- Ну ты ўжо занадта...
      - Ды не, нi занадта. Хачу iлюстраваць табе, як на Ўкраiне было. Людзi саўсiм з глузду зьехалi. Ты ведаеш, чаму нам трэба з камунiзмам змагацца й чаму зь Немцамi нам не падарозе?
      - Бо камунiсты прынесьлi нам прыгон калгасны, а Немцы хочуць нас усiх выкаранiць, каб пасьля самiм тут загнязьдзiцца.
      - Праўда твая, ды ня ўся. Гэта толькi вынiкi iхных палiтычных таталiтарных сыстэмаў. I камунiзм i нямецкi фашызм - абое рабое. Партыя, дзяржава, дыктатура - гэта ўсё, а чалавек у iх ноль. Ён нi маiць голасу й права, а толькi тыя маюць, каторыя да ўлады дабяруцца. А чалавек маiць душу й сэрца i каб ён разьвiваўся, каб дабро рабiў, мусiць быць вольным. Гэта ведама думаючым людзям ад пачатку сьвету. Каб трымаць нявольнiкаў у послуху, тыя басякi, што ўладу маюць, мусяць ужываць сiлу. Галоўная зброя таталiтарнага рэжыму супраць людзей, яму падпарадкаваных, ёсьць суцэльная, значыцца груповая адказнасьць. За мужа адказваiць жонка й наадварот, за бацькоў адказваюць дзецi, навет сусед за суседа. А рэлiгiя наша хрысьцiянская вучыць, што кажны за свае грахi мае адказваць. Кумекаеш? А цяпер паглядзi што робiцца. У Менску за забойства аднаго Немца робяць аблаву й расстрэльваюць па сто саўсiм нявiнных людзей. Бальшавiкi за грахi - гэта значыцца за грахi ў iхным антычалавечым паняцьцi, - аднаго чалавека высылалi на Сiбiр цэлыя сем'i. Гiтлерава сыстэма такая самая, як i Сталiнава. А цi-ж тая думка, якой кiравалiся Ўкраiнцы, выразаючы нявiнных нi ў чым Палякаў, гэта ня тое самае? Чаму ў паняцьцi тых разьнiкоў нейкае польскае дзiця цi жанчына на Валынi была вiнавата за грахi быўшай польскай дзяржавы? Я-ж кажу, нi дай Ты, Божа, каб мы рабiлi тое, што зрабiлi Ўкраiнцы. Нашае заданьне, каб выйсьцi з гэтае вайны ня толькi з найменшымi стратамi, але каб i захаваць сваю душу, каб ня зьдзiчэць, не асьлепнуць. Бо калi-б мы прынялi аснову суцэльнае адказнасьцi, - найбольш нялюдзкае й д'ябальскае, што ў камунiзьме й фашызьме, - дык якi тады з нас народ? Навошта тады змагацца за волю, калi мы самi адкiнем сваё найлепшае, беларускае, на чым наш народ базаваў сваё жыцьцё тысячу гадоў: глыбокую веру ў Бога, любоў да волi, iндывiдуальная адказнасьць i iнiцыятыву, любоў да блiжняга, помач слабейшым i гэтак далей? Мы-ж тады былi-б няздольныя да сапраўднае волi, бо самi сябе паняволiлi-б гэтым антычалавечым дзiкунствам. Кумекаеш?
      Антось прыглядаўся аграному, нiчога не адказаў.
      - Вядома, няма роду бяз выраду, але ня ўсе Палякi - лайдакi, як i ня ўсе Немцы - фашысты. Трэба адзьдзялiць народ ад сыстэмы й надта небясьпечна абагульняць, асаблiва вайной.
      - Дык чаму тады Палякi нас так суцэльна стараюцца вынiшчыць, нашых найлепшых людзей закопваюць жыўцом, паляць, мардуюць?
      - Яны б'юць па нашай галаве, значыцца па людзях, якiя ў галаве стаяць, народ вядуць. Наша заданьне - ня дацца, а змабiлiзавацца, ды бiць па тых Паляках, каторыя iх вядуць, ды па iхных зарганiзаваных групах, асаблiва збройных. Вось як. Кумекаеш?
      - Яно так. Ну але мне, мусiць, трэба пад дом, - сказаў Антось.
      Пагаварылi яшчэ пра драбнiцы й разьвiталiся. Падарозе дадому, шчуруючы сваймi сьцежкамi, высьцерагаючыся, каб дзе не натрапiць на якi вайсковы цi палiцыйны патруль, Антось доўга перажоўваў тое, што так спрытна вытлумачыў аграном.
      28
      "Якая недарэчнасьць", - думала Дуня, пазiраючы на сухiя сьцёблы кветак перад зялёным плотам за вакном. - "Саўсiм ня так, як у Коласавага Лабановiча. Час ня той. Ваенная гаручка зямельку трасець".
      Казала матка, выпраўляючы Дуню ў гэту вёску:
      - Едзь-жа, дачушка, на свой хлеб.
      Адно цяпер вiдаць было, што простае, звычайнае матчына пажаданьне сталася сарказмам. Запраўды, якi-ж тут хлеб, не гаворачы ўжо пра заробак. Гэтага заробку, хаця й далi ў раёне наперад грошы, ледзь на харчы хапала, даводзiлася й галадаць.
      У першы дзень Дуня мела магчымасьць зiрнуць на сябе вачмi суседкi сваей гаспадынi Кацярыны, у якой на кватэру згадзiлася. Выйшла ў гарод, што ззаду. Яе, вiдаць, не спасьцераглi куды падзелася. Чуе ля паркану:
      - Кацярына. Га, Кацярына!
      - Што хочаш, Ганна?
      - Што гэта за дзяўчо да цябе прыехала?
      - Гэта во? Дык гэта-ж новая вучыцелька.
      - Вучыцелька, кажаш? - перапытаў гучны, зьдзiўлены Ганьнiн голас. Гэткая жаба, сама дзiцё яшчо i ўжо вучыцелька?
      - А як-жа. Ну маладзенькая саўсiм, але з раёну прывезьлi.
      - Дык як-жа яе, такую жабоцьку, дзецi будуць слухаць?
      - Як, кажаш, слухаць будуць? А цi-ж мне ведаць? Чорт iх знаiць, дзе яны во такiх набралi. Ну алi-ж яна будзiць нi сама, а з гэтым нашым старым вучыцелем.
      - Во як.., - дзiвiлася далей Ганна. - Дык i гэны стары п'янiца будзiць вучыць. Ну, калi так... А адкуль-жа яна сама, нi пыталася?
      - Пыталася. Зь Лiтоўцаў, кажыць.
      - Гэта з тых, што ля Гацяў?
      - Ага, Ганна, зь iх самых, казала.
      Хто ведае, якую яшчэ ацэнку далi-б ей Кацярына з Ганнай, калi-б Дуня, усьмiхаючыся да жанчын, не паказалася на сьцежцы. Дзябёлая Ганна адчынiла рот, каб яшчэ нешта сказаць, але першая спасьцерагла "жабоцьку" й папярэдзiла Кацярыну.
      "Старым вучыцелем", якога згадалi жанчыны, аказаўся лысы, з прышчамi на твары, кароценькiмi нагамi й чырвоным, наводля бульбiны носам Мiхал Капышынскi. Стары польскi настаўнiк, дырэктар Бярозаўскай чатырохклясавай пачатковай школы, Дунiн шэф. Першая, сухая гутарка зь iм не належала да прыемных. Гэты стары i, як пасьля даведалася Макатунiшка, бязьдзетны ўдавец, п'янiца, гаварыў паволi, з хрыпам. У гутарцы пракiдвалася польская мова.
      - Сама панi кажаш, iле лят..., значы сколька гадоў маеш?
      Ягоная зялёныя, глыбока ўпаўшыя, на азызлым твары вочы абмацвалi, распраналi Дуню. Ёй стала вельмi нявыгадна быць з гэтым чалавекам у занядбанай канцылярыi. Крутнулася на цьвёрдым, абдзёртым драўляным крэсьле, зiрнула на шэрыя голыя сьцены, што даўно за вапнай тужылi.
      - Прабачце, - змусiла сябе ўсьмiхнуцца Дуня, - я нiякая ня панi.
      - А як вас называць?
      - Спадарычня.
      - Спа-да-рыч-ня..., спа-да-рыч-ня. Ладнэ слова. Новае.
      - Падругое, калi цiкавiцеся мною, можаце заглянуць у папку. Хiба-ж iнспэктар прыслаў?
      - Ага, ага, прыслаў, а як-жа, - хрыпеў Капышынскi, а зялёныя вочы ўсё распраналi Дуню.
      Гутарка пра праграму й распадзел прадметаў паказала, што гэты, з ласкi нязвычайных часоў, дырэктар, застаўся дзесьцi ззаду ў часе. Дуня падказала яму дзе што магла й хутка спанатрыла, што лепш ёй узяць беларусую мову, гiсторыю й геаграфiю Беларусi, каб хрыплы дырэктар дзяцей не калечыў. Дзядзька з радасьцi ледзь у руку Дунi не пацалаваў.
      - Спадарычня... Так, спа-да-рыч-ня, - яшчэ раз разьбiў на склады новае для яго слова Капышынскi, - спадарычня Макатун, я думаю, - ках, ках! Прабачце, прастудзiўся, псякрэў, - я думаю, што мы добра будзем разам працаваць. Вы бярыце беларускi ензык i гiсторыю, бо, знаеце, чаго там крыцца, панi, - ках-ках, значыцца, спадарычня. Як повядам, чаго там крыцца, я сам гiсторыю Бялорусi добра нi знаю i прасiў iнспэктара Ворана, каб даў каго на гэты прадмет, а таксама не знаем бялорускего ензыка. Цяпер вiджу, што ён мяне паслухаў.
      Дуня думала зь якой бачыны, якой аповесьцi i якога аўтара зьлез гэты чалавек. Анахранiзм, зжытае-аджытае, з парахном усярэдзiне. Пярхiкае, хрыпiць, а вочы, - ненасытныя вочы, душы здраднiкi, цешацца новай цацай, што перад iм расьселася. I думала яшчэ Дуня, чым матываваўся беларускi школьны апарат, вызначаючы вось такое парахно дырэктарам школы. Можа гэты самы Капышынскi, спалянiзаваны некалi шляхцюк, якi беднасьць, магчыма, прыкрываў нейкiм напышаным шляхоцкiм гонарам, можа вось гэты дзядзька ў думках i пасьмейваўся зь беларускай мовы, гiсторыi Беларусi, а можа й пляваў на iх. Калi яго далi дырэктарам школы, дык якое-ж тады мела быць становiшча з кадрамi? Дырэктар! Гэтаму ханжы, анахранiзму трэба было залезьцi ў нейкую шчылiну. Як яму даверылi ўзгадаваньне беларускiх дзетак? Што яны там наверсе падурэлi?
