Янук з пытальнiкам у вачох зiрнуў на агранома й ведаў, што той скажа нешта надзвычайна важнае, дагэтуль iм нiколi нячутае. Падгайскi зiрнуў Януку проста ў вочы. I ў шэрых аграномавых вачох Бахмач знайшоў поўны давер, а твар ягоны пабацькоўску ласкавы. Так глядзелi сабе ў вочы людзi, якiя доўга шукаюць адзiн аднаго на жыцьцёвых шляхох i нарэшце знаходзяць абяцаную гадзiну й абяцаную сустрэчу. Ад таго моманту Янук ведаў, што лёс ягоны ў нейкай ступенi будзе доўга зьвязаны з гэтым чалавекам. Магчыма Падгайскi й зьявiўся тым чалавекам, што замянiў-бы духовага бацьку, выцягнуў-бы яму руку, павёў-бы ў тую грамаду, якая, - падсьведама прадчуваў юнак, - мела-б iснаваць у цэлым гэным хаосе, якая-б ведала сваю мэту й цьвёрда вяла-б да яе. Пасьля горкага рашчараваньня ў рэдакцыi ў Менску, пасьля горычы-рэалiзацыi, калi прыйшлося зразумець, што ня ўсе з назову Беларусы, навет на высокiх пазыцыях, такiя, як маёр Чмель, могуць i хочуць табе памагчы, юнацкае сэрца спадзявалася, што ёсьць недзе чалавек, якi можа ведаць тую запраўдную, нутраную беларускую клетку, дзе перапоўненае патрыятызмам сэрца маладога юнака знойдзе прыстанiшча, сяброў, дзе будзе крочыць побач iншых, такiх самых адданых, як ён да агульнае мэты.
      - У нас ёсьць свая арганiзацыя, - пачаў цiшэй, амаль кансьпiрацыйна, Падгайскi. - Гэна арганiзацыя незалежная ад нiякiх Немцаў цi iншых так званых вызвольнiкаў; яна створаная самымi чыстымi й адданымi беларускiмi патрыётамi, каб змагацца за вольную й незалежную Беларусь. Гэта арганiзацыя, з практычных мяркаваньняў, кансьпiратыўная. Яна апiраецца на свае беларускiя сiлы. Да яе належаць людзi, што ёсьць i ў цяперашняй беларускай цывiльнай адмiнiстрацыi, i ў войску. Яны аб'яднаныя адным жаданьнем - здабыць незалежнасьць Беларусi. У людзей гэтых адна й вельмi простая iдэя: выкарыстоўваючы ўсякiя магчымасьцi, стварыць свой моцны кулак, зьвязацца з заходнiмi хаўрусьнiкамi, каб iх выкарыстаць у будучай вайне за вызваленьне Беларусi. Вызваленьне, трэба сказаць, абапiраючыся на свае сiлы. Гэтыя людзi - абсалютныя рэалiсты. Яны зрабiлi выснаў, што нельга пакладаць надзеяў, як да гэтага часу розныя беларускiя палiтычныя групы цi партыi рабiлi, на тое, што нам якiя-небудзь чужынцы памогуць стануць на ногi, збудаваць сваю дзяржаву. Гэта арганiзацыя цьвердзiць, што мы павiнны вучыцца на нашых гiстарычных памылках. А гiсторыя гаворыць, што дагэтуль нашыя спадзяваньнi на помач каго-небудзь чужога нiколi не апраўдалiся. Я не хачу табе даваць прыкладаў. Сам вучыўся гiсторыю Беларусi, значыцца iх ведаеш. Коратка гаворачы, iдэялёгiя гэтай арганiзацыi зводзiцца да наступнага: анi Палякi, анi Маскалi, анi Немцы нiколi нам вольнай Беларусi нi дадуць. Мы мусiм, выкарыстоўваючы ўсё, мы можам здабыць вольную Беларусь самi. Гэта зусiм проста й ясна. Згаджаешся?
      - Здаецца, - адказаў нясьмела Янук. - Але як, якiмi сiламi? Вы прабачце, спадар Падгайскi, я ня вельмi гэта ўсё разумею.
      - Ня турбуйся, што адразу не зразумеў. Гэта цяжка зразумець навет некаторым старым i спрактыкаваным нашым дзеячом. Вiдзiш, у навейшай беларускай гiсторыi да гэтага часу нiхто так проста й ясна гэтага пытаньня ня ставiў. А яго ня так лёгка зразумець. Перш за ўсё, у бальшынi нашых людзей, навет самых перадавых i беларускай справе адданых, ёсьць комплекс народнай нiжэйшасьцi. Ворагi выпаласкалi нас духова, на працягу стагодзьдзяў ўбiвалi нам у галовы, што мы - гэта мужыкi, пагной, толькi здатны iм служыць. Гэтым часам яны адабралi ў нас веру ў свае сiлы, паняцьце, што мы ёсьць ня толькi ня горшыя, а ў некаторых адносiнах навет лепшыя за iх. Яны зруйнавалi ў нас чалавечую годнасьць, значыцца зламалi нам хрыбетнiк, на якiм трымаецца ўся нацыянальная й духовая вартасьць чалавека. Яны нiшчылi нашыя духовыя вартасьцi, ганьбiлi нас маральна стагодзьдзямi. Першы крок, стануць на свае ногi, - мы зрабiлi ў васемнаццатым годзе, калi абвесьцiлi дэмакратычную незалежную Беларускую Народную Рэспублiку. Гэта быў вялiзарны зрух, улiчваючы, што бальшыня народу знаходзiлася тады ў летаргу, як-бы ў сьне; была нацыянальна нясьведамая, толькi адзiнкi бачылi куды вядуць i што рабiць трэба. Гэныя адзiнкi, гэта, - як Палякi гавораць, i ты пэўне тое чуў, - гэта страцэньцы, значыцца згубныя. Праўда тварцы акту дваццаць пятага сакавiка былi рэалiстамi; яны ведалi, што незалежнасьцi Беларускай Нардонай Рэспублiкi ня ўдасца ўдзержыць, але ўсяроўна трэба распачаць працэс, палажыць першыя вянцы свайго дзяржаўнага дому, або глыбака закiнуць у народ iдэю, што ён зможа, калi напружыць свае сiлы, стануць на свае ногi. Кумекаеш?
      - Разумею, ды нешта нi саўсiм. Як гэта нам самiм здабыць нiзалежнасьць удасца, ды цяперака гэткай страшнай вайной? Дзе мы возьмем зброю? Дый што, будзем на два франты бiцца?
      Падгайскi адказаў не адразу. Ён зiрнуў з адценьнем нейкай загадкi на твары, быццам хацеў сказаць нешта зусiм знамянальнае.
      - Зусiм ня дзiўлюся, што так гаворыш. Гэта нармальная рэакцыя. Iншага ад нашых цяжка спадзявацца. Мне самому не давялося лёгка, пакуль зразумеў усю велiч iдэi й цьвёрда стануў на яе грунт. Гэта тая самая iдэя, каторай карыстаюцца ўсе духова вольныя народы. Нам зразумець яе нялёгка таму, бо, як я ўжо раней казаў табе, нам чужынцы стагодзьдзямi ўбiлi ў галаву думку, што мы чамусьцi горшыя за iншых, што мы прыдатныя толькi на нейкiх пахолкаў, значыцца можам тольклi iншым служыць. I гэтай, вось такой нявольнiцкай атруты нам цяжка пазбыцца. Трэба пераўзгадаваньне.
      - Трэба ўбiць нашым людзям у галовы простую праўду, што яны маюць на гэтым сьвеце такiя самыя правы, Богам iм даныя, як i ўсе iншыя народы, што няма народаў-паноў i народаў-рабоў. Мы маем тутака такое самае Богам дадзенае права быць i вольна жыць, як усё iншае, Богам створанае. Як i ў прыродзе: зiрнi, усе расьлiны, усе зьвяры, кажнае самае наймалейшае мае права быць i разьвiвацца й выкарыстоўваць усё навокал сябе. Праўда адно зь iх слабейшае, а другое мацнейшае. Таму йдзе вечнае змаганьне.
      - Ты-ж сам гаварыў, выказаў свае думкi, што меў на Пляцы Волi, што гэныя дзьве машыны-аграмадзiны дзеюць правамi прыроды, яны не прызнаюць нiякай духовай маралi, жывуць прынцыпамi чыстай сiлы. Нам такi прынцып трэба ўзяць за аснову, значыцца дзяць сiлай. Пачакай, пачакай, не сьпяшы. Я ўжо магу ўгадацль тваё наступнае пытаньне. У тым то й справа, што пытаньне гэта будзе памылковым. Яно заўсёды i ўсюды выплывае ў нашых людзей, калi перад iмi такую праблему паставiш. Дзе-ж наша сiла? Дзе наша армiя? Мы-ж слабыя, мы ў няволi.
      - Гэта праўда. Але ты прыпомнi гiсторыю, вазьмi хоць далёка адлеглага ад нас Спартака. Кiм ён быў, пакуль на ногi ўсiх гладыятараў падняў? I прызнаеш, амаль Рым не павалiў. Крышку яму паспрыяла-бы развалiў-бы найбольшую iмпэрыю на сьвеце. Значыцца наша першае заданьне - перамагчы сябе. Паверыць у свае сiлы й абсалютную правiльнасьць нашай iдэi. Зрабiўшы гэта, мы можам стварыць моцны кулак. Пасьля спалучыўшыся зь iншымi паняволенымi народамi, такiмi, як Украiнцы, балтыцкiя народы, навет Палякi, - бо цяпер i яны ў падобнай да нашай сытуацыi, - мы створым вялiкi й сiльны кулак. Значыцца сiлу. Кумекаеш? Супольнымi сiламi, з помачай захаднiх дзяржаў можам маскоўскую гаргарыну развалiць i вызвалiцца.
      - Знаю, што гэта можа занадта новае для цябе. Запомнi тое, што гэту iдэю наша арганiзацыя ўжо сягоньнiка праводзiць у жыцьцё. На цябе яна можа проста неспадзявана звалiлася. Трэба табе часу, каб такое перадумаць, аналiзаваць, i прыйсьцi да правiльных выснаваў. Я веру, што ты гэта зробiш. Таму цяпер i ня буду далей iсьцi. Толька яшчо паўтараю галоўнае: першае абсалютная вера ў свае сiлы, другое - арганiзацыя сiлаў, трэцяе - шуканьне хаўрусьнiкаў i супольныя пляны, а пасьля гэтага ўжо дзейнасьць. Гэта занадта схэматычна, я ведаю, але прашу цябе падумаць. Калi скумекаеш, тады ўвiдзiш, як усё гэта проста й правiльна. Толька трэба верыць. Але, прабач, браток, можа на адзiн раз, - тут Падгайскi ўсьмiхнуўся, - замнога надурыў табе галаву. Дык я на гэтым i скончу. Хiба маеш якое пытаньне.
      - Проста i ясна, значыцца ў галоўным, - сказаў Янук. - Але, цi можаце мне сказаць, што гэта за арганiзацыя, дзе яе знайсьцi? I як яна спадзяецца атрымаць помач хаўрусьнiкаў з захаду?
      - Арганiзацыя называецца Беларуская Незалежнiцкая Партыя i яна цяпер тайная. Табе кажу гэта, бо маю да цябе поўны давер. Практычна бяручы, ты пра гэта нiкому ня будзеш расказваць...
      - Ну ясна, - згадзiўся Янук.
      - Ты ўжо з арганiзацыяй у кантакце, бо я належу да Беларускай Незалежнiцкай Партыi. Мы выходзiм з палажэньня, што пасьля таго, як разаб'юць Немцаў, захаднiя дзяржавы мусяць схапiцца ўдужкi з Масквою. Можа не адразу, але мусяць. Тады яны будуць патрабаваць нашай помачы ня менш, чым мы iхнай. Кантакты й супрацоўнiцтва будуць. Гэтага, бадай, i хопiць на сягоньня. Iдзi дамоў, адпачывай. Яшчо пагаворым, будзiць час.
      Янук выйшаў ад Падгайскага з поўным жыватом i вельмi перапоўненай галавой. Бурлiла там, кiпела, пералiвалася, аж перазь берагi хлiпала. Хаос. Займе шмат часу яго ўпарадкаваць.
      Янук iшоў галоўнай вулiцай Гацяў, але амаль нiчога навокал сябе ня бачыў. Увесь паглынуты думкамi, прасякнуты сьвежымi ўражаньнямi пасьля доўгай гутаркi з аграномам Падгайскiм, ён амаль мэханiчна стаўляў адну нагу перад другой i паволi пасоўваўся наперад. Адно рэзка адчуваў - да адказу наладаваны жывот. Каб хаця страўнiк, замораны баландай, справiўся з такiм прыбыткам!
      36
      Родная зямля - крынiца майго натхненьня, нянька, кармiцелька, настаўнiца, што мяне ўзгадавала i ў сьвет накiравала, - прыймi на ўлоньне сваё зьнядужэлага целам i акрыленага духам сына. Зь вялiкага падарожжа, зноў босымi нагамi ступаю па старых, утоптаных i iншых, цяпер пустазельлем зарослых, сьцежках. Зноў i яшчэ раз аглядаю цябе новым зрокам, пiльна прыслухоўваюся да тваiх гукаў, чую тваё дыханьне, насалоджваюся вясёлкамi прыроды твае. Як сьмяглы й змучаны падарожнiк спыняецца й прагна п'е з аазы ў пустынi, гэтак я, што вандраваў па далёкiх дарогах, вяртаюся ў кут, што даў мне жыцьцё, каб сокамi тваймi жыцьцядайнымi набрыняць. Вяртаюся да вытокаў.
      Цяпер нанава прыглядаюся табе й прыслухоўваюся да цябе, правяраю твой пульс, мяркую, цi ты тая самая, што ў адлучцы доўга цешыла й прынаджвала мяне. Сумлеву няма, - i ў далёкiх падарожжах ты мне неадступна прысутнiчала. Бачыў я цябе ў удушлiвай камэры менскай вязьнiцы й згадаў цябе на галодны жывот, схiляючы галаву перад вiленскай Войстрай Брамай. Клiкала ты мяне перасьпевамi салаўёў i гарэзьлiва-заманлiвай усьмешкай мiлай Дунi, журботным шумам дубровы й маестатам магутнага гiганта Архiпа.
      Спавiвала ты мяне ў нядолi й быццам мачыха ў сьвет пусьцiла. Сама, пагвалчаная, ты нiколi не магла шчодра ўзнагародзiць працы дзяцей сваiх. Твой боль - нашае цярпеньне. Ведаем, што наканавана табе ўзгадоўваць добрых i шчырых, адданых працы людзей. Мо занадта добрых, якiя не спанатрылi, што прыяцелем прыкiнуўся вораг. Пахрысьцiянску, з уроджанай iм гасьцiнасьцяй, за стол чужынца пасадзiлi й глум на сябе сьцягнулi. А ты, пагвалчаная, абрабаваная, трывала, як магла, даўгiмi лiхалецьцямi. Цябе разьдзелi, аплявалi, ганьбавалi, а за крыўды табе ўчыненыя iм свае сьцiплыя дары сулiла i ўсё далей бяз думкi пра помсту трывала. I плацiлi табе злом за тваё дабро, i ўкрыжавалi цябе, i памiнкi зрабiлi. А ты трывала й жыла. Для дзяцей, для ўнукаў выжыць мусiла. Каб некалi зноў на поўны рост усталi, каб нявольнiкамi ў сваей хаце ня былi!
      Зноў i зноў сябруеш ты мне ў далёкiх дарогах: зiмой у дрывасеках i вясной у квеценi й пчалiным гудзе, летам у духмяных красках i вадзяных плёсах, i восеньню ў сьпелых садох i сьцiплых нiваў плёнах. Пахнула ты мне лiповым мёдам i пульхнымi аладкамi. Цярпеў я твой боль у зьнядужэлым бацькавым голасе й чуў гiмн табе ў мiлагучным хоры школьнiкаў. Бачыў як таргавалi табой i зьдзеквалiся над людзьмi тваiмi чужнiкi й свае наймiты. I чуў енк хаўтурнага галошаньня, калi народ твой, з крывавячым сэрцам, схiляўся ў сьлёзах над агульнай магiлай чужынцам закатаваных нявiнных ахвяраў.
      Мой кут - пацеха мая й боль мой! Захапляючыся прывабным i непаўторным хараством лясоў тваiх, журчаньнем крынiцаў, пералiвам колераў вясёлкi й загартаванай ўстойлiвасьцю твайго пярэстага народу. Гiмнам жыцьцёвае суцэльнасьцi кукавала мне няпрынадная выглядам зязюля ў сьцiплых хараством зьзялi ў маiх, дарогамi вандраваньняў змучаных, вачох, мiлыя васiлькi й шыпшыны. Неадлучна спадарожнiчала ты мне з грацыйнай плаўнасьцю карагоду дзяўчат на Купальле й адклiкалася ў сэрцы маiм нямудрымi й журботнымi, або гарэзьлiва-жартаўлiвымi вясельнымi песьнямi. Iншы раз тузала ты болем сэрца маё непрагляднасьцяй нядолi тваiх працавiтых i Богу адданых людзей, або палонiла яго першымi ўзьлётамi каханьня мiлае дзяўчыны.
      Мой родны кут, як-жа цябе забыцца! Ты - мой боль i радасьць, трывога й спадзяваньне, любоў i нянавiсьць, сустрэча й расставаньне. А галоўнае - у цябе маё карэньне. I ведаю, што нiкому, нiякаму злыдню нiколi яго не падсеч, нiхто ня мае сiлы, каб нас разлучыць. I няхай пасьля кароткiх цi даўгiх расставаньняў, прыходзяць шчасьлiвыя сустрэчы. Чым даўжэй я быў ад цябе адлучаны, тым цяплейшыя й больш шчодрыя твае абдымкi.
      Зноў i нанава прыходжу да цябе, прыглядаюся, прыслухоўваюся, мяркую, ацэньваю. I турбуюся: а цi так ласкава, як раней, усьмiхнешся мне, а цi рассыплецца перад мной сузор'е красак прыроды твае, цi адновiш мае мары, i, самае галоўнае, - цi падмацуеш мяне целам i духам? Каб, калi патрэба прыйдзе, дужым i ўзмужнелым у наступнае падарожжа выправiць... ------------------------------------------
      Бацькава хата цяпер выглядала куды меншай, чымся раней. I скрып дзьвярэй, здавалася, зьмянiўся, а вокны быцца звузiлiся й прыжмурылiся. А якой-жа дзiўнай, цяпер малой i запэцканай, даўно нябеленай паказалася ў куце абшарпаная печ. Гэта-ж на ёй некалi давялося вунь колькi часу праводзiць. Менш году ня быў пад роднай страхой Янук, а як усё тут паказалася цяпер нейкiм чужым i недаступным. Брат Мiкола, як i раней, хадзiў да Пiлiпа на шаўца вучыцца. Ён ня любiў нi гаршкоў, нi катлоў, нi памяла.
      - Ну й што рабiць будзеш цяперака? - пытаўся Янука бацька.
      Пракоп Бахмач усё яшчэ бадзёрыўся, перад гадамi не капiтуляваў. Пагусьцелi ў яго на лбе барозны й зморшчанымi аздобiлiся шчокi й падбародак.
      - Нi знаю, тата. Разгледзiцца трэба.
      - Хiба-ж у Вiльню нi паедзеш?
      - Куды тамака... Год прапаў, нi надраблю.
      - А вучыць у школе можаш?
      Пра гэта Янук ня думаў. Так, памяркаваўшы, уладзiцца ў нейкай пачатковачй школе, навет пры канцы году, не праблема. Але цi было-б гэта сугучна зь Януковымi намерамi? Бяздушная сiла ўзяла яго з арганiчнае плынi жыцьця, зьняволiла на чатыры месяцы, а цяпер выплюнула. Дык пра якiя намеры гутарка? Гэтта трэба, бязь сьпеху, разгледзецца, разважаць, паветра чыстага поўнымi грудзьмi глынуць, а пасьля ўжо пра нейкi праект мяркаваць. Ад вёскi быццам адарваўся й да гораду ня прылiп. Абставiны змусiлi яго горад пакiнуць. Вядома, можна было пачаць ад той пазыцыi, якую некалi тут пакiнуў. Вунь як на гаспадарцы рукi патрэбныя былi. Бярыся за плуг, барану, касу, граблi. Як-бы гэта проста й цудоўна было: твой дзед араў, бацька араў i ты ары. Зiрнi навокал: зямля на дбайлiвага гаспадара чакае.
      - Што ты, тата, сказаў-бы, каб я хацеў гаспадарку ў свае рукi ўзяць?
      Голас гучаў бяз перакананьня. Бацька ўважна зiрнуў на сына. На твары такi самы выраз, як некалi на глыбоцкiм рынку, калi да чужога тавару прыцэньваўся. Развага й памяркоўнасьць. Колькi можна даць мiнiмум i максiмум? Ох, як ведў Янук бацькаў твар.
      - Ты гэта што, кепiкi зь мяне строiш?
      Праз бацькаў голас прабiвалася крыўда. I запраўды, навошта яго зводзiць?
      - Нi табе, сынок, мяне за нос вадзiць.
      Старога лiса не падманеш. Ён ужо вунь якi багаж гадоў на плечы ўзвалiў, але ўсё яшчэ бадзёрыцца, трывае. Яму, пэўне-ж, крыўдна, што сын задумаў у такi спосаб пажартаваць. I адразу Янука прылавiў.
      Зьбянтэжаны вайной, ён яшчэ ня страцiў балянсу. У Януковай памяцi стаiць крыху прыгорбленая фiгура на пляцы перад генэральным камiсарыятам. Ледзь, здаецца, ступаюць ацяжэлыя ногi. Блуднаму сыну сьцiплую падачу прывёз. За дзьвесьце кiлямэтраў. Колька гэта яму каштавала? Сямейнага гнязда ахоўнiк, ён на сьвет выправiўся, каб падлётка прыгарнуць, цi памагчы яму. А цяпер гэты самы сынок зь яго жартаваць асьмелiўся. Крывавыя мазалi ня могуць быць аб'ектамi жартаў, асаблiва з боку жаўтаротага.
      I раптам Януку зрабiлася да сьлёз шкада бацькi. Каб мог, каб асьмелiўся, кiнуўся-б яму на шыю, прыгарнуў, пашкадаваў-бы. Але на iхныя суадносiны паў цень гадоў, а жыцьцёвая жорсткасьць языку замiнала. Не за плуг, барану цi касу яму вяртацца. Яшчэ зусiм у пер'е не абросшы, пырхнуў з роднага гнязда i ўжо, вiдаць, не наканавана яму сюды вярнуцца. Вялiкая i iм некантраляваная сiла палонiць яго сэрца, цягне й штурхае да сьветлае мары, да ўзвышанага, да таго перад чым схiляюцца ў пашане людзкiя галовы. Але...
      Адсюль, зь берагу роднага гнязда, вiдаць адно iмглiстыя зарысы таго, што дамiнавала над прагай жыцьця, каханьнем раднi... Дзесьцi ўнутры ўтрывалiлася стопрацэнтнае перакананьне, што тыя зарысы стануць некалi перад iм зусiм выразнай формай, што, магчыма, паўстане перад iм у будучынi галава нейкае Мэдузы, якую мо й зьненавiдзiць, але ня зможа супрацьстаяць сiле прыцяжэньня яе.
      Цi-ж не Падгайскi... Як гэта ён сказаў? "Страшэньцы", значыцца згубныя... На родную зямлю зноў нахлыне зьненавiджаная бальшавiцкая пошасьць. Падгайскi ўжо адкрыў яму крыху заслоны, назваў цяпер тайную арганiзацыю, якая, - ужо падсьведама адчуваў гэта Бахмач, - прыцягне яго калiсьцi i ў моцныя абдымкi возьме. I прадчуваў, што ня будзе яму iншай дарогi.
      Як пра гэта сказаць гаