- Ну, добра, ганi ў Слуцак. Князю старому прывiтаньне маё перадай, пабачся зь сястрой, ды назад. Але доўга не загульвай! Патрэбен мне будзеш. Ды не забудзься, як варочацца сюды будзеш, караваю кавалак прывезьцi... Ну йдзi! - i Вiтаўт загадкава падмiргнуў.
      Наступнай ранiцай, зь першымi праменьнямi сонца, Васiль рушыў у дарогу. Апошнiя словы Гаспадара яго зьдзiвiлi й устрывожылi. Цi не надумалася там Марыля, часам, замуж выскачыць, i Вiтаўт аб гэтым ведае? Каб хаця, яна бядняжка там з адзiноцтва ды роспачы сапраўды якой глупоты не ўчынiла - цяпер для яе мужа трэба шукаць мiж Драбамi, а можа нават i Войт якi знойдзецца. Дзяўчына яна прыгожая... I Васiль гонiць з усiх сiл. Яго невялiкi пачот не адстае, i конi аж стогнуць ад стомы.
      У Лiдзе Ваяводы ўжо не засталi. У Наваградку тое самае - учора вырушыў далей. Але адзiн дзень ужо выйграны.
      - I куды яго так нясе? - не ўтрымаўся Васiль, у роспачы прыглядаючыся да сваiх упрэлых коней. - Як на пажар!...
      Сэрца сьцiснула нейкая невытлумачаная трывога, хацелася ехаць i ехаць, гнаць, што было духу. Аднак у Наваградку прыйшлося заначаваць i падправiць падковы, пачаўшыя непрыемна паляскiваць.
      Ноч прайшла хутка. Папярэдняя гонка, клопаты й стома валiлi з ног, i падарожнiкi спалi як забiтыя, толькi дружны храп з прысьвiстам разносiўся па карчме.
      Ранiцай, разплацiўшыся за начлег i падсiлак, ускочылi ў сёдлы й, не аглядаючыся, панесьлiся на Мiр. Хутка вежы й званiцы Наваградка засталiся далёка з тылу, ды нарэшце зьнiклi ў блакiтным ранiшнiм апары.
      Сустрэчныя сяляне доўга глядзелi ўсьлед пранёсшамуся аддзелу: "Куды iх носiць так? На пажар, цi што?... А мо' вайна?..."
      А Васiль гнаў. Гнаў, што было сiлы ў конях i вытрываласьцi ў людзях, толькi шум камякамi адлятаў ад цугляў. Яму здавалася, што ўсё яго будучае шчасьце й шчасьце каханае сястры залежыць ад таго, цi дагонiць ён Ваяводу да Слуцку, цi не. Чаму гэта так, ён-бы не вытлумачыў, але быў гэтага амаль пэўны.
      У Мiру даведалiся, што Ваявода едзе ня сам. Спадарожнiчаюць яму: нейкi Князь i высокi санам духоўнiк. Усе тры зь вялiкiмi пачотамi й вельмi сьпяшаюцца. Але Васiль уцешыўся весткай, што, нягледзячы на папярэднюю пасьпешнасьць, Ваявода затрымаўся тут даволi доўга, i выехаў толькi сёньня ранiцай. Нават болей, ён хацеў застацца яшчэ на адну ноч.
      У Нясьвiжы было тое самае. Нават здалося дзiўным, не падобным на Ваяводу Фёдара: то крайняя пасьпешнасьць, то невытлумачальная маруднасьць пад канец падарожжа.
      Падсiлкаваўшыся амаль на хаду, Васiль iзноў рушыў у пагоню з думкаю: "Сёньня да вечара трэба абавязкова дагнаць!"
      - Ходу! Ходу! - гукае ён i прышпорвае каня.
      I яго пачот з грукатам i ляскам зброi нясецца па абшарах Случчыны. Мiльгаюць масткi, пералескi, балотцы, палеткi з адзiнокiм аратым, вёскi й хутары, патанаючыя ў зеленi садоў.
      Радаснае трымценьне прабягае па жылах стомленых коньнiкаў пры вiдзе роднага кута. Паўгода таму, выяжджалi адсюль па засьнежаных дарогах, а зараз трапятлiвая сьвежая зелень, стракаты дыван лугоў, прыманьлiвы цень садоў i лясоў. Нават хмары шэрага пылу, i тыя, нiбы, вiтаюць падарожнiкаў.
      Недалёка ўжо й Копыль. Уперадзе калыхаецца ды ўецца вялiзарная хмара пылу, суцэльнай завесай засланяючы дарогу, i асядаючы далёка, далёка, на сенажацi...
      - Ну, здаецца, яны! - гукае Васiль i паддае ходу. - Бач якую хмару паднялi, нiбы полк цэлы...
      Сонца прыпякае ўжо па-летняму. З вышынi блакiтнага неба, яно весела адбiваецца ў сталi ўзбраеньня й трапяткiмi зайчыкамi прабягае па ценiстых прысадах дарогi.
      Хмара пылу ўжо зусiм блiзка. Прыўзьняўшыся на страмёнах, Васiль, нават адрозьнiвае ў ёй паадзiнокiх коней... I раптам, аж не паверылася адразу, выразна абазначылася рагатая галава: карова! За ёй другая, трэцяя... Збоку выскачыла цяля... Вялiзарная чарада быдла...
      - Каб цябе Пярун ясны! - не вытрымвае разчараваны Васiль i зварочвае з дарогi на мяккi мурог сенажацi.
      Разагрэўшыяся конi нецярплiва фыркаюць, тузаюць павадамi, разьлiваючы малiнавы перазвон збруi.
      Чарада быдла з рыкам i мыканьнем, паважнай i нясьпешнай хадой пасоўваецца наперад. Ноздры падарожнiкаў казыча знаёмы пах малака й гною.
      Нарэшце паказваецца стары пастух з даўжэзнаю пугай.
      - Гэй, дзядзька! Пачакай! - кратае каня Васiль. Цi ня бачыў, як тут праяжджаў Ваявода з Грозава?
      Пастух моўчкi спыняецца, зь цiкавасьцю разглядаючы ўзброенных коньнiкаў. Паступова яго твар разплываецца ў радасную ўсьмешку, i ён кажа:
      - А я цябе ведаю, сынку! Дарма, што ты зараз такi пышны. Пазнаў! Пазнаў! Ты-ж з Копыля? Праўда?...
      - Праўда, праўда! - гарачыцца Васiль. - Цi бачыў Ваяводу, пытаюся?
      - Бачыў... Як ня бачыць... А ты-ж Трахiмаў сынок, праўда? Васiлёк Трахiмаў?... Я-ж цябе яшчэ вось такiм памятаю, - паказвае дзед на локаць ад зямлi, - i Марыльку таксама... Дзе-ж яна, сiрацiнка бялявенькая?...
      - Цi даўно Ваявода праехаў? - мала не крычыць зь нецярплiвасьцi Васiль. Будзеш ты адказваць цi не?
      - Буду, сынок, буду... А вашае папялiшча так i стаiць непрыбранае пасьля басурманскай пажогi... - правiць сваё пастух, як-бы не заўважаючы нецярплiвасьцi Васiля. - Думалi мы ўжо, што й ты з Марылькай дзесь Богу душу аддалi, ажно бач! Жывы! Ды не абы як - Драбам пасаваным стаў!... Зь вялiкiм пачотам вандруе... А Ваявода вось толькi-што праехаў. На Копыль папраставаў... Ды пачакай-жа трохi... Дай нацешыцца на цябе... - ухапiўся стары за стрэмя, бачачы, што Васiль заварачвае каня. - Дай хоць разгледзець, а Ваяводу пасьпееш дагнаць. Як раней - дык, бывала, i не адчэпiсься: то дуду яму зрабi, то лук, а зараз паглядзеце на яго - заганарыўся... - у голасе старога не адчувалася нiякай крыўды, нягледзячы на яго словы - вiдаць, сапраўды цешыўся з сустрэчы. Яго вочы, пад густымi белымi брывамi з ласкай, нават пяшчотай углядалiся ў твар Васiля. I той ня вытрымаў - саскочыў з каня. Абняўшыся й тройчы пацалаваўшыся, вiнавата прамовiў:
      - Прабач, дзедка Пiлiп, не пазнаў адразу, хаця й мала ты зьмянiўся, а як прыпамянуў ты дуду ды лук...
      - Ну вось, бачыш, сынку, а я ўжо й скрыўдзiцца хацеў. Дарма, што ты Драб, а я пастух... А апасаваў цябе хто? Можа, сам Гаспадар? Га?
      - Ён Сам!
      - Бач ты! Да чаго дажыў?! Шкада, Трахiма няма, Царства яму Нябеснае, вось-бы ганарыўся... А за што-ж гэта ласка Яго такая?
      - Апрышак злавiў, дзедка, вось i апасаваў!
      - Ага! - спаважнеў дзед. - Гэта, знацца, за апрышак? За гэта варта! Можа самаго Скабеля ўзяў? Ён тут натварыў бяды... А яшчэ людзi кажуць, што Войтам быў...
      - Не, дзедка, не Скабеля. Сыча, калi чуў?
      - Можа й чуў калi, але не прыгадаю. Напэўна не такi душагуб як Скабель гэты. Вось каго трэ' злавiць! Людзей тут набiў бязьвiнных... Грозаў спалiць хацеў, ды, дзякаваць Богу, убераглiся... А на мой розум, калi ён Войтам быў, дык чаго ў апрышкi лезьцi? Хiба завiнiў дзесь...
      - Яго наш Ваявода зь сядла выбiў i нешта сказаў такое, што той са сьвету зьнiк, а зараз у апрышках апынуўся. Але ня доўга ён пагуляе!
      - Ня доўга, кажаш? Ну дай Бог, каб твае словы ды Богу ў вушы! - стары хiтра зiрнуў на Васiля. - Можа, калi ты яго, Васiлёк, зловiш, то цягнi яго паганага ў Копыль... Мы яго капой на той сьвет адправiм, добра?
      - Добра дзедка... Але мне ўжо...
      - Ну, ну, - перабiў дзед. - Бачу, нецярплiвiсься. Дык яжджай ужо, сынку, яжджай...
      Васiль зь лёккiм сэрцам ускочыў у сядло й, махнуўшы дзеду рукой, галёпам пусьцiўся па дарозе.
      Пастух доўга глядзеў яму ўсьлед...
      - Бач, як яно на сьвеце бывае! - прамовiў ён задумлiва. - Хто-б то сказаў, што Васiлёк, якi хвасты цялятам накручваў, Драбам стане?... Ды яшчэ з рукi Самаго!... Унь як яно бывае!
      А Васiль, у гэты час, ужо скакаў па вулiцы свайго роднага мястэчка, разганяючы чародкi крыклiвых гусей i курэй. Спынiлiся каля карчмы, але Ваяводы тут ужо не было - без затрымкi прайшоў на Грозаў.
      - На конь! - гукнуў Васiль, выбягаючы з карчмы, i з разгону ўскочыў у сядло, амаль не абапiраючыся на стрэмя.
      - Бач ты яго! - зьдзiвiўся карчмар. - Хлёсткi Драб! У поўным узбраеньнi ўскочыў... Ня бачыў я яшчэ такога на сваiм вяку, хаця й да сiвых валасоў дажыў...
      А зялёны плашч Васiля ўжо трапечацца на ветру, далёка за ваколiцай...
      Сонца прыкметна схiлiлася да пушчы. Доўгiя ценi коньнiкаў выцягнулiся за край дарогi, i, як птушкi, перапырхваюць праз кусты, масткi, гарбы...
      Дарога, выгiнаючыся, пайшла празь лес. Зрабiлася трохi вiльготней, i запахла грыбамi, мохам ды прэлымi лiстамi. Стомленыя ўшчэнт конi збавiлi ход. Васiль са злосьцю пачаў пароць шпорамi ў цяжка ўздымаючыяся бакi свайго Булана. I ў гэты момант, з-за павароту дарогi, паказалiся чырвоныя плашчы...
      - Нiяк, тут сам Жыгiмонт Карыбут?! - ускрыкнуў Васiль, мiмаволi нацягваючы павады.
      Сумнiву быць не магло: толькi асабiсты полк Князя Жыгiмонта насiў чырвоныя плашчы з вышытай на левым плячы залатой сякерай. "Тапорнiкi", як iх называў народ, таксама прыкмецiлi Васiля, i вокрык:
      - Валяць! Валяць![42] - залунала над пушчай.
      Наступiўшае спатканьне моцна зьдзiвiла Васiля, бо Ваявода Фёдар, хаця й узрадаваўся, аднак быў маўклiвы й пахмурны, нейкi як сам ня свой - нiчога не разказваў i анi аб чым не разпытваўся. У часе далейшае падарожы, Васiль часта лавiў на сабе яго задумлiвы позiрк...
      Князь Жыгiмонт таямнiча пасьмiхаўся й, накручваючы даўгi вус, вясёла падмiргваў Архiрэю Цамбляку, якi, у сваю чаргу, мала не душыўся стрыманым рогатам...
      "Якая iх трасца дрэнчыць?... Можа, п'яныя?" - рашыў Васiль i перастаў зьвяртаць увагу на захаваньне сваiх высокiх спадарожнiкаў, тым болей, што яго стан не дазваляў яму першым пацiкавiцца, у чым рэч. Так на гэтым i засталося...
      У Грозаве пераначавалi. Ранiцай, добра пасьнедаўшы, рушылi ў Слуцак. Ваявода Фёдар прыкметна марудзiў з ад'ездам, але рабiў выгляд, што сьпяшаецца й падганяе iншых. Нечага падобнага зь iм нiколi яшчэ не было, i чым далей тым болей Васiль чухаў патылiцу, намагаючыся разгадаць, у чым рэч. Але як-жа ён зьдзiвiўся, нават не хацеў верыць вачам, калi ўбачыў, што Ваявода, выехаўшы трохi наперад, прыклаў да вуснаў баклагу.
      "Зь iм нешта ня так! Зроду ня пiў у дарозе, дый баклагi нiколi не вазiў пры сабе..." - i, папрасiўшы ў Князя Жыгiмонта дазволу, Васiль прышпорыў каня.
      - Ваша Сьветласьць! - параўняўся ён зь Фёдарам. - Выбачыць мне прашу, але, можа, я магу што парадзiць... цi памагчы?
      - А, Васiль! - устрапянуўся Ваявода. - Добра, што дагнаў мяне... Ведаеш, хачу табе сказаць... - i замоўк - вiдаць, стараючыся падабраць словы. Так i ехалi моўчкi, адзiн цяжка задумаўшыся, другi заклапочаны й устрывожаны...
      "З Ваяводай нешта здарылася, i не на жарт..."
      Князь Жыгiмонт, усё так-жа вясёла, накручваў вусы...
      * * *
      Марыля ў гэты дзень прачнулася вельмi рана. Яшчэ перадсьвiтальная зара трапятала ў глыбокай нiшы замкавага вакна. Дзiўны сон прысьнiўся ёй: Нiбы йдзе яна па бярозаваму гаю й размотвае клубкi тонкай пражы. Сьвiст i шчалкаваньне салаўёў аж зьвiнiць у вушах, а нiткi кладуцца на сьвежую расiстую траўку, пышныя папарацi, аплятаюць самотную рамашку й, падхопленыя ласкавым ветрыкам, уздымаюцца ўвысь ды асядаюць на галiны высокага дуба. Пералiвiсты сьпеў салаўёў як-бы набiрае строю i, вось, здаецца, у iм прамiльгвае знаёмая мэлёдыя. Але якая?... Неяк не ўхапiць, не разабраць... I так цяжка робiцца на душы, так хочыцца прыпомнiць гэты, нiбы знаёмы, напеў, а ён высьлiзгваецца, не даецца... I бачыць яна, што нiткi на дубу ўсе павязаныя ў вузьлiкi й паблытаныя. Але вось салаўiны напеў гучнее, i Марыля з палёккай як-бы разрозьнiвае словы:
      ...Вернесься са славаю,
      Сонцу, ветру брат,
      Выйду я, сустрэну,
      Князем буду зваць. Э-э-э-х
      Сонцу ветру брат...
      I так робiцца прыемна, соладка на сэрцы, лёкка на душы... А напеў гучнее, гучнее, i... раптам, як-бы сьлiзгаючыся па разьцягнутай нiцi, на дуб узьлятае сокал... Але вось няма ўжо нi дуба, нi сокала, а сярод зарасьнiку стаiць стройны вой у чорным панцыры. Твар воя заслонены баявым забралам... Яна йдзе яму насустрач, а салаўi пяюць, аж глушаць... I ён, убачыўшы яе, кiдаецца ўперад ды бярэцца рукамi за шолам. Вось, вось ён здыме яго, i яна ўбачыць твар... Вось... Вось... - але сон зьляцеў з павек.
      - Гэта быў ён! Фёдар! - шапоча Марыля, углядаючыся ў цёмную столь. - Гэта ён! - Яна спрабуе заснуць iзноў, каб працягнуць чароўны сон, але сэрца глуха калоцiцца ў грудзях i не дае...
      * * *
      Каля абеду, вярнуўшыся з Царквы, Марыля знайшла старога Бая ў кузьнi. Стары, ня маючы чаго рабiць, кляпаў малатком пагнуты нагруднiк ад панцыра.
      - Можа пойдзеце з намi ў лес? - гукнула яна. - Дзяўчаты па венiкi зьбiраюцца.
      - Чаго-ж, можна, - пагадзiўся стары. - А цi шмат вас, сакатух, пойдзе?
      - Шмат, дзедка! Зося, я, Тэкля, Палашка...
      - Пачакай! Пачакай! - замахаў Бай рукамi. - Бач ты, засакатала, усяроўна не ведаю ўсiх... А цi хутка выбiраецеся?
      - Зараз-жа! Вунь i Ганна з Волькай бягуць...
      - Дык пачакайце трохi, - засьпяшаўся Бай, скiдаючы скураны фартух. - Пайду драбiны запарагу...
      - Дык даганяйце нас! Мы ў Бранавiцкi беразьняк пойдзем.
      Бай замармытаў нешта сабе пад нос аб кабечай няўседлiвасьцi й трушком пусьцiўся да стайняў.
      Дзяўчаты-ж, узрастаючай грамадой падалiся да Вiленскае заставы й, мiнуўшы рагаткi, запылiлi па шляху, зьбiраючы прыдарожныя кветкi. Зацягнулi песьню.
      Бай дагнаў iх ужо далёка за гарадзкiмi ўмацаваньнямi. Амаль кожная зь дзяўчат ужо пасьпела сьплясьцi вянок i прыбраць iм галаву.
      - Дзеванькi! Давайце й дзядзьку Баю вяночак сьпляцём![43] - весела ўскрыкнула круглатварая Зоська. - Га?
      - Сьпляцём! - разьнесься радасны выгук, i ўся дзявочая грамада кiнулася йзноў зьбiраць кветкi.
      - Я вам сьпляту! - зарычэў Бай, патрасаючы пугай. - Так сьпляту, што лыткi паабмочваеце! Безсаромнiцы! - але, ня надта давяраючы сваiм пагрозам, пасьпяшаў мацней нацiснуць на галаву свой шолам, якi да таго бразгацеў на дне возу.
      Як i спадзяваўся Бай, пагроза не памагла. Дзяўчаты хутка ўправiлiся зь кветкамi, абляпiлi старога як мухi, выдралi з рук пугу, сьцягнулi шолам i з рогатам надзелi вянок на яго сiвую галаву. Бай паспрабаваў скiнуць яго, але йзноў грамадой навалiлiся дзяўчаты й прыгразiлi прышчапiць, калi толькi паспрабуе дакрануцца да вянка. А вясёлая Зоська - ухапiла Бая за шыю, пацалавала ў сiвыя вусы й закрычала:
      - Дзядзька Бай! Якi-ж ты прыгожы! Прысылай да мяне сватоў, рушнiком падарую!
      - Апсiк, безсаромнiца! - раззлаваўся стары, выцiраючы вусы. - Паткнiся яшчэ раз, то як задзяру спаднiцу ды выхвастаю пугаўём, перастанеш са старога насьмiхацца!
      Дзяўчына жартаўлiва надзьмула вусны й, зварочваючыся да сябровак, тоненькiм галаском залямантавала:
      - А мiленкiя мае, а даражэнькiя. Цi-ж бачылi, цi чулi? Ня хоча мяне гаротную, сiрату безпрытульную... А я-та сама яму набiвалася... - i, раптам састроiўшы вочкi, павярнулася к Баю. - Цi мо' я не прыгожая? Цi мо' ня круглая? Паглядзi на мяне! - яна падперлася ў бокi й, пад агульны рогат, павярнулася на пятах. - Ну, што скажаш?... Маўчыш?... Пэўна, спадабалася!
      - Ды няма чаго й казаць, - зьбянтэжыўся Бай. - Дзеўка ты прыгожая! Каб дзясяткаў пяць гадкоў скiнуць, дык ужо й не адчапiўся-бы ад цябе. Умееш круцiць хвастом, хоць куды...
      - Ага! Ну дык давай тады руку! - узрадавалася Зоська ды з дапамогай Бая ўскочыла на воз. - Паедзем разам, як маладыя, а дзяўчаты хай пехатой iдуць. Но-о-о! - уструхнула яна лейцамi. Драбiны йзноў зарыпелi па пыльнай дарозе.
      У гэты час, недалёка ўперадзе, праз Бранавiцкi беразьняк, бразгатаючы зброяй, рысiў Ваявода Фёдар са сваiмi спадарожнiкамi. Васiлю ён так нiчога й не сказаў...
      Выяжджаючы зь лесу адзьдзел першая заўважыла ўся тая-ж Зоська. З вышынi возу ёй выразна было бачна, як на ўскраiне лесу зьявiўся чорны коньнiк. За iм другi, i адразу замаячылi, закалыхалiся разгорнутыя Харугвы й сьцяжкi на дзiдах. Яна нават трохi спалохалася й закрычала:
      - Войска! Дзеванькi, войска! - ды пасьпешлiва, сама ня ведаючы чаму, затузала лейцамi. Конi ўздыбiлiся, захрапцелi й сталi ўпоперак дарогi.
      - Чаго шморгаеш лейцамi, як стары порткамi! - забурчэў Бай, саскокваючы з возу. - Ну войска. А што з таго? Хай сабе й войска... Бачыш-жа, што не татары, сарока...
      А войска наблiжалася...
      Марыля, як толькi пачула Зоськiн крык, адразу адчула, як нешта цяжкое падступiла к сэрцу й жалезнымi абручамi сьцiснула каленi. Яна з трывогай i надзеяй прыгледзелася да пярэдняга воя, але густая хмара пылу захiнула яго постаць. Толькi чорная грыва каня ды чорны плашч вiхрылiся на скаку. Аднак нешта невытлумачальнае падказвала дзяўчыне, што гэта ён - той, каго кахала, аб кiм марыла й чакала. Ёй здавалася зусiм зразумелым, што й ён нецярплiва йрвецца да яе. Iнакш яна й не ўяўляла сабе Фёдара. I хаця мiж iмi нiчога не было сказана, i нi рухам, нi позiркам ня здраджана пачуцьцяў, яна была пэўная Фёдаравага каханьня. Ня толькi пэўная, а нават, часамi здавалася, што ўсё ўжо дамоўлена, вырашана, застаецца толькi яму вярнуцца... I зараз, убачыўшы наблiжаючаеся войска, душой адчула, што гэта ён, i, нi аб чым ня думаючы, кiнулася бегма насустрач...
      Бай з падозрай нахмурыўся. Сваiмi старэчымi вачамi ён ня мог яшчэ разабраць колераў на дзiдах. Дзяўчаты прымоўклi й нерашуча пераглядалiся...
      Выехаўшы зь вiльготнага ценю беразьняку, вачам Фёдара адчынiлася знаёмая, залiтая сонцам раўнiна, з завiлiстай пыльнай дарогай на Слуцак. Далёка ўперадзе - стракатая грамадка людзей варушылася каля параконнага возу...
      Не затрымваючыся, Ваявода лёкка паскакаў па мяккай палявой дарозе. Ззаду чулася пабразгваньне зброi не адстаючага Васiля. У вушах пасьвiствае вецер, i гучна кракае конская селязёнка...
      Раптам аж нешта кальнула ў грудзi. Фёдар убачыў, як ад грамадкi людзей адзьдзялiлася жаночая постаць i, выцягнуўшы ўперад рукi, бегма пусьцiлася насустрач...
      Убачыў гэта й Васiль - ён адразу пазнаў сястру.
      "Бедная Марылька... Так знудзiлася!" - падумаў ён. Захацелася паддаць шпорамi, вынесьцiся ўперад i абняць яе - бедную сястрычку, прыцiснуць да грудзей, ды пацешыць радаснымi навiнамi аб Гаспадарскай ласцы, аб дастатку й багацьцi... Аж сьлёзы выступiлi ў беднага Васiля ад разчуленасьцi. Аднак уперадзе скача Ваявода, i выпярэджваць яго нельга. Васiль не адрывае радасных вачэй ад каханай сястры, i ўжо... гатовы прамаўляць ёй словы пацехi... Ужо блiзка... Блiзка... Аднак...
      Марыля спыняецца пасярод дарогi й, задыхаючыся ад хуткага бегу, крычыць:
      - Фёдар! Каханы мой! - твар яе пламенiцца, вочы iскрацца, i высока ўздымаюцца грудзi...
      Ваявода на поўным скаку асаджвае каня й, нiзка перагнуўшыся ўбок, падхоплiвае яе ў сядло...
      - Як гэта? - зьбянтэжана аглядаецца Васiль, ня верачы сваiм вачам. Марыля... Ваявода... Хто-ж бы сказаў?... А я?... Вось табе й маеш! Не, як-жаж гэта?...
      А шчасьлiвая маладая пара ўжо скача далей, шчыльна прытулiўшыся адно да другога. Моцная рука Фёдара пяшчотна трымае дарагую ношу, а Марыля, плачучы ад радасьцi, углядаецца ў яго мужны й прыгожы твар.
      - Фёдар... - шапоча яна. - Ты мой?...
      - Твой, мая каханая!... Твой, да скананьня!...
      Прасьлязiўся й стары Бай, разабраўшыся ў здарыўшымся. Забыты вянок споўз яму амаль на нос i казыча пад вокам намоклымi ад сьлёз пялёсткамi. Зоська, падабраўшы спаднiцу, саскочыла з возу й, сама ня ведаючы чаго, схавалася за атарапелых дзяўчат...
      Не апрытомнеўшы яшчэ Васiль, адчуў, як на плячо яму лягла цяжкая рука, i голас Кандрата Тура прамовiў:
      - Ну вось, а цяпер будзем дзеўку прапiваць! Цi што?...
      - Ды яно нiбы так... - пагадзiўся Васiль. - Толькi як-жа яно атрымоўваецца? Калi-ж яны? Так цi што?
      - Тады, як мы i ты спаў! - супакоiў Кiрым.
      - На гэтым i маё сватаўство канчаецца! - задаволена накручваючы вуса, прамовiў, пад'яжджаючы, Князь Жыгiмонт. - Але рушнiка ўсёроўна не падарую! Такi ўжо звычай! - i, трохi памаўчаўшы, павярнуўся да Архiрэя Рыгора. - А цяпер, няхай Ваша Прэасьвяшчэнства не марудзiць, бо й мне ня церпiцца за вясельны стол сесьцi, дый iм... - усьмiхаючыся, паказаў ён на аддаляючыся вiхрык пылу, падняты капытамi Фёдаравага скакуна...
      30. ТУТ I ТАМ
      Вясельле было гучнае. Гасьцям ня ведалi лiку. У Слуцку, Грозаве й Копылi два тыднi не змаўкалi песьнi й покатам валялiся п'яныя. Тады йзноў два тыднi апахмялялiся. Навакольны народ чатыры тыднi пiў бяз просыпу.
      На вясельных турнiрах i гонках - удзельнiчалi паўсотнi ведамых Драбаў i Рыцараў. Шаснаццаць зь iх было цяжка параненых i чатыры забiтых. Мова аб вясельлi разышлася па ўсёй Лiтве, а чужаземцы вынесьлi яе ў далёкiя куткi Эўропы, i нават Палястыну.
      Васiль усё нiяк ня мог паверыць у здарыўшаеся й, абдымаючыся зь Князем Жыгiмонтам, мармытаў:
      - Як-жаж так?... Нечакана, негадана!...
      - Так яно й бывае... Як зь неба... - ледзь варочаючы языком адказаў Князь, забыўшыся, што ведаў аб рыхтаваным сватаўстве, i нават, што сам быў сватам.
      Сенька з Пагосту квартамi пiў мёд i пiва, i загадаў свайму напаўжывому ад хмелю пачоту, каб насiлi за iм, праз увесь час вясельля, хмяльныя напоi ў вёдрах. Дзе зьяўляўся ён, там пiлi да безпрытомнасьцi.
      З ганцом выслалi ў Трокi скiбу караваю й баклагу старога мёду.
      * * *
      А ў Троках кiпела зусiм iнакшае жыцьцё. Ганцы, паслы й дарадчыя, удзень i ўночы соўвалiся па Замку. Нясьлiся па дарогах конна, прабiралiся пушчамi, палямi, пераапранутыя жабракамi, мнiхамi, гандлярамi... Вiтаўт - Гаспадар Зямлi Лiтоўскае, працаваў. Нiхто ня бачыў яго адпачываючым, нiхто ня ведаў, калi ён сьпiць...
      Спатканьне ў Гораднi, але затым у Вiльнi. Ягайла пры вiдзе моцы Лiтоўскае, мусiў адрачыся ад пасаду Вялiкага Княства Лiтоўскага, i вызнаць на вякi вечныя пасад гэты за Вiтаўтам Кейстутавiчам - на ўцеху й радасьць усёй Лiтвы, Жамойцi, Лiвонii й Земляў Кiеўскiх ды Валынскiх.
      Станiслаў быў пазбаўлены Ваяводзтва Крэўскага, i яму быў забаронены ўезд у межы Лiтвы.
      У Мальборку, Крыжацкая Капiтула, пачуўшы гэтыя весткi, у поўным складзе сабралася й доўга слухала апраўданьняў Камандора Кройцэнбэрга аб яго няўдачы. Куно фон Лiхтэнштайн у душы радаваўся правалу пляну Кройцэнбэрга, i намячаў свае пляны.
      Ульрых фон Юнгiнген скрыгатаў зубамi - ён прагнуў вайны. А Вялiкi Магiстар Ордэну Конрад, з надзеяй i ўдзячнасьцю малiўся Богу - вайны зь Лiтвой ён баяўся, i яе адцягваў, хаця добра ведаў, што яна няўхiльная.
      - Чым даўжэй ня будзе вайны, - прамовiў ён, - тым даўжэй будзе служыць Богу наш Ордэн! Вайна не прынясе нам нiчога. Лiтва моцная й непераможная! На ёй Масква паламала зубы, на ёй Арда Мангольская разьбiлася, яе баiцца Iмпэратар Рымскi!... Польшчы, мы яшчэ далi-б раду, нават i з Мазурамi разам, а вось Вiтаўта ня зломiм. Гэта не гарэх, а камень!
      - Але на камень ёсьць молат! - запальчыва ўскрыкнуў Ульрых фон Юнгiнген, якому прамова брата зусiм не спадабалася.
      - Не па нашаму молату гэты камень! - супакоiў яго Конрад. - Ярылам ён створаны, Пяруном гартаваны, а Збаўцам душою надзелены!...
      Канец Першае часткi
      ЗАЎВАГI
      1. Вавель - Каралеўскi Замак у Кракаве.
      2. Камандор - Вышэйшы ступень у Рыцарскiх Ордэнах.
      3. Тэмплiеры - Рыцары Храма, хаўрусьнiкi Крыжакоў, удзельнiкi Крыжовых паходаў у Палестыну. У 14-м стагодзьдзi Ордэн канчаткова заняпаў. Адзнакi: Чырвоны плашч i белы крыж.
      4. Прыёр - Настаяцель Манастыра.
      5. Мiзэрыкордыя - Цi "Ласка Божая", доўгi тонкi кiнжал, служыць для дабiваньня паваленага ворага праз краты забрала.
      6. Капiтула - Ордэнская Рада.
      7. Магiстар - Вярхоўны кiраўнiк Рыцарскага Ордэну.
      8. Мальборк - Марыенбург, Сталiца Крыжацкай Прусii й сядзiба Магiстра.
      9. Сотня Рыцараў - Разам з пачотамi тварыла добра ўзброены полк звыш за 1000 чалавек.
      10. Здабыў шпоры й пас - Быў пасьвечаны ў Рыцары (У Лiтве - у Драбы).
      11. Доннэр вэтэр - Нямецкi Праклён. Даслоўна: доннэр - гром, вэтэр пагода.
      12. Брат - Памiма кроўнага сваяцтва мiж Вiтаўтам i Ягайлай, iснуе й да сёньня звычай, што Гаспадары Краiн называюць адзiн аднаго Братам.
      13. Банiфацыi - Зямельныя абшары, падораныя Гаспадаром Царкве цi Манастыру.
      14. Крупэр i нагруднiк - Сталёвы панцыр, закрываючы грудзi й зад (круп) каня.
      15. Ня ўзяў лупу - Па праву, да пераможцы пераходзiць у форме "лупу" (здабытку) узбраеньне, конi й маёмасьць пераможанага, быўшая зь iм.
      16. Панцырныя баяры - Сяляне, атрымаўшыя зямельны надзел з Гаспадарскiх рэзэрваў. У адплату павiнны па першаму зову зьявiцца ў Вялiкакняжую Дружыну з канём, са зброяй i ў панцыры (адсюль i назоў гэты). Мелi свае прывiлеi.
      17. Талака - Звычай у Беларусi дапамагаць усёй вёскай пацярпеламу.
      18. Галябарда - Сякера на доўгiм тронку. Замест абуха мае гак, каб сьцягваць працiўнiка з каня. Зброя пяхоты.
      19. Капа - Цi Копны Суд, адпраўляны народам на мейсцы капой (грамадой).
      20. Сьвяты Юры - Апякун i патрон сусьветнага Рыцарства.
      21. Гараднiчы - Камандант Замку (вайсковы).
      22. Дзядзiнец - Цэнтральная, каменная частка Замку.
      23. Трапеза - Прасторная заля пры Царкве, служачая сьвецкiм мэтам.
      24. Чорныя Яры й Мёртвы Камень - Баечныя мейсцы зборак нячыстай сiлы.
      25. Паедынкi сурова забароненыя - Вельмi часта гэтая забарона парушалася. Яна йснавала толькi для выгляду.
      26. Зьвярнуць рукавiцу на канцы дзiды - Прыняць выклiк.
      27. Засьценак - Селiшча дробнай шляхты, ненавiдзячай простае сялянства.
      28. Пасаднiк - Намесьнiк Вялiкага Князя.
      29. Забарола - Зубцы на сьцяне ўмацаваньняў (бар'ер). Скважнi - прамежкi мiж зубцамi.
      30. Фартуна - Мiфiчная Багiня шчасьця.
      31. Грыднiца - У дадзеным выпадку, кашары дружыньнiкаў (грыдзей). Але Грыднiцай звалася й вялiкая заля, дзе адбывалiся нарады й бяседы Князёў з дружынаю.
      32. Гарод - Загарожа, частакол. Адсюль: Горад, Гараднiчы, i г.д.
      33. Гот мiт унс! Форвэртс! - З намi Бог! Уперад!
      34. Луп - Водкуп. Ад слова лупiць, злупiць.
      35. Славянская калегiя (Сэмiнар) - Навуковая ўстанова для апалячваньня дзяцей Беларускiх магнатаў i шляхты. Закладзена Ядзьвiгай i Ягайлам у 1390 годзе.
      36. Кунак - Сябра (татар.).
      37. Гарматнае зельле - Порах.
      38. Намеднi - Учора (рас.).
      39. Досуг - Вольны час (рас.).
      40. Леньнiк - Чалавек, атрымаўшы маёнтак цi Замак, бяз права спадчыны.
      41. Збраяносец - Вучань i памочнiк Драба. Кандыдат у Драбы (Рыцары). Звычайна збраяносцамi былi маладыя людзi з шляхетных сем'яў.
      42. Валяць! - Iдуць. Ад словаў "iдуць валам".
      43. Вяночак - Адзнака дзявочай нявiннасьцi.