      Неўзабаве спраўдзiлiся найгоршыя Дунiны прадчуваньнi. Капышынскi пра школу ня дбаў. У кампанii зь мясцовым гуртам падобных, як сам, дзядзькоў вудзiў сiвуху, часта пазьнiўся на лекцыi. Дуня мусiла зьбiраць разам усе чатыры клясы i, ня могучы даць рады, бралася нешта чытаць цi апавядаць зь гiсторыi. Мяшок бульбы з чырвоным носам паказваўся на якiя дзьве гадзiны пазьней, лыпаў зялёнымi асмужанымi вачмi й на Дунiны пратэсты адказваў аднэй, - дзе гэта ён яе выкапаў? - мудрасьцю. Браў сьмешную позу: кароценькiя ножкi, да мяшка бульбы прывязаныя, адна-адзiная памятая сiвая сьвiтка, сiняя расшпiленая кашуля. Цень нейкае iмглы паглынае зеленкаватыя вочы. Руды, абсмалены самасейкай, тоўсты ўказальны палец, падняты ўверх. I ўрачысты, хрыплы голас:
      - Панi... ках-ках! Спа-да-рыч-ня Макатунова непотшэбне се мартвi. Я вам скажу адну харошанькую, да, харошанькую мудрасьць.
      Пасьля такога трыюмфальнага ўступу хрыплы, прапiты голас зьнiжаўся прынамсi на адну ноту i ўрачыста абвяшчаў:
      - Яшчэ нiгды, нiколi на гэтым сьвеце ня было, жэбы нiяк ня было. Заўшэ неяк будзiць. Ха-ха-ках-ках! Праўда.
      Пачуўшы такое першы раз, Дуня разрагаталася. Запраўды ў гэных словах вялiкая мудрасьць была. Але хрыплы мяшок бульбы паўтараў тое самае колькi разоў. I здаралася тое часта пасьля ягонага паругадзiнннага спазьненьня. Здэнэрваваная Дуня, праклiнаючы яго, бегла ў канцылярыю. А гэтта сустракала дырэктара, якi ўсьмiхаўся, рабiў ведамую позу й паднiмаў уверх пульхны палец.
      - Ведаю, ведаю, спадар дырэктар, - забягала яму наперад Дуня выкрыўляючы ўрачыстую позу. - Яшчэ нiколi так ня было, каб нiяк ня было. Заўсёдты неяк будзе.
      - Браво! - рагатаў пан Капышынскi. - Маладзец. Заўшэ...
      - Ня заўшэ, а заўсёды, - папраўляла яго Макатунiшка.
      Аднойучы, спазьнiўшыся, як часта бывала, дырэктара паўтараў сваю мудрасьць. Азызлы твар прыблiзiўся да Дунi, а ў зялёных вачох на мiг успыхнула нейакя недагарэлая iскра юрлiвасьцi. З роту нясло гарам самагонкi. Бязь нiякага папярэджаньня, Капышынскi схапiў настаўнiцу за грудзi. Адскочыўшы крок назад, Дуня зь вялiкiм размахам ударыла яму па твары. Якраз у гэны момант адчынiлiся дзьверы й двое крыклiвых хлапчукоў беглi на нешта скардзiцца. У аднаго зь iх цякла носам кроў.
      - Спадар настаў..., - пачаў крыўдны дзiцячы голас, але спынiўся, пабачыўшы як Дуня аплявушыла дырэктара. Зачырванеўшыся, Дуня выбегла з канцылярыi. У гэны вечар цэлая вёска апавядала, як "маладая вучыцелька сягоньнiка Капышынскага набiла".
      Маладой настаўнiцы вiдаць было ясна, што ў гэтай вёсцы ёй будучынi няма. Апроч клопатаў з дырэктарам, назаляла яшчэ й тое, што ня мела кантакту зь мясцовай моладзяй. На настаўнiцкiх курсах навет выдатны пэдагог Васько, што выкладаў мэтодыку, ня мог прысьвяцiць, магчыма ў праграме ня было, часу зусiм неабходнай праблеме: як малады настаўнiк мае захавацца ў новым асяродзьдзi, як ужыцца ў яго. Таму, што настаўнiкамi станавiлiся пераважна юнакi i юначкi, зялёненькiя ў жыцьцi, амаль бязь нiякае жыцьцёвае практыкi, а некаторыя зь iх маглi быць тымi першымi аладкамi, што ўдаюцца комам, настаўнiцкiя курсы мусiлi-б зьвярнуць увагу на прыстасаваньне новых настаўнiкаў да чужых асяродзьдзяў. Час дыктаваў усё: i некамплектнасьць настаўнiцкае асьветы, якую давалi шасьцiмесячныя курсы, i жыцьцёвую непадрыхтаванасьць, зялёнасьць маладых настаўнiкаў. Навет на пасьветках, што выдаў "Шульвэзэ, Камiсарыят дэр Глебоке", а падпiсаў побач нейкага нямецкага ўрадаўца i дырэктар курсаў, нейкi русафiл Субботин, было ясна сказана, што пасьветка дае права часовага навучаньня ў першых чатырох клясах пачатковых школаў i што пасьля нейкага вызначанага пэрыяду вымагалася, для атрыманьня права далейшага навучаньня, здабыць грунтоўную настаўнiцкую адукацыю.
      Часовая адукацыя, часовая пасьветка, часовая праца. Не знайшлi навет часу расказаць, - што асаблiва важна вайною, - як гэтыя юнакi мелi ўжыцца ў мясцовае асяродзьдзе. I Дуня ня ўжылася. Нельга сказаць, каб не старалася. У гаспадынi, дзе кватэравала, была дачка Антанiна. Гадоў каля дваццацi пяцi, сьцiплая цiхоня, у сябе замкнутая, такая, што й на вясковым iгрышчы ў ценi трымаецца, дзесьцi ў кут зашываецца, якую да танцаў намаганьнем за руку цягнуць трэба.
      I пайшла зь ёй Дуня аднойчы, перад каляднымi запустамi, на вясковую вечарыну. Моладзь для Дунi незнаёмая. Спасьцярогшы маладзенькую, прыгожую "жабоцку вучыцельку", дзяцюкi ня ведалi як да яе падыйсьцi. Нарэшце адважыўся здаравяка Яўхiм. Дзяўчына пасьля даведалася, што зь нямецкага палону ўцёк, а пасьля бальшавiцкiя банды яго паглынулi.
      - Хадзi, панi, на покуць, - сказаў дзяцюк загадным голасам i, не чакаючы Дунiнай згоды, узяў яе за руку ды пасадзiў амаль побач з кучаравага, сярэднiх гадоў, дзядзькi, што пiлiкаў на трохрадцы. Неўзабаве стаяў Яўхiм перад Дуняй, якая намагалася ажывiць пасаджаную побач Антанiну, што зусiм нiякавата чулася напокуцi.
      - Хадзi, вучыцелька, танцаваць.
      Пасьля такога запрашэньня, пакуль Дуня наважылася як на яго рэагаваць, здаравяка Яўхiм лiтаральна падняў яе на ногi. Iгрышча ня розьнiлася ад падобных у хаце Кмiтавага Тодара ў Лiтоўцах, адно твары навокал iншыя былi. Дуня ня ведала, як захоўвацца мiж гэтых людзей, што пачалi зь ёй адразу на "ты".
      Палажэньне "жабы", як яе дзябёлая Ганна ахрысьцiла, было няпростае. У Беларусi настаўнiкi былi некалi паважанымi аўтарытэтамi, хаця й гаварылi мовай акупанта, палянiзавалi цi русыфiкавалi народ. Навет з дозай казённага яду, настаўнiк усё-ж вёў дзетак "у людзi", недзе ў сьвет лепшага жыцьця. I калi ведамае "бацька бяз школы араў i ты будзеш араць" яшчэ ня выкаранiлася, дык спадзявалiся, што школа можа адчынiць дзьверы ў лепшы сьвет, дзе для пражыцьця не абавязкова араць. Настаўнiк быў мясцовым аўтарытэтам, што не абавязкова за пару яек цi якую скварку мог параiць людзям як далезьцi ў шырэйшы, мудрэйшы й лепшы сьвет ды па якiх ступеньках пачынаць. Настаўнiк меў нейкi арэол мудрасьцi, навет улады. Дзiва няма, што так званыя вясковыя iнтэлiгэнты, часта духовыя дзiкуны з вонкавай палiтурай, - "культурныя людзi", гарнулiся да настаўнiка, намагалiся трымаць зь iм кантакт, ацiрацца каля "культурнага чалавека".
      Некалi ўстаноўленыя нормы жыцьця крушылiся ў паядынку двух тытанаў. А на тых лапiклах краiны, дзе таптуны тымчасам яшчэ не тапталiся, старалася прыжыцца i ўкаранiцца адвечнае мясцовае. Сейбiтамi яго сталiся юнакi й юначкi з часта хаатычнымi запасамi практыкi й ведаў, нясьмелыя, мо спалоханыя. Асаблiвай была сытуацыя на ўзьлесьсях, недалёка логавiшчаў бандаў, што перш, чым схапiцца ўдужкi iз сваякамi па iдэялёгii, тапталi й вынiшчалi ўсялякiя парасткi мясцовага, што iмкнулася аднавiць роднае й дарагое. Пастаўленыя капрызам лёсу ў такое цяжкое становiшча, маладыя настаўнiкi часта йшлi вобмацкам, амаль без падтрымкi й заплечча. Перапалоханыя нагласьцю бандытаў, што служылi Молаху зь "вялiкай зямлi", яны часта зрывалiся зь ненагрэтых яшчэ гнёздаў.
      Здаралася, што начамi Дуня доўга сьлязьмi мачыла падушку. Гарту для вытрываньня мела даволi, але куды лягчэй было-б, калi-б побач яе быў мiленькi Янучок. Дзе ён, любы, злаценькi, чаму ня йдзе побач яе на ўзьмежжы, ня дэклямуе насычанай каханьнем паэзii? Чаму, замiж яго, нейкая порхаўка, п'янiца, свайго роду Квазiмодо? I яшчэ збоку, за кiлямэтры чатыры адлегласьцi, быў "рыцына", Аблiзаная Авечка, што цi раз, пасьвiстываючы, на сваiм ровары-самакаце (дзе ён такi навюсенькi дастаў?) да яе заглядаў. Заходзiў у хату, быццам яго хто прасiў, а Кацярыне, Дунiнай гаспадынi, прадставiўся як Дунiн дзяцюк. Прагнала яго раз, за тыдзень прыехаў зноў. Ты яго выганiш празь дзьверы, ён улезе праз вакно, а калi-б i вокны пазачыняць, дык цi ня ўлез-бы, як той Дзед Мароз, праз комiн.
      Можа-б i трывала далей Макатунiшка, калi-б не падзея ў Малiнаўцы, што ляжала зусiм побач калiшняй польска-бальшавiцкай мяжы. Школу, што абслугоўвала тры вёскi, там кагадзе нейкiя "гэройскiя" перадавiкi зь "вялiкай айчыннай" з дымам пусьцiлi. Настаўнiкам, - аднаго зь iх Дуня ведала, - удалося выратавацца. Камень быў кiнуты, кругi ўсё шырэй расплывалiся па вадзе. Вялiкi лiк школаў Докшыцкага раёну стаяў пад пагрозай лiквiдацыi.
      Выпрасiўшы ў солтыса фурманку, не паведамiўшы навет Капышынскага, Дуня спакавала ўсё сваё дабро ў адну валiзу i ў сьнежаньскi дзень пакiнула Бярозаўку ды загадала адвезьцi сябе ў школьную раённую ўправу ў Докшыцах. Iнспэктар Воран, сухi, высокi, чэрствы ў твары дзядзька, змораным зрокам зiрнуў на дзяўчыну з-за заваленага паперамi стала ў канцылярыi.
      - Не, не кажыце мне, спадарычня Макатун, знаю, знаю, чакаў на вас.
      Iнспэктар устаў з-за стала, пачаў хадзiць па халодным пакоi. Рассыпаныя пасiвелыя валосы, што даўно з ножнiцамi бачылiся, крыху прыгорбленыя плечы. Патрапаныя боты, паўсуконная сьвiтка й порткi. Няўклюдны крок. Здалося Дунi, што дзядзька Воран лепш выглядаў-бы й чуўся за бараной i зь лейцамi ў руках. А вярхоўны аўтарытэт раённае асьветы гаварыў цьвёрдым голасам:
      - Пачаткi. Плянавалi, будавалi, камбiнавалi, каб паўстала, вырасла, ажыло, як Фэнiкс з папялiшча. Пры немагчымасьцях, пры ўсiм запярэчаньнi жыцьця. Там, дзе прадказана тымi, што ўладу й сiлу маюць, што жыцьця тут не мае быць, толькi гвалтоўнае, наглае i камплетнае разбурэньне. А мы, - ох, Божа мой! - наўсуперак гэтаму рупiлiся пра родную зямельку, пра дзетак i пачалi сеяць зерне. Вас, маладых, нявыпрабаваных, як належыцца непадкованых i ненавучаных кiнулi, можна сказаць, на пярэднюю лiнiю. Адвага! Не, няправiльна. - Гэта - не адвага, то роспач. Выхаду ня было. Можа там, дзе спакайней, дзе ня стопчуць, можа будзе ўражай якi... Калi не заглушыць гiрса, асот. сьвiрэпка, пустазельле... А тут? Прапала. Ужо вiдаць, што наблiжаецца. Госпадзе мой, каб хоць пару гадкоў гэтыя злыднi далi. Цi-ж i гэтага мы нявартыя?
      Дунi ўмiг стала ясна: i анахранiзм - мяшок бульбы, i тое, што сама галадала, i многа, шмат чаго iншага, дый навет i тое, чаму народ ня мог вытлумачыць узросту "жабоцькi-вучыцелькi". Гледзячы на iнспэктара Ворана, сьцiснулася ёй сэрца. Хацелася-б прыгарнуць яго к сабе блiзка-блiзка й сказаць зь пяшчотай, быццам бацьку: "Тата, ня трэба. Сядзь, даражэнькi, успакойся. Трэба верыць i змагацца. Мы маем сiлы, мы маладыя, мы яшчэ вырасьцем i паможам, пераможам".
      Камяк у горле замiнаў дыханьню.
      Воран скончыў гаварыць, стаяў перад вокном, задам да Макатунiшкi й глядзеў у нейкi пункт. А можа нiчога ня бачыў, цi ўяўляў папялiшчы ўжо там, дзе сяньня яшчэ чуваць звонкiя дзiцячыя галасы... Вакно, у якое глядзеў Воран, ня мела фiранак i даўно, мусiць, ня ведала дбайлiвае рукi гаспадынi. Iнспэктар памалу сеў, выцер чыстай насаткай твар i проста зiрнуў на Дуню.
      - Едзь, дзяўчына, дадому. У вас там Плясьневiчыха дзетак калечыць. Ты на яе месца. Згода?
      Голас з прыцiскам фiнальнасьцi, ледзь не загад, калi-б не апошняе слова. Дуня добра ведала Плясьневiчыху й нядрэнна ўяўляла як яна магла вучыць дзетак. Але што сказаць iнспэктару? У чужой вёсцы людзi жабай ахрысьцiлi, а што ў сваей будзе?
      - Спадар iнспэктар, як мне працаваць у сваей вёсцы? Людзi мяне змалку зналi... Як яны будуць паважаць мяне, такую маладую, якую ў Бярозаўцы жабай празвалi?
      Воран падпёр твар рукой, уважна пазiраў на Дуню.
      - Спрабуй. Вучыць патрапiш, добра раду дасi, дык i людзi да цябе з пашанай пачнуць адносiцца. А калi помач трэба, зьвяртайся да мяне, памагу. Цяпер-жа я не магу Плясьневiчыхi там пакiнуць.
      I пасьля, прыгадаўшы гэны момант, дзiвiлася Дуня, чаму проста й спакойна адказала: - Добра, спрабую.
      Можа таму, што гаварыла ейнае растрывожанае пачуцьце й хацелася памагчы гэтаму зморанаму дзядзьку.
      29
      Задняя вайна прыйшла ў ваколiцы Лiтоўцаў у жнiвенi трэцяга лета. Задняя таму, што пярэдняя адбывалася яшчэ далёка на ўсходзе, хоць ужо й наблiжалася. А ў вёску раней заглядалi бальшавiцкiя банды для рабунку й радзей падарозе на чыгунку. Вёска баялася, што апынулася ў чырвонай зоне й што чакае яе лёс iншых вёсак, ад якiх асталiся абгарэлыя комiны й лебяда на папялiшчах. Вёска тапталася яшчэ па вытаптаных сьцежках i ў ненармальным становiшчы намагалася ўтрымаць сваю нейкую нармальнасьць. Вёска, у якой певень, асаблiва той на золаку, быў яшчэ аўтарытэтам, трымалася як магла. Людзi бачылi, што навокал адбываецца вялiкае лiха, якога не маглi вытлумачыць ня толькi пахатухi, але й мясцовыя "культурныя людзi". I вёска спадзявалася, што яе мiне нейкая свая садома. I ўсё-ж, калi прыйдзе якое страшнае лiха, дык адкуль i ў якой хворме? Хто-ж мог ведаць... Нiхто навет ня раiўся зь дзедам Якубам, якi ў немачы больш ляжаў пад коўдрай, або грэўся на печы.
      - Хто знаiць, якая бяда будзiць, каб яе макарэц! - крактаў дзед.
      Новы акупант ня душыў такiмi падаткамi, як некалi бальшавiкi. Гэта ня прыносiла вялiкае пацехi. У сумежных лясох была адна ўлада, а ў Гацях другая. Лясная, або начная ўлада таксама брала падаткi, значыцца рабавала налётамi. Праўда, у параўнаньнi зь iншымi вёскамi, Лiтоўцам даводзiлася лягчэй, але гэта ня значыла, што iх нагала ня абчысьцяць заўтра цi пасьля.
      З двух бакоў чыгункi, на якiх мэтраў сто цi болей, павысякалi лес. Гэтта добра папрацавалi прымусова сагнаныя вакольныя сяляне. Цяпер вочы ахоўнiкаў мелi далейшы засяг. Усё-ж банды падпаўзалi начамi да самае чыгункi, узьбiралiся на яе цiха, як зладзеi ды бязь нiякiх "ура за родзiну" прадаўжалi рэйкавую вайну. Кажнае ранiцы нямецкiя патрулi, як мага, дакладна правяралi зялезны шлях, цiкавалi за рэйкамi й шпаламi, асаблiва сьлядзiлi, цi не раскапаны дзе жвiр, абяззбройвалi мiны. У стратэгiчных мясцох Немцы пабудавалi добра абкладзеныя зямлёй i бярвеньнем бункеры. Сяляне, ведама, i блiзка да iх не падыходзiлi.
      Ужо ад нейкага часу хадзiлi весткi пра розныя расейскiя адзьдзелы на службе Немцаў, асаблiва Расейскую Вызвольную Армiю (РОА) пад камандай генэрала Ўласава, утвораную з быўшых савецкiх ваеннапалонных. Як дайшло да Лiтоўцах, адзiн такi адзьдзел знаходзiўся ў мястэчку Лужкi, па той бок Глыбокага. Гаварылi яшчэ, што войска тое надта нiкчэмнае, бо рабуе мясцовае насельнiцтва й больш гуляе, чымся змагаецца з бальшавiцкiмi бандамi. Пацьвярджалася мясцовая прыказка: - Навошта араць i сеяць, калi грабiць Расея?
      У вадрозьненьне ад РОА, якая быццам мела стаяць гарнiзонам у Лужках, апошнiм часам прыйшлi весткi, што з таго-ж боку на поўдзень пасоўвалася зусiм нейкая новая расейская фармацыя й называлi ейнага камандзера Гiль-Радыёнава. Куды ён цягнуў сваё войска й для якога заданьня, нiхто напэўна ня ведаў. Некаторыя мяркавалi, што ў сувязi з апаразамi Нямеччыны на ўсходнiм фронце, гэты камандзер зь нейкай там сваей брыгадай мог накiроўвацца на ўзьмежжа засягу бальшавiцкiх бандаў у Докшыцкiм раёне. Дзесьцi ў глыбi Бягомельшчыны, як чуваць было, бальшавiкi стварылi моцную базу. Зразумела, лiтоўскiя й вакольныя сяляне ня ведалi й дый не маглi ведаць хто й якiмi раёнамi на поўднi кантраляваў, але для iх ня было таямнiцай, што Докшыцы сталiся косткай у горле бальшавiцкiм бандам.
      Гацi лiчылiся бясьпечнымi. Гэтта злучалiся тры чыгункi й заўсёды праяжджала многа войска. Тут працавалi нямецкiя чыгуначнiкi, работнiкi будаўнiчае арганiзацыi Тодта, гэтта ўрэшце быў i галоўны пункт нямецкiх адзьдзелаў, што ахоўвалi чыгункi. Слаба ўзброеная мясцовая дапаможная палiцыя iстотнай сiлай ня лiчылася.
      Вярнуўшыся зь Вiльнi, у тое лета Янук Бахмач, як мага, пасабляў бацьку пры гаспадарцы. Помач была надта за руку хваравiтаму Пракопу Бахмачу, бо кульгавым Мiколам вельмi не паддапрэшся. Януку-ж ня трэба было казаць, што мае зарабiць на харчы на наступны год навукi. Жыцьцё ў вялiкiм горадзе дало Януку накшы погляд на цэннасьць працы ўдома. Хлапец падрос, уздужэў, жыцьцёвае практыкi набраўся й таму ўлетку стаўся галоўнай сiлай на гаспадарцы Пракопа Бахмача. Калi раней даводзiлася яго да працы падганяць, дык цяпер намагаўся бацьку наперад забегчы, вельмi рана ўставаў i позна клаўся спаць. Далёкая Вiльня навучыла яго цанiць хлеб i цешыўся з нагоды аддаць бацьку належнае за помач.
      - Ты-б, сынок, - казаў бацька, - ня ехаў увосень назад у тую Вiльню. Нашто яна табе цяпер? Вiдзiш, вуньдзiка вайна, хто ведаiць што яшчо будзiць. Глядзi во Дуня вучыць у школе й добра, кажуць, рады сабе даець. Чаму-б i табе ня вучыць? Усё-ж заработак нейкi...
      Бацькавы словы вялiкую вагу мелi. Дуня прынадай была. Тужыў па ёй хлапец. Як-жа было-б добра працаваць дзесьцi пабач яе. Ды ўсё-ж шкада было пакiдаць распачатую сярэднюю асьвету. Пры школе Дуня атрымала паўгактара зямлi. Апроч сьцiплае грашовае платы за працу, воласьць гэткiм чынам памагала настаўнiкам. Дунiну дзялку Макатуны засадзiлi гароднiнай i бульбай. А пасьля "навукi" Плясьневiчыхi, Дуня сталася мясцовай зоркай-настаўнiцай. Першы недавер да "жабоцькi" ў бацькоў вучняў хутка зьнiк i замянiўся пашанай яе.
      Часта цяпер бачыўся з Дуняй Янук. Скупавата было часу на паэзiю, але юнацкая любоў трывала й мацнела. Вёска даўно абжылася з тым, што два новасьпечаных iнтэлiгенты трымалiся разам. Навет рыжавусы Захарук, кагадзе сустрэўшы Янука, ня вытрымаў:
      - Iш ты, якi зь цябе дзяцюк, як за Макатунiшкай бегаеш! А цi забыўся ты, як некалi камшыў яе, га?
      Тыя часы даўно-даўненька ў нябыт адыйшлi. Як нiхто iншы зь юнакоў у вёсцы, Янук дасьпяваў вельмi хутка. Падарожжа ў Менск, навука й нялёгкае жыцьцё ў далёкiм горадзе далi яму куды шырэйшую практыку, расшырылi гарызонт розуму. Пэўне-ж, нейкi там доктараў Сатась, цi Ўладзiк, цi кавалёў Лёнька яму цяпер раўнёй ня былi. Асаблiва пасьля настаўнiцкiх курсаў i Вiльнi нiхто ня сумляваўся, што Янук Бахмач ужо "ў людзi" пайшоў. Задаволены такой сваей новай пазыцыяй у вёсцы, дзе яшчэ некаторыя называлi яго паэтам, Янук спадазяваўся спакойна пражыць i плённа папрацаваць аж да першага школьнага дня. Але...
      Навала нахлынула ранiцай. Гул пачуўся здалёку, ужо як чыгунку бальшаком пераяжджалi. Людзi ў зялёным, шмат наладаваных розным дабром хурманак, коньнiкi, пешыя. Час ад часу стрэлы ўверх, цi не для постраху. Цi гэта ўжо на раньнi каторыя панапiвалiся, або стралялi здуру. На некаторых вазох сядзелi "трафейныя" дзяўчаты. Зброя пераважна лёгкая, вiдаць былi й кулямёты. Шматлiкiя ваякi паабчэплiвалiся нямецкiмi гранатамi "балдавешкамi". Даўгая, здавалася, бясконцая калёна нечым нагадвала цыганскi абоз. Нехта жартам празваў iх цыганскiм войскам.
      Завiталi... Не, хiба гэта неадпаведнае слова. Уварвалiся ў Лiтоўцы з бальшака й пакуль сяляне вымяркавалi хто, што й чаго, навала пачала распаўзацца па хатах, сьвiранах, хлявох. Чулiся крыкi, лаянка, стралянiна. Людзi ў зялёным гаварылi парасейску i адразу пачалi шукаць нажывы. Вiдаць, што мелi ў гэтым набiтыя рукi, бо ведалi ў якiя куткi заглядаць. Ламалi дзьверы, страляньнем нiшчылi замкi. Вёска цi раз ужо рабавалася бальшавiцкiмi бандамi, рук тут надта не пагрэеш. Нойбольшы быў спрос на самагонку. Кмiтаваму Тодару давялося расстацца iз сваiм запасам. Не памаглi ягоныя праклёны й Аўдолiны заклiнаньнi. Другiм ходкiм таварам аказалiся конi й сяляне, хутка спанатрыўшы, хавалi iх у лесе.
      Антось Дзяркач загадаў Нiне мiгам завесьцi каня ў балота, туды на Марылiн горб, а сам, што лепшае, як сала, хлеб, мяса, яйкi й масла схаваў у сваю нару, якую апошнiм часам ладна пашырыў i ўмацаваў. Ён-жа наказаў i бацьком, каб пахавалi харчы. Такiм чынам, калi тры "цыганы" прыйшлi да яго на двор, Антось стараўся спатолiць заядлага Ромку. Згорбiўшыся, казырок на лоб, сядзеў на прызьбе й гладзiў сабаку.
      - Хадзяiн дома? - спытаўся старэйшы, з двумя паскамi на пагонах.
      - Я хазяiн, - спакойна, прыглядаючыся яму, адказаў Антось.
      - Лошадзь iмееш?
      - Нiма.
      - Как то на хадзяйстве i лошадзi ня iмееш?
      - Учора парцiзаны забралi.
      - Анi зьдзесь былi?
      - Ага, былi. Паласавалiся.
      "Ваяка" стаяў на нагах няроўна, але трымаўся зухавата. З кiшэнi портак тарчэла ручка нагана. Ягоныя сябры наперавес трымалi савецкiя стрэльбы.
      - Что значыт паласавалiся?
      - Значыць усю вёску абабралi.
      "Ваякi" пераглянулiся.
      - А водку iмееш? - пытаўся старэйшы.
      - Ды не, нiма. Адкуль яе мець, тую водку.
      - Будзем iскаць.
      - Шукайце.
      Аббегалi хату сьвiран, кладоўку й нiдзе не палакамiлiся нiчым.
      - А ты пачаму нi ў парцiзанах? - спытаўся зноў старэйшы Антося.
      - А чаму мне там быць? Вы-ж зь iмi ваюеце?
      - Ну эта наша дзела.
      Ромак вурчэў. Антось стрымлiваў сабаку. Адно адшпiлi яму зашчапку ад скуранага каўняра, адразу кiнецца на чалавека, саб'е яго з ног. Пры помачы Ромка мог-бы Антось iз трымя справiцца, але што будзе, калi iншыя налятуць? Лепш не.
      Бацька загадаў Януку ўцякаць iз кабылай у лiпавiцкi лес.
      - Не марудзь, жыва!
      - А нашага здыхляка таксама забiраць?
      - Якому чорту ён трэба? Жыва, уцякай!
      Янука не давялося спанукаць. "Здыхляком" называлi недалужнага каня, якога зацяганая й зьняможаная кабыла перадчасна прывяла на сьвет незадоўга пасьля вывазу лесу "па трыццаць кубаметраў ад лошадзi". Конь i еў неахвотна, рос худы, ледзь валюхаўся з нагi на нагу. Калi хто стараўся падганяць яго да працы, пазiраў на яго крыўднымi вачмi. I запраўды жаль яго, недалужнага, было.
      Янук з кабылай прабыў у калiшнiм панскiм ляску, на самым краю яго, можа пару гадзiнаў, назiраючы што ў вёсцы робiцца. Гэтак, як ён, апынуўся тут i Стась доктараў iз бацькавым канём. Стась малоў усякую нясуладзiцу, якую Януку надакучыла слухаць. Таксама тут-жа, у лiку некаторых iншых гаспадароў, апынуўся й сам солтыс Паўлоўскi з канём. Лясок гэты ляжаў з боку вёскi супрацьлеглага ад бальшаку, таму людзi мелi час уцячы сюды з коньмi.
      Калi Янук вярнуўся дадому, задаволена зiрнуў на бацьку, але адразу вымяркаваў, што нешта дрэннае сталася.
      - Што такое, тата?
      Бацька адказаў не адразу. У яго дрыжэла нiжняя вусьнiна.
      - Ты-ж падумай, сынок, што за зладзюгi! Забралi здыхляка й Мiколу. Ну й навошта iм два калекi?
      - Iз возам?
      - Няўжо-ж...
      - Дык што на воз нагрузiлi?
      - Ды нiхай iх трасца, нiхай яны тым падавяцца. Нагрузiлi што награбiлi.
      - Людзi, мусiць, конi пахавалi, дык нашага, нядошлага, забралi.