма.
      Аднак адважны незнаёмец ня думаў уступаць. Змагаючыся з канём i адмахваючыся сякерай ад насядаючага мядзьведзя, ён гукнуў:
      - Княжна! Уцякайце!... А я затрымаю гэтага чорта тут, пакуль пад'едуць мае спадарожнiкi!
      Але Рынгайла была не з такiх, якiя кiдаюць сваiх прыяцеляў у бядзе. Гэта была сапраўдная дачка Кейстута - годная свайго вялiкага бацькi. Уратаваўшыся сама, яна нi за што не жадала пакiнуць адважнага незнаёмца сам-на-сам з разьюшаным мядзьведзем.
      - Лук! - гукнула яна. - Кiнь мне свой лук!
      Коньнiк, працуючы з усiх сiлаў павадамi й пяткамi, усё-ж выбраў зручны момант i, падзiўляючыся адвазе й розуму Рынгайлы, кiнуў ёй свой лук i поўны калчан стрэлаў.
      Княжна з радасьцю ўхапiлся за зброю. Цяпер доля мядзьведзя была вырашаная.
      Аднак сталася жудасная неспадзеўка. Мiтусячыся ў страху мiж дрэвамi конь настолькi заняў увагу седака, што той зусiм не ўважаў на тое, што робiцца наўкола, i, з разгону стукнуўшыся галавой аб сук, выляцеў зь сядла.
      Адчуўшы волю, конь прыцiснуў вушы й, выкiдваючы кумякi сьнегу, галёпам пусьцiўся па пушчы.
      Аглушаны ўдарам коньнiк нерухома ляжаў на сьнягу. Яго сякера адляцела далёка ўбок, шолам зсунуўся з галавы й агалiў доўгiя сiвыя валасы, мокрыя ад поту.
      Мядзьведзь зь лютым ровам кiнуўся да нерухомага воя.
      На момант Рынгайла аслупянела ад жаху, але вагацца не было калi. Кожны мiг быў каштоўны ды пагражаў сьмерцю яе ратаўнiку. Яна хутка прыладзiла на лук стралу й, з падзiўляючай сiлай, нацягнула цецiву.
      У гэты час, у далячынi мiж дрэвамi паказалiся два добра ўзброеныя коньнiкi. Не чакаючы на iх дапамогу, Рынгайла стрэлiла. З болю мядзьведзь закруцiўся на мейсцы. Другая страла павалiла зьвяра на сьнег. Але ён зараз-жа ўскочыў i, пырскаючы сьлiнай, кiнуўся да Рынгайлы.
      Аднак дабегчы ўжо ня змог. Уцэлены трэцяй стралой проста ў грудзi, ён з жаласным енкам звалiўся на бок.
      Падасьпелыя коньнiкi, пераканаўшыся, што мядзьведзь пакананы, кiнулiся да разпасьцёртага на сьнягу воя. Спрытна саскочыўшы зь сёдлаў, хутка прынялiся нацiраць яму твар сьнегам.
      Рынгайла, прыкмецiўшы сьцяжкi на дзiдах навапрыбылых, мiмаволi ўхапiлася за грудзi. Трывожная насалода хваляй падступiла да горла, сьцiснула яго й не давала перавесьцi дух. Не адрываючы рукi ад моцна б'ючагася сэрца, Княжна хутка падыйшла да непрытомнага. Людзей гэтых яна ня ведала, але падсьвядома здагадвалася хто яны, i ад каго прыехалi...
      - Кандрат! - гукнуў у роспачы адзiн з вояў. - Цi жывы ты?
      - А ты не галасi! - заўважыў другi, адвязваючы безпрытомнаму каўнер кальчугi. - Увапхнi яму лепей сьнег у рот! Можа тады й ачуняе... Не памёр-жа ён сапраўды?...
      Усё гэта Рынгайла назiрала моўчкi, увесь час пераводзячы вочы на вострыя наканечнiкi дзiдаў, са сьцяжкамi Княства Слуцкага.
      У гэты час падбеглi ўзброеныя людзi, хто з сякераю, хто з рагацiнаю, а хто й з вывернутай аглобляю. Iх прывялi перапалоханыя чэляднiцы.
      Па загаду Рынгайлы, безпрытомнага Кандрата паднялi й панесьлi на паляну, адкуль даносiлiся прызыўныя гукi ражкоў, спавяшчаючыя канец паляваньня.
      Кандрата паднесьлi проста да Вiтаўта, i асьцярожна апусьцiлi на пакрытыя кажухамi санi.
      - Хто гэта? - зьдзiвiўся Гаспадар, зь цiкавасьцю ўглядаючыся ў незнаёмы твар.
      - Да Вашай Высокасьцi ганец ад Ваяводы Грозаўскага... З Кракава, выступiў уперад адзiн са спадарожнiкаў Кандрата.
      - Ганец ад Фёдара?... А што зь iм?
      - Гэта я раскажу! - прамовiла Рынгайла, i падрабязна выклала слухачом аб здарэньнi з рысям ды мядзьведзем.
      Граф дэ ля Шэр старанна перакладаў чужаземцам яе апавяданьне.
      Усе, за выключэньнем Варкулы, слухалi, затаiўшы подых. Учынак Гараднiчага з рысьсю выклiкаў агульны рогат, а адвага ганца - пашану, i нават зайздрасьць.
      Бедны Олiвер праклiнаў у душы й сябе, i сваю долю - за тое, што мiнуў такi зручны момант услужыць Княжне й, выратаваўшы ёй жыцьцё, дабiцца яе прыязьнi.
      У канцы апавяданьня Кандрат глыбака ўздахнуў i сеў. Абхапiўшы галаву рукамi, ён абвёў блукаючым паглядам натоўп, сабраны каля саней, i зь лёккiм енкам iзноў павалiўся на сьпiну.
      Некаторы час навокал панавала цiша. Паступова, на белых шчаках Кандрата зьявiўся слабы румянец. Ён iзноў адплюшчыў вочы й, угледзеўшы ўзброеных людзей, цiха, але ўстрывожана запытаў:
      - Княжна?... Цi ўратавалi Княжну?...
      - Бачце-ка! - усьмiхнуўся Вiтаўт. - Стары, сiвы, як голуб, а туды-ж. Нават не пасьпеў прачухацца... Першая думка аб Княжне! Шчасьце маё, што Яроша тут няма, той-бы адразу за сякеру...
      Затое Рынгайла аднеслася йнакш. Схiлiўшыся над Кандратам i прыкрываючы яго кажухом, ласкава прамовiла:
      - Уратавалi. Уратавалi... I толькi дзякуючы табе, адважны ганец. Ляжы цяпер - адпачывай...
      Супакоены Кандрат заварушыўся й, раптам пазнаўшы Вiтаўта, iрвануўся ўстаць, але бязьсiльна абвалiўся йзноў.
      - Прабачэньня, Ваша Высокасьць... не магу... Ад Фёдара, Ваяводы Грозаўскага, з Кракава...
      - Пачакай! - перабiў Вiтаўт. - Адпачывай зараз! Ня час i ня мейсца тут ганцоў выслухваць... Хiба, можа нешта сьпешнае?
      - Не, Ваша Высокасьць, сьпешнага нiчога няма...
      - Ну дык, як у Замак вернемся, тады дакладзеш! Кандратам завесься?
      - Так, Ваша Высокасьць... Кандрат Тур...
      - Добра!
      * * *
      Па дарозе к Замку, у санi да Кандрата падсеў адзiн з чэляднiкаў Вiтаўта, i ад няма-чаго-рабiць падрабязна разказваў прабег паляваньня. Старанна апiсаў усе драбнiцы, не забываючыся ўспомнiць i пра сябе.
      Пачынала цямнець. Шэры змрок густой заслонай ахутаў пушчу. У чорным бяздоньнi неба заiскрылiся зоркi. На небасхiле, апiсваючы дугу, скацiлася яскравае сьвятло.
      - Глянь-ка, добры чалавек, - перарваў сваё апавяданьне чэляднiк. - Цi-то душа чыясь вандруе, цi мо', проста чараўнiца з паходняй кудысь выбралася? Як ты скажаш?
      - А хто-ж яго ведае... - буркнуў нехаце Кандрат. - Толькi мне здаецца, што чараўнiкi й без паходняў ночай бачаць.
      - Чараўнiкi бачаць! - умяшаўся, маўчаўшы дагэтуль, вожчык. - Але не чараўнiцы!
      - Як гэта? Якая-ж розьнiца? - зацiкавiўся Кандрат.
      - А такая, - вытлумачыў вожчык, - што чараўнiк сваю душу самаму Д'яблу прадаў, ня к ночы кажучы. А той i ўпадобiў яго да сябе, i зручнасьць такую даў, каб ночай бачыць. А з кабетаю дык iнакш, бо каму яе душа патрэбна?...
      - Ды яшчэ цi мае кабета душу, - дадаў чэляднiк. - У Пiсаньнi нiдзе таго не сказана!
      - I я так кажу, - працягваў вожчык. - Каму яе душа патрэбна, хоць-бы й мела яна яе? Дык нячысьцiк ёй зручнасьць даў, каб у людзей душу вырывала, цi хiтрыкам, цi маною. А каб у ночы яна магла бачыць, дык упадобiў яе коткаю перакiдацца - iнакш не! Вось, калi ёй кудысь далёка патрэбна, цi ў Чорныя Яры, цi на Мёртвы Камень[24], дык коткаю нiяк туды не дабегнеш, вось яна й запальвае паходню, каб вiдней было. Iнакш дык пiльнуй - на зорку наткнесься, i кудлы паабпальвае, i мятла пагатоў згарыць. Так!...
      Кандрат прамаўчаў, бо цалкам пагадзiўся з гэтым тлумачэньнем. Вожчык замоўк таксама, i, лянiва падхвостваючы каня, занурыўся ў вялiзны каўнер кажуха.
      Чэляднiк таксама, трохi памаўчаўшы, вярнуўся да апавяданьня аб паляваньнi:
      - ...Дык як там было? Пачакай... Ага! Зубры... Як, знацца, рынуць, гэтыя зубры! I ўсе як адзiн, адзiн другога большыя, i проста на Гаспадара йдуць. Тут мiж намi пярэпалах учынiўся, думаем: "Загiне нашае сонейка, Вiтаўт Кейстутавiч". Нават i я сякеру з рук выпусьцiў. А ён, як зiрне наўкола, аж iскры з вачэй пырскаюць, ды як гукне на цэлую пушчу: "Немцаў бiлi, а гэтых i пагадзе пакладзем!", i сам дзiдаю ў грудзi першага быка ўцэлiў, а потым сякераю як гакне, ажно рэха пайшло. Так усю галаву напалам i разьнёс! Чужаземцы, потым, усе да аднаго хадзiлi глядзець на гэтую зубраву галаву. Надзiвiцца не маглi - якая сiла ў Гаспадара нашага. А адзiн зь iх, той вялiзны са сьмешным iмем, як там яго?... Маркамер, цi як, дык нiяк уверыць ня мог, што сам Гаспадар так секануў, хаця сваiмi-ж вачамi бачыў. Усё абмацоўваў зубра й пальцамi ў чэрап лазiў, ды толькi вохкаў з падзiву. А потым увесь час бажыўся, што яшчэ ў жыцьцi ня бачыў такога цёсу.
      Чэляднiк аж заглынуўся ад радасьцi, разказваючы пра адвагу й сiлу Вiтаўта. Яго вочы зьзялi запалам i ўздымам:
      - Ну а як звалiў Вялiкi Княжа першага зубра, тады й рэшта паляўнiчых духу набралiся. I я йзноў сякеру падхапiў, так i паклалi ўсiх зуброў да астатку, хто сякерай, хто дзiдай. Толькi кроў пырскала, ды лес стагнаў! Ажно млосьць мяне прабiрала... А тут бабы зь вiскам ды галасам набеглi: "Княжну - галосяць - ратуйце! Лясун на Княжну напаў!" Ну, думаю, калi Лясун, то нiчога не парадзiш, ня жыць ужо небарачцы, i ну хрысьцiцца й лямантаваць. Гляджу, i рэшта конюхаў ды чэляднiкаў хрысьцяцца ды за ўпакой моляцца, аж сьлёзы льлюцца. Шкада Княжну, добрая была, ласкавая. Але хто паадважней ды паздагадлiвей, за зброю ўхапiлiся, ды, завярнуўшы кабетаў галасьлiвых, бегма ў лес пусьцiлiся...
      Тут чэляднiк замоўк, i, трохi падумаўшы, запытаў:
      - Дык гэта, знацца, ты, добры чалавек, нашу Княжну ад лясуна ўратаваў?
      - Ад мядзьведзя, - паправiў Кандрат. - Так Богу было ўгодна!
      Вожчык высунуў галаву з кажуха й з дакорам у голасе прамовiў:
      - Вось кажаш "ад мядзьведзя", i нават паспрачацца гатовы, а сам нiчога не разумееш, i ў нашых мейсцах ты зусiм новы чалавек, таму й ня ведаеш, якiя выбрыкi нячысьцiк выкiдае, ды яшчэ пад вечар. Не надарма чараўнiца на Мёртвы Камень паляцела, няйначай вестку панесла. Ты вось заўтра лепей выспавядайся, ды бацюхну ўсё добра разпавядзi, што там у лесе здарылася, бо, ня к ночы кажучы, якое й лiха табе яшчэ прычынiцца.
      Кандрат задумаўся над гэтай парадай. Без сумневу, трэба яе выканаць, але цi ўдасца, i ён цiха прамовiў:
      - Правiдлова кажаш, але-ж заўтра ад'яжджаць мушу...
      - Нават i ня думай! - запярэчыў чэляднiк. - Ня пусьцяць!
      Некаторы час ехалi моўчкi, потым чэляднiк iзноў загутарыў:
      - Шчасьлiвы ты чалавек! Не забудзе Княжна табе гэтага, аж пакуль жыць будзе. Вось мне, дык нiколi не пашчасьцiць, заўсёды як што якое, дык перапалохаюся й ня ведаю, што рабiць. Мая бабка кажа, што загавар на мяне накладзены, ад таго й шчасьця ня маю. Слова трэба даведацца, тады сыйдуць чары...
      Кандрат нiчога не адказаў. Углядаючыся ў чорнае неба, ён думаў пра Ваяводу Фёдара, якому ня церпiцца вырвацца з Кракава...
      Ранiцай, выспавядаўшыся й прычасьцiўшыся, Кандрат зьявiўся да Вялiкага Князя з дакладам. Гуд у галаве сьцiхнуў, i толькi моцна балела правая скронь, пасiнелая ды апухлая.
      Узяўшы лiст ад Ваяводы Фёдара й выслухаўшы вусны даклад, Вiтаўт адправiў Кандрата ды ў роздуму закрочыў па пакою. Весткi былi важныя, хаця амаль зусiм не таркалiся таго пытаньня, у сувязi зь якiм Фёдар ад'ехаў у Кракаў. Вiтаўт выклiкаў да сябе Князя Жыгiмонта Карыбута й доўга радзiўся зь iм. Толькi пад вечар паведамiў Кандрату, што ад'езд яго адкладзены на цэлы тыдзень.
      - Ваша Высокасьць! - не ўтрымаўся Кандрат. - Дазвольце раней ад'ехаць. Хутка вясна пачнецца, дарогi размокнуць, не дабяруся я тады да Кракава аж да лета. Шкада Ваяводу... Зьнемагае ён там! Загадваў пасьпяшацца...
      - Няхай патомiцца. Чым даўжэй там прасядзiць, тым мацней свой Край кахаць будзе. Iдзi! I не журыся. Адпачынку сам патрабуеш.
      Сумна пацягнулiся днi. Кандрат не знаходзiў сабе мейсца - надта моцна прывязаўся ён за гэты час да Ваяводы, да Кiрыма, сумаваў за Васiлём Капыльскiм, якi няведама дзе падзеўся, пусьцiўшыся ў пагоню за апрышкамi.
      Княжна Рынгайла асыпала ласкамi свайго ратаўнiка. Падаравала яму маладога жарэбчыка з Гаспадарскiх стайняў, моцны панцыр з набедраньнiкамi, багаты плашч з прышытай рысяй скурай ды залаты ланцуг зь бляхаю, на якой перагародчастай эмаляй была вымаляваная Пагоня. Але Кандрат ня надта цешыўся, а зь нецярпеньнем чакаў дня ад'езду, з трывогай прыглядаючыся да вiльгатнеючага й асядаючага сьнегу.
      Да Вялiкага Князя ў гэтыя днi, дзень i ноч, прыяжджалi пасланцы з усiх куткоў Лiтвы й суседняй Жамойцi. Кандрат iз сумам праваджаў вачамi ад'яжджаючых ганцоў. Шчасьлiўцы - iх не трымалi так доўга... Але не надарма высядзеў тут Кандрат, шмат чаго цiкавага й хвалюючага даведаўся ён, знаходзячыся так блiзка ад Гаспадара.
      Варкула, не дачакаўшыся брата, выехаў з дазволу Вiтаўта на пошукi. Адабраўшы з абсады Ляснога Замку два тузiны адважнейшых вояў, ён зьнiк у ночы, у невядомым кiрунку...
      17. НА РАДЗIМУ
      Сустрэўшыся яшчэ раз з Каралём, Ваявода Фёдар дастаў ад яго грамату да Гаспадара Вялiкага Князя: "Яго Каралеўская Мосьць жадалi асабiста спаткацца з Гаспадаром Лiтоўскiм".