- Я не пра гэта пытаюся! - адрэзала настаўнiца, памахаўшы пальцам. Якi гэта дурань у вязьнiцу хоча. Я пытаюся як вы трапiлi?
      - Вельмi проста: на менскай чыгуначнай станцыi заграблi тры вагоны спэкулянтаў...
      - Вы-ж ня спэкулянт, Янук Бахмач, дык чаму й вас заграблi?
      - А яны нiкога там ня пыталiся. Ланцугом, iз зброяй у руках абкружылi вагоны й пагналi.
      - Я мяркую, Янук Бахмач, што вы нiчога iз сваей цёмнай прошласьцi ня скрываеце. А калi яно сталася дакладна так, як кажаце, дык чаму тады ўцёк ваш сябра Лявон Загорны?
      - Зусiм проста: ён у дзьвярох цяплушкi стаяў, а мяне ў самую сярэдзiну ўцiснулi. Калi пачаўся гармiдар, значыцца Латышы наскочылi, дык ён iм з рук вышмыгнуў, а я ня ўсьпеў.
      - Ага. Няхай сабе. I як-жа вам у вязьнiцы паводзiлася?
      Янук на мiомант забыўся пра пытаньне, бо быў дзяўчынай захоплены. грабны, гнуткi стан, i пад сiнiм свэтрам поўныя грудзi. Роўны, плаўны крок i адно ў меру цьвёрды, аўтарытэтны голас. Тут i поза, i стрыманасьць, i поўная кантроля сытуацыi. Так, з Дунi можа быць добрая настаўнiца, ня горшая за калiшнюю Раманоўскую.
      - Вы, Янук Бахмач, не адказваеце. Паўтараю пытаньне яшчэ раз: як вам у вязьнiцы паводзiлася?
      - Пра гэта я мог-бы цэлую кнiжку напiсаць. Як тут, спадарыня настаўнiца, адным словам адказаць? Цi не зашмат жадаеце?
      - Пра вашу здольнасьць пiсаць, Янук Бахмач, нам сёе-тое ведама, усьмiхнулася Макатунiшка. - I кнiжкi пiсаць у вадказ на гэтае пытаньне ня трэба. Адкажыце коратка.
      - Паводзiлася дрэнна.
      - Вось гэта я й хацела пачуць. I што вы ў вязьнiцы найбольш цанiлi?
      - Хлеб, волю й чыстае паветра.
      - Ага, значыцца ўсё тое, чаго не хапала. Хлеб... Цi гэтым вы даеце мне зразумець, што цяпер вы хатнi, вясковы, разовы хлеб цэнiце больш чымся некалi перад вязьнiцай?
      - Так, спадарычня настаўнiца, запраўды так. Смак хатняга хлеба пазнаеш добра адно тады як добра па сьвеце пагаруеш.
      - А што вам, Янук Бахмач, найбольш у вязьнiцы дакучала?
      Янук падумаў.
      - Вошы, - адказаў.
      Дуня спынiлася перад iм, доўга глядзела яму ў вочы й здалося хлопцу, што па сур'ёзным дзявочым твары сьлiзнуў прамень усьмешкi ды з пашкадаваньнем пазiралi на яго вочы-васiлькi.
      - I яшчэ што?
      - Ну многа чаго, - сказаў абыякава.
      Дуня адыйшлася, спынiлася пры вакне й маўчала. Зноў вызiрнула недзе з-за хмары сонца i арэолам асьвяцiла ейныя пышныя валосы.
      - Я ня ведаю, Янук Бахмач, - пачаў салодзенькi, крыху грымасьлiва-дакорлiвы голас, - чаму вы гаворыце толькi пра фiзычныя нявыгады. А што-ж пра вашы духовыя перажываньнi? Паэт! Вы-ж павiнны былi глыбока й шмат перажываць i думкi вам дакучалi пэўна ня менш чым недахоп хлеба й чыстага паветра. Пра гэта я хацела пачуць.
      Янук зьбянтэжыўся. Як яна зручна падлавiла яго. Сказаць ёй, цi не? Цяпер добры час, але цi мэтазгодна?
      Янук устаў.
      - Вiншую. Маладзец. I добра мяне падлавiла. Калi так дзяцей вучыш, дык настаўнiца зь цябе добрая.
      - Дзякую, Янук Бахмач, - сур'ёзна ранейшым настаўнiцкiм тонам прадаўжала Дуня. - Усё-ж... Зможаце, цi будзеце ласкавы мне адказаць на маё апошняе пытаньне?
      - Чаму-ж не. Праўда, гэта ня так проста...
      - Ну як можаце.
      - Духова я найбольш перажываў i многа, надта шмат перадумаў. А аб'ектамi думак найчасьцей былi двое.
      Дуня спынiлася воддаль, запытальна падняла бровы й ўважна пазiрала яму ў вочы. Доўга трывала маўчаньне.
      - Мае дзьве любвi, - сказаў цiха й скромна Янук.
      - О? Якiя-ж гэта? - зацiкавiлася Дуня.
      - Мая бацькаўшчына й мая дзяўчына, - упэўнена сказаў Бахмач.
      - Я магла дагадацца, - цiха сказала Дуня.
      - I гэтыя дзьве любовi не даюць мне супакою днямi й начамi.
      - Аж гэтак? Чаму?
      - Адну трэба баранiць... Чую, што на помач клiча. А за другую таксама, выглядае, трэба заступацца, калi ўжо ня позна.
      Цяпер Янук пiльна сачыў Макатунiшку. Была зусiм спакойная.
      - Думаю, што бацькаўшчына клiча цябе на помач, каб яе баранiць. Патрыятызм твой ведаю. Ну а дзяўчына? Хто яна такая? Якая-небудзь паненка зь Вiльнi? Яна што, думаеш, здрадзiла?
      Макатунiшка гаварыла, адвярнуўшыся тварам да вакна й Янук ня мог разгледзець ейнага аблiччча. Усё-ж зьдзiвiўся як умела кантраляваць свой голас. Не магла-ж не зразумець яго.
      - Ды не, якая там вiленская паненка... Свой вясковы васiлёк, ды дайшло да мяне, што нейакая там аблiзаная авечка да яе дабiралася, дык баяўся, каб ня выскубла.
      Дуня крута павярнулася. Румяны твар. Упёк.
      - Ты атрымаў маё пiсьмо, што бацьку твайго прасiла перадаць.
      - Так, атрымаў. Дзякую. Усё-ж...
      - Я ведаю, што ты ўчора ўжо вярнуўся, - пачала баржджэй гаварыць Дуня. - Мне казалi. I я ня дзiўлюся, што ўжо маглi наплясьцi на мяне... Нейкi там Уладзiк цi iншы пляткар. А ты што, iм верыш?
      - Як табе сказаць... нi знаю.
      - Дык як хочаш. Сам ведаеш, я перад табой нiколi нiчога ня скрывала. А што да авечкi... Лепш ня будзем.
      - Чаму-ж, раскажы. Прыяжджаў-жа, i цi адзiн раз...
      - Але, прыяжджаў. I ты добра ведаеш, што ў яго толькi адно ў галаве. Чаму-ж не, магла-б я цябе пазводзiць. Ня бачу патрэбы. Ты можа й падумаў што, хто цябе ведае... Я з такой сям'i... Але, калi ты такое падумаў, дык што я маю табе сказаць? I цi варта? Ты ведаеш мяне. Ня думаю, што мы некалi адно другому прысягалi на вернасьць вечную, але цi нам трэба было? I скажу табе больш, што калi ня бачыш ува мне чалавека, а толькi плоць, дык лепш вочы пратры...
      Запанавала доўгае й нязручнае маўчаньне. Янука душыла гарачыня. Загнаў сябе ў тупiк. Запраўды, як мог сумлявацца?
      - Дуня, - сказаў цiха.
      Яна маўчала.
      - Дурань я. Нiколi, да гэтага часу нi прасiў цябе прабачэньня. Але цяпер можа прабачыш?
      Гордая i румяная, яна стаякла ўпрытык да вакна. На дварэ шарэла. Зiрнула на ручны гадзiньнiк. I тады Янук наважыўся. Сталася тое так раптоўна, што пасьля, як нi разважай, ня ведаў чаму якраз у гэны момант такая думка яму ў галаве маланкай зазьзяла. П'яны, цi што? Нiколi-ж, запраўды, раней пра гэта ня думаў, Магчыма, што за апошнi год дасьпеў больш, чым здавалася.
      - Дуня, - прамовiў цiха i ўзяў яе за руку. - Дуня...
      Нешта завязла ў роце. Не хацеў варушыцца непаслухмяны язык. А мо каханьне зусiм галаву замарочыла?
      - Дуня, будзь маей жонкай.
      Не сказаў, а шапнуў. Можа не пачула? Шалёна бiлася сэрца. Цяпер стаяў упрытык да яе, адчуваў ейнае гарачае дыханьне i яшчэ... як пачалi ўсхвалявана варушыцца ейныя грудзi.
      - Янучок, а Божа мой, цi ты знаеш, што ты цяпер сказаў?
      - Знаю, Дунечка, знаю, - ужо з большым жарам, але крыху апанаваўшыся, сказаў Янук. - Я прашу цябе замуж.
      - Во гэткага дык я ўжо нiколi нi спадзявалася, - сказала даволi холадна, як здалося Януку. - Але не, ты саўсiм сур'ёзна. Яй-Богу так.
      Яна высьлiзнула зь ягоных рук, пайшла й села на крэсла за сталом. Доўга маўчалi.
      - Але-ж i боцiкi хлёсткiя маеш, - сказаў Янук, абы што сказаць, абы ня было маўчаньня.
      - Твой-жа Мiкола адрамантаваў, - адказала Дуня.
      З-за сьцен даляталi гукi вёскi, нейкае галёканьне каня з бальшака, а тут, у школьным будынку, панавала поўная цiша; здавалася, што чуваць прыскоранае бiцьцё двух юначых сэрцаў. Янук стаяў пры вакне. Дуня раптам устала, падыйшла да крука на сьцябе, узяла кажушок, задуманая, пазiрала на Бахмача.
      Знаеш, Янучок... Што табе сказаць на гэта? Так неспадзявана...
      - Дык што?
      Дуня адказала не адразу.
      - Падумаю. Сам ведаеш, вайна... Як будзем жыць? Гэта нi так проста.
      - Дык абяцаеш падумаць? На днях мне скажаш?
      - Ты лепш сам добра перадумай, цi гэта ты сур'ёзна.
      - Ясна, што сур'ёзна. Хоць мне раптам...
      Дуня закрыла яму рукой рот.
      - Ня трэба. Падумай. Нiкуды не ўцячэ.
      - А ты?
      - I я падумаю.
      37
      - А чаму ты, Антось, у Беларускую Краёвую Абарону не пайшоў? - спытаў Янук Дзеркача, якi выгадна выцягнуў ногi на падлозе таварнага вагону, абапершыся плячмi аб сьцяну. Роўнамерна лякаталi колы вагону i ў змроку ледзь вiдаць было iншых пасажыраў воддаль пры супрацьлеглай сьцяне. Там нейкi дзядзька самагонкай частаваў сваiх спадарожнiкаў. Адно праехалi Будслаў i да Маладэчна й перасядкi на Менск было яшчэ далёка.
      - Я, братка, пайшоў-бы, але трэба й палiцыю ў нашых руках дзяржаць. А ў армiю, калi спатрэбiцца, усьпею. Цяпер во клiчуць людзей, а тых, што ўжо набралi, таксама, чую, дзяржаць, няма зброi. А калi й ёсьць, якая, дык цi то бальшавiцкая, цi нiякая... Каб армiя была сiльная, дык трэба i артылерыя, i танкi, i самалёты. А тутака гэта брыда бальшавiцкая ўжо на нос лезiць. А як такую баявую армiю падгатовiш, калi сукiны сыны да гэтага часу нам арганiзаваць яе нi пазвалялi? Жарцiкi, колька вунь нашых людзей задарма лягло! Нiхай-бы так раней, скажам, у сорак другiм падпругу папусьцiлi... Тады мы iм, гэтай нячыстай сiле, бальшавiком так паказалi-б, дзе ракi зiмуюць, што iм сам барадаты Маркс нi памог-бы. Цьфу!
      Янук ведаў, што Антось у дрэнным настроi й пасьля таго "цьфу" нi раскатурхаеш яго да гутаркi. Будзе сядзець, маўчаць, адчэпнага буркне. А колькi яшчэ Янук хацеў яго распытацца. I нагода-ж! Як яно так сталася, што абое яны, як прадстаўнiкi ад народу ў Менск на беларускi кангрэс едуць? Праўда, Антось быццам мiмаходам згадаў, што ён i на тым кангрэсе будзе сваё адмысловае заданьне мець, адно ня выявiў характару яго. I ведаў Янук, што калi трэба будзе яму дык даведаецца. Антось заўсёды гаварыў яму ўсё, што трэба было ведаць, але мала больш таго. А калi што надта важнае й тайнае, дык яшчэ й слова зь яго, Янука, браў, абяцаньне такое, што тайнiцы нiкому ня выдасьць. А пра тое адмысловае заданьне, якое меў Антось на кангрэсе мець, тымчасам не сказаў Януку нi слова.
      Кагадзе паклiкаў Янука, якi амаль цэлую вясну ў яго пры гаспадарцы працаваў, аграном Падгайскi й сказаў:
      - Хочаш, Янук, у Менск паехаць? - спытаў.
      - Чаго гэта? - зацiкавiўся хлапец.
      Падгайскi коратка расказаў яму пра кангрэс, якi склiкае Беларуская Цэнтральная Рада, што маюць там быць прадстаўнiкi з усяе Беларусi, у тым лiку й ад Гацкае воласьцi. Янук даў аграному яшчэ некалькi пытаньняў.
      - А цi я не замалады, каб быць народным прадстаўнiком?
      - Табе ўжо васемнаццаць мiнула, значыцца маеш права й выбiраць, i галасаваць. Дый нам важна, каб на кангрэсе зьявiўся наш перадавы нацыянальны актыў. Кумекаеш?
      Янук зразумеў з паўслова. Перш за ўсё гэнае "нам важна" так гучала ў вуснах Падгайскага, быццам ён быў адным з гаспадароў i арганiзатараў таго кангрэсу. А яшчэ важней, што й Янук, вiдаць, згодна Падгайскага й iншых гаспадароў, належаў да "перадавога нацыянальнага актыву". Вось як! Бахмач аж падрос.
      - А што будзе на кангрэсе, якая праграма?
      - Коратка скажу: будуць гаварыць i раiцца пра цяперашняе й будучае беларускага народу. Гэта нешта падобнае, як кангрэс, што быў у сьнежнi 1917 году. Разумееш?
      - Але. Толькi мяне цiкавiць, што Немцы дазвол далi. Бо калi параўнаць да таго кангрэсу зь сямнаццатага году, дык ён-жа палажыў пачаткi працэсу, што прывёў да абвешчаньня незалежнасьцi Беларускай Народнай Рэспублiкi. А цяперака, што, таксама будзем гаварыць пра незалежнасьць?
      - Надзвычайна трапнае пытаньне, - адказаў Падгайскi. - Вiдаць, што не дарма ў цябе галава на плячох вырасла. Дык вось што... Думаю, што пра незалежнасьць там будуць гаварыць, толька ня ведаю ў якой форме й пра незалежнасьць ад каго. Пэўне-ж, заакцэнтуюць, што хочам i маем права, i пастанаўляем быць незалежнымi ад Польшчы й ад Расеi. Гэта ясна. Пра Немцаў можа й памаўчаць, хоць кожнаму будзе зразумела. Дыпляматыя. Кумекаеш? Напэўна выкажуцца, што спадзяюцца ад Немцаў помачы, каб на ногi стануць.
      - Ты-ж сам, здаецца, разумееш сытуацыю. Важна, што цяперака гарачы гiстарычны момант: бачыш, што Немцы падаюць, а заходнiя алiянты даўно высадзiлiся ў Нармандыi й Немцы адступаюць у Францыi на цэлым фронце. А тутака бальшавiкi ўжо пачынаюць цi скора пачнуць летнюю афэнзыву. Скора зьмятуць зь Беларусi ўсё Гiтлерава войска. А мы? Мы мусiм прадаўжаць змагацца з маскоўскiмi акупантамi, маючы свае базы ў лясох i ўсюды, куды нашы караткаватыя рукi сягнуць могуць. I мы мусiм мець нейкую гiстарычную й маральную ды легальную аснову, значыцца за намi мусiць стаяць голас народу. Гэта ўсё адно з другiм вяжыцца. I хоць за стрэламi гарматаў i ваенным гулам можа нейкiя народы й не пачуюць голас беларускага народу, прадстаўнiкi якога цяперака зьбяруцца на кангрэс у Менску, важна, што мы, сыны й дочкi гэтага народу пачуем яго й самi выкажымся. А я пэўна, што на кангрэсе наш народ выкажыцца ўва ўсiх прынцыповых пытаньнях, якiя адносяццада нашай палiтычнай сытуацыi й аформiць нейкую базу, на каторай мы зможам стануць у будучым змаганьнi за незалежнасьць Беларусi.
      Янук заўважыў, што звычайна спакойны Падгайскi гаварыў хутка, з натхненьнем, як-бы хацеў канчаткова закончыць палiтычную адукацыю юнака, што даваў яму, калi меў час, цэлую вясну, калi Янук працаваў у яго.
      - Коратка гаворачы, братка, - закончыў аграном, - кангрэс ёсьць афармленьнем думак, iмкненьняў, спадзяваньняў i палiтычных плянаў беларускага народу, сьцьверджаньнем ягоных адвечных, Богам даных правоў, на самастойнае жыцьцё. Кангрэс склiкаюць ня Немцы, Палякi цi Маскалi, а мы самi. На яго паедуць найбольш перадавыя й адданыя народу сыны й дочкi Беларусi й будзь пэўны, што яны парупяцца сказаць i зрабiць тое, што трэба. Калi можа ня скажуць абсалютна ўсяго, што трэба было-б, дык скажуць i зробяць самае галоўнае. А гэта надта важна для нас i яшчэ важней будзе для тых, што пасьля нас прыйдуць. Кумекаiш?
      I ў часе таго, як паднечаны такой весткай Янук слухаў агранома, якi матываваў патрэбу склiканьня кангрэсу й гаварыў пра яго значэньне, Янук ужо ўяўляў сябе ў Менску. Дзесьцi там, у паперах будзе запiсаны й ягоны голас як аднаго з прадстаўнiкоў ад Гацкае воласьцi, якi, ведама-ж, выкажа й жаданьнi абсалютнае бальшынi жыхароў тае маленькае часткi бацькаўшчыны.
      I прыгадалiся яму першыя радкi вершу, якiм некалi дэбютаваў як паэт на сьвяце ўгодкаў 25-га Сакавiка ў Гацях:
      Сакавiк ладзiць слаўнае веча,
      а ў тэатры гудзе, бы ў вульлi,
      пазьяжджалiся зблiзку й з далечы
      пасланцы беларускай зямлi.
      Цяжка было Януку асвоiцца з думкаю, што i ён возьме ўдзел у такiм гiстарычным зборы. Прыгадаў, як калiсьцi зь вялiкай цiкавасьцю даведаўся ад настаўнiкаў пра Першы Ўсебеларускi Кангрэс, як хваляваўся, чуючы, што нарэшце беларускi народ, пасьля пару стагодзьдзяў Гальготы, знайшоў сiлы, палiтычны розум i мудрасьць, каб паслаць сваiх прадстаўнiкоў у Менск, якiя ня гледзячы на розную злыбяду з боку ворагаў, на правакацыi, на збройную сiлу, пасьля доўгiх разважаньняў пра долю свайго народу, палажылi такiя салiдныя асновы для свайго вольнага дому, а пасьля й абвесьцiлi вольную й незалежную дзяржаву - Беларускую Народную Рэспублiку. I прыгадваў далей Янук як, слухаючы таго-ж настаўнiка-патрыёту, - якi й сам з дрыжачым ад хваляваньня голасам апавядаў, як наляцела з усiх бакоў нячыстая хэўра, каб раськiдаць фундамант пачатага беларускага дому, - балела яму сэрца й сьлёзы залiвалi вочы. I вульканам кiпела злосьць. Найбольш нясьцерпным было ўсьведамленьне бясьсiльнасьцi. Яшчэ поўбяды, каб гэта была бясьсiльнасьць адно ягоная, Янукова. Але з гэных лекцыяў гiсторыi ясна вiдаць было, што бясьсiльным быў цэлы народ. Якая ў такой сытуацыi цана адно самой дэклярацыi пра незалежнасьць?
      Зь лекцыяў гiсторыi ў школе й чытаньня мастацкае гiстарычнае лiтаратуры Янук ведаў, што незалежнасьць народу й самастойнасьць дзяржавы здабываецца крывёю, ахвярамi, мукамi, цярпеньнямi. Беларусь мусiла-б мець свакго ваеннага волата нейкага Калiноўскага, што згуртавваў-бы ўсе перадавыя сiлы, паставiў-бы на ногi армiю ўзброеных i добра кiраваных людзей. Толька тады льга было-б прагнаць Наскалёў i Палякаў у свае загарадкi, ачысьцiць родную зямлю ад паразiтаў i злыдняў ды аддаць уладу ў рукi разумных i дбайлiвых пра дабро народу людзей, каб зазьзяла на пагвалчаных i прасякнутых прыгонным потам i нявiннай крывёю нiвах так жаданая дый нiколi, здавалася, недасяжная вольнасьць.
      I далей Янук разважаў параўнаньнямi. Тыя ў сямнаццатым годзе зьехалiся на кангрэс i хаця разагналi iх бальшавiцкiя цiвуны, пасьля сабралiся ў чыгуначнай майстроўнi, выбралi Раду Беларускае Народнае Рэспублiкi, што пасьля й абвесьцiла незалежную дзяржаву. Езавiтаў, як гаварылi на тых самых лекцыях гiсторыi, спрабаваў арганiзаваць войска, але яму не ўдалося шмат зрабiць, проста часу не хапiла. Усё-ж Беларусы тады змаглi палажыць хоць фармальныя падвалiны пад незалежнасьць. А цяпер? Ведаючы азьвярэлых гiтлераўцаў, што могуць зрабiць на кангрэсе ў Менску цяперашнiя прадстаўнiкi, у тым лiку й ён сам? Беларуская Цэнтральная Рада iснуе з ласкi Немцаў. Нялюдзкi акупант, каторы агнём i зброяй вынiшчыў столькi беларускiх вёсак, жыўцом спалiў так шмат нявiнных людзей, цi-ж гэты акупант будзе лiчыцца зь нейкай свабодна выказанай народнай воляй?
      Чым больш Янук разважаў пра тое катастрафальнае становiшча, тым больш турбаваўся. Пабачыўшы многа бяды на кароткiм веку сваiм, цi нi прызвычаiўся шмат чаго бачыць у чорных колерах. Як-бы добра было параiцца цяпер хаця-б з тым самым настаўнiкам Сабалеўскiм. Магчыма ён знайшоў-бы нейкi адказ. Можа яму вiдаць тое цi iншае, чаго ня бачыў Янук? Але побач ня было паважанага настаўнiка, а драмаў Антось.
      I раптам Януковы думкi перакiнулiся на Дзеркача. Што за чалавек! Гэты, мусiць, нiколi ня турбаваўся, а калi часам i здаралася тое, дык прынамся не паказваў хваляваньня. Як ён выдатна сябе кантраляваў. Яшчэ працуючы ў Падгайскага, што добра яму плацiў, Янук часта бачыў Дзекача ў Гацях. Пры нагодах апавядаў яму розныя баявыя прыгоды ў змаганьнi з бальшавiцкiмi бандамi. Антось быў два разы ранены, раз у лытку, iншы раз у бок. Вылячыўся й выхадзiў тыя раны i, як-бы нiчога нiякага, з ранейшай адвагай i вынаходлiвасьцю езьдзiў зь сябрамi ў засады на бандытаў, як мог абараняў беларускiх сялян ад Немцаў i Латышоў. Цi адна вакольная вёска пайшла-б яшчэ з дымам, калi-б не гацкая палiцыя, што ачышчала ад бандаў засьмечаныя раёны. I Антось першы зь першых, найбольш руплiвы. Дзе хiтрасьцю, а дзе сiлай. Вось дзе чалавек! I заўсёды спакойны. Што давала яму той спакой?
      - Браток, Янук, - цi раз казаў Януку Антось Дзяркач, - кроў за свой народ пралiць трэба, але лепi нi сваю, а чужую.
      Гэта Антось мог сам выдумаць, або ад некага пачуць.
      Або вось такое: - Калi ўжо й галаву злажыць дзе прыдзецца, дык дзякаваць Богу, за сваiх, а нi чужых.
      I цяпер Антось Дзяркач ехаў на кангрэс, апрануты ў цывiльнае, зь нейкiм асаблiвым заданьнем. Зь якiм? Няцяжка было дагадацца. Нешта даручыла яму Беларуская Незалежнiцкая Партыя. Так. Пра тую бээнпэ Яну даведаўся больш. Арганiзацыя цалкам тайная ведаў, што зь мясцовых належалi да яе адно Падгайскi й Дзяркач. Было-ж, пэўне, больш сяброў, прыкладна той чалавек, каторага аграном даўно ўмясьцiў у гацкую палiцыю, калi была яна яшчэ ў Бжончыкавых-Бронхэравых руках. Свае вочы й вушы. Хто гэта такi? Янук так i ня ведаў. А цi ведаў Антось тую асобу? Янук яго нiколi пра гэта ня пытаўся.
      Зразумела, што бээнпэ магла мець больш сяброў у Гацях. Янук мяркаваў, што арганiзацыя ня была масавай, бо ў масе расплываецца кансьпiрацыя. Гэткая тайная арганiзацыя часта стварае хвальшывы фронт, значыцца нейкую iншую арганiзацыю, якую выкарыстоўвае як франтавую, каб змылiць працiўнiкаў. Бахмач лiчыў сябе зялёненькiм у нейкай кансьпiрацыйнай дзейнасьцi. Прыйдзе час i практыка. Абы хапiла сiлаў i ахвярнасьцi. Абы было далёказорнае кiраўнiцтва. Дык няхай цяпер Антось i едзе больш для спэцыяльнага заданьня, чымся проста як народны дэпутат. Кiраўнiцтва, пэўне-ж, ведае што робiць. Калi бальшавiцкая навала зноў залiе вынiшчаны гаротны край, тады прыйдзе змаганьне на жыцьцё й сьмерць. Дай, Божа, Беларускай Незалежнiцкай Партыi i ейным кiраўнiком гарту, вытрываласьцi ў змаганьнi аж да канчальнае перамогi над чужой i дзярлiвай нячыстай сiлай. А цяпер тымчасам няхай дрэмле, пад рытмiчнае лякатаньне чыгуначных колаў, заслужаны змагар Антось Дзяркач.
      Зiрнеце на гэтага мужчыну: ён не ў кажушку i ня ў сьвiтцы, а ў добрым касьцюме, з гальштукам, у прыгожых ботах. На народнае сьвята едзе, няйнакш. I не ляжыць побач неадлучны бярозавы кiй. Недзе й капялюш прыдбаў. Цiкава, цi паляўнiчы нож за пазухай трымае? Напэўна. А можа й наган пры сабе мае? Ён-жа, як-нiяк, палiцыйны чалавек i можа мае права мець кароткую зброю. Як-бы памацаць, цi мае нож. Зь левага боку грудзей запраўды вiдаць нейкая прадаўгаватая надзьмутасьць, нешта там падоўжнае пад пiнжаком.
      Янук пазяхнуў i прыглядаўся людзям у другiм куце. Пад гул цягнiка да яго вушэй даходзiў роўны гоман. Ён узмоцнiўся пад уплывам алькаголю. Янук ведаў, што ён доўга не засьне. Зашмат няперабранага-неўпарадкаванага награмадзiлася ў галаве. Хто ведае, калi гэтыя думкi ўдасца належна зарганiзаваць. Паднечаньне перашкаджала рацыянальна думаць. Забягаў наперад i стараўся ўжо ўявiць як заўтра будзе. Зьберуцца недзе ў вялiзнай залi, магчыма ў тэатры. Асмуьжаныя вятрамi аблiччы з усiх кутоў палаючай у вагнi бацькаўшчыны, задуманыя твары працоўнай iнтэлiгенцыi. З натхненьнем слухаюць прамоваў з трыбуны. А Янук, можа наймалодшы з усiх, разглядаецца па залi, у каторай вось адно пачалося гулкае плёсканьне. Мiж старшых вусатых i барадатых, сям-там вiдаць i моладзь.
      Але гэта будзе заўтра. Тымчасам-жа ён, Янук Бахмач, зь вёскi Лiтоўцы, настаўнiк, студэнт, вязень, сябра Беларускай Незалежнiцкай Партыi, павiнен цi раз яшчэ вярнуцца ў мiнулае, дапасаваць-прымерыць да вымаганага сабой максiмуму: цi так паступiў, цi добра зрабiў, якраз ад яго, вялiкага патрыёты, належылася бацькаўшчыне чакаць i вымагаць.
      На працягу доўгай i цудоўнай вясны, ад часу вызваленьня зь вязьнiцы, запраўды адпачыў i разгледзеўся, дый сямейны вузел завязаў. Праўда, адпачыў мо й малавата. У Падгайскага ўлегцы не хадзiў. Але якраз тая рэгулярная праца ў вагародзе й на полi ды добрыя харчы вярнулi да поўнага росквiту зьняможаны вязьнiцай арганiзм, праясьнiлi галаву й далi некаторую жыцьцёвую пэрспэктыву. Аграном шчодра аплацiў за помач, а гэта выклiкала не абы-якое адабрэньне бацькi.
      Ужо зусiм крытычным вокам, як нiколi раней, прыглядаўся Янук мясцовым людзям, асаблiва старэйшым зь Лiтоўцаў, уважна трымаў руку на пульсе жыцьця. Часта праводзiў гутарку i зь дзедам Якубам, i з Паўлоўскiм, i з Уладзiмерам Пятухом, i Захаруком, i з Вульлянай, дый цi мала яшчэ зь кiм. Уроджаны iнтэлект i ўжо немалая жыцьцёвая практыка памагалi разважаць, ацэньваць, на нейкую мерку дапасоўваць. Згодна старое праўды, - хочаш гаварыць, то ўмей слухаць, - Янук уважна слухаў i даваў сялянам розныя пытаньнi. I тыя самыя людзi, што некалi перад ягоным падарожжам у сьвет з роднае хаты выдавалiся яму нехлямяжымi ў думках, нянадта кемлiвымi, цяпер, быццам асьвечаныя ягонай, Януковай, празорлiвасьцю, зьявiлiся перад iм зусiм накшымi, разумнымi, асьцярожнымi, глыбока практычнымi, наскрозь пранiтаванымi народнай мудрасьцю.
      Праз усе гутаркi пракiдваўся чырвонай нiткай вялiзны жах перад бальшавiцкай пошасьцю, якая з усходу зноў залiвала вайной вынiшчаную краiну. Жах выяўляўся дрыжачым голасам, буйной сьлязой па загубленай раднi цi блiзкiх людзёх, або грубай i няўпрыгожанай лаянкай пад адрасам калгасных цiвуноў i самога "айца народаў". Жах падсычваўся безнадзейнасьцю, што вынiкала iз слабасьцi сiлаў, каб паўстрымаць пошасьць, што нясла сьмерць спакойнаму й плённаму, з Божай помачай, сялянскаму жыцьцю. I ў збалелых сялянскiх грудзёх заглохлi песьнi. Ня маючы ратунку ад чужой пошасьцi, Беларус Бога на помач клiкаў. Каб уратавацца ад бальшавiцкiх варвараў, Бога клiкалi на помач больш як чвэрць стагодзьдзя. А калi натоўп мiлiёнаў гналi ў шырока адчыненую пропасьць зямнога пекла, Бог, як людзям здавалася, сядзеў недзе як той каменны Сфiнкс, на модлы не адказваў.
      Жах вiдаць быў ня толькi на баразнаватых тварах старэйшых, якiм ужо недалёкая будучыня калгасны прыгон несла. Трывожылiся й вясковыя дзяцюкi, як кавалёў Лёнька, Уладзiк i Стась Зянькевiчы, дый больш дзясятка iншых, - усе, што падрасьлi падчас вайны. Падазравалi, што ў недалёкай будучынi кастлявая заграбастая ведзьма можа iх на агнявую лiнiю паслаць. Думаючы пра нявучаных вясковых дзяцюкоў, шматлiкiх сваiх аднагодкаў, Янук параўноўваў iхную сытуацыю iз сваей. Яму ясна вiдаць было тое, чаго яны ня бачылi: патрэба сьведамага й зарганiзаванага змаганьня супраць варожай пошасьцi. Сьведамага змаганьня за свае й народныя, Богам даныя правы, насамперш за волю, узвышае чалавека, дае яму гонар i годнасьць, прыблiжае яго да самога Тварца, што навучаў сваiх вучняў дабро й любоў пашыраць i iз злом змагацца. Нясьведамасьць паралiжуе ўсё шляхотнае, забiвае чалавечую душу, робiць нявольнiкам i ўгнаеньнем для чужых.
      Нясьведамыя людзi былi бездапаможнымi не iз свае вiны. Калi-б яны й пайшлi змагацца, дык пэўне-ж пад нейкiм прымусам i хутчэй усяго супраць некага цi нечага, - прыкладна супраць зьненавiджаных калгасаў, чымся за нешта, як усьведамлёную патрэбу вольнасьцi й незалежнасьцi народу. I хоць ты залiвайся сьлязьмi, а што зробiш? Усе гэтыя дзяцюкi патрэбныя Беларускай Незалежнiцкай Партыi для змаганьня з бальшавiзмам i ўсiмi iншымi ворагамi iдэi незалежнае Беларусi. Ды спрабуй ты iм гэту патрэбу вытлумачыць, або давесьцi, што толькi змаганьнем могуць здабыць права жыць i выжыць. Скарэй качаргой месяц дастанеш, чым такое табе ўдасца. Што сказаў-бы на такую патрэбу Стась? Стась, бамбiза эгэ! Вырас вунь якi, а ў галаве цьма, цi, - як людзi казалi, - вырас аж пад неба, а дурны як трэба. Янук аж разрагатаўся, падумаўшы што сталася-б, калi-б спрабаваў усьведамляць Стася. Адылi доктаравага бамбiзу, ужо бяз бурбалкi пад носам, пагоняць на "даёш Берлiн"! А там... круцi, ня круцi, а трэба памярцi. Матка Боская, вось сытуацыя! I Стась, i Ўладзiк, i Лёнька, i iншыя, усе яны - "пушечное мясо". Пойдуць у мясарубку адно таму, што ў iхных галовах пуста. А колькi-ж такiх, як яны, у Беларусi? Магчыма, бальшыня.
      Пры такiх разважаньнях шчодра пацяклi ў Янука сьлёзы. Бачыш надыходзячую катастрофу й нiяк адхiлiць яе ня можаш. У такi момант Янук намагаўся ўявiць адваротнае: калi-б ён ня бачыў усяго, што бачыць, не ўсьведамiў-бы вялiкае апокалiптычнае трагэдыi народнай, не балела-бы яму сэрца. Сума сумарум Стасевых цярпеньняў будзе куды меншая, чымся Януковых. Калi пры тым "даёш Берлiн" Стась не дабярэцца да райхстагу й загiне, дык што-ж? Чалавеку адно жыцьцё дадзена й можа лепш пражыць яго з найменшым цярпеньням. А яму, Януку, апроч фiзычнага трэба будзе пераносiць яшчэ й духовыя мукi, бо ён, як некалi той Мiцкевiч казаў, цярпеў за мiлiёны. Пэўне-ж, у вялiкай роспачы сваей спадзяваўся Янук, што такое цярпеньне прыблiзiць яго да Бога.
      Пад грукат цягнiка, упоцемку цяклi па Януковым твары сьлёзы. I прыгадалася яму слабодзкая царкава, побач з Дуняй вялiкодная служба. З прычыны ваеннага становiшча, пачалася яна на золаку. Ля яго стаяла прыгожа апранутая, мiлая дзяўчына. Сярод пярэстых хустак, сьвяточных сьвiтак, пры цудоўным сьпеве аж двух, на зьмену, хораў, як нiколi раней адчуваў блiзкасьць Дунi. Вязьнiца зрабiла сваё. Дуня не адказала яшчэ на тое важнае пытаньне.
      У царкву, здавалася, сабралася ўся вялiкая ваколiца. Грамада запоўнiла ўсе куты прасторнай сьвятынi й вылiлася пераз галоўныя дзьверы на двор. Над адтаенымi нiвамi, у акампаньямэнт малiтвам i сьпевам, гiмнам вясьне ўзьнялi сьпеў жаўранкi. Яшчэ пакуль сонца на ўсходзе чырвоным клубком выкацiлася з-за грабяня Гаравацкае пушчы, народ у царкве намагаўся даць праход царкоўнай працэсii, што павольна, iз iконамi й харугвамi, i хвалой Новаўскросламу iшла да дзьвярэй. Пад сьпевы хору, за крыжам, харугвамi iконамi й сьвятарамi вылiлася з царквы на двор рака людзей. Урачыста весьцiў пра вялiкае здарэньне гучны звон з шэрай, ужо пешчанай праменьнямi ўзыходзячага сонца, вежы. Некалi руплiвыя вернiкi схавалаi яго ад бальшавiцкiх бязбожнiкаў. I ўжо ня першы раз ад часу аднаўленьня абвяшчаў ён людзям вялiкую радасьць:
      Хрыстос iзь мёртвых уваскрос,
      бiм-бам-бом,
      сьмерцяю сьмерць паканаў,
      бiм-бам-бом,
      i тым, што ў магiлах,
      жыцьцё дараваў.
      Вялiкодны трапар паўтараўся часта падчас сьвятое лiтургii. Перад шчодрым золатам полымя нязьлiчоных сьвечак маестатычна выглядалi райскiя вароты.
      Сьмярцяю сьмерць паканаў...
      Раптоўна нахлынулi гарачыя сьлёзы, нехта кляшчамi сьцiснуў сэрца. Полымя сьвечак то зьлiвалася ў суцэльный пажар, то дробнымi iскрамi рассыпалася ў тысячу кiрункаў. У гэны момант якраз надта ўзьнёсла й цудоўна сьпяваў хор, асаблiва тэнары i, як саказаў-бы нейкi цынiк, яшчэ больш раськiс Янук. Левай рукой ён намагаўся выцерцi гарачыя сьлёзы. Няёмка перад Дуняй. А зь iншага боку, - калi нельга памалiцца й паплакаць у Доме Божым, дык дзе тады? Дунiна спацеўшая далонь сьцiснула Янукову й тады хлопцу здалося, што дзяўчына дрыжэла.
      - Янучок, мiленькi, пiрастань.
      Яна сказала выразна, нахiлiўшыся да вуха. Павярнуўшы галаву направа, празь сьлёзы Янук спасьцярог журботна-спачувальныя васiлькi.
      - Сягоньнiка вялiкая радасьць. Хрыстос уваскрос i трэба цешыцца.
      Згода.
      Служба зацягнулася масай прычасьнiкаў. Калi Янук i Дуня, узяўшы пасьвечаную сьвянцонку, пацалавалi крыж i выйшлi са сьвятынi, ужо даволi паднялося й весела ўсьмiхалася вернiкам маладое сонца. Па дарозе ехалi каляскi, групамi йшлi людзi. У левай руцэ Янук трымаў вузялок з чыстага, вышыванага яшчэ гаротнiцай маткай, ручнiка. Сьвянцонка складалася iз жменькi надта цэннай цяпер вайной солi й паўтузiна чырвоных, шалупiньнем цыбулi маляваных яек. Дзесьцi ўдома бацька й Мiкола ўжо даглядалi гаспадарку й будуць чакаць на яго й сьвянцонку. У мiску iзь сьцюдзёнай вадой уложыцца адно пасьвечанае яйка, а пасьля ўсе яны памыюцца "у чырвоным яйку", каб румянымi й здаровымi быць. Пахрыстосуюцца, адзiн аднаго значыцца ў вабдымкi возьмуць, пацалуюцца. За рознымi прысмакамi застаўлены стол сядуць. Разгаўляцца.
      Побач задуманага Янука, пад сымфонiю жаўранкаў, шпакоў, адгалоскi сабачага гаўканьня зь вёсак, спакойна тэпала Дуня.
      - Янучок.
      Сказала цiха, ледзь пачуў. Вочы iх сустрэлiся. У Януковай галаве ўсё яшчэ пералiвалiся, славiлi Хрыста бесканечна мiлагучныя царкоўныя мэлёдыi.
      - Янучок, - паўтарыла дзяўчына.
      - Ага. Што?
      - Я думала пра тое.
      У голасе ейным адчувалася нешта важнае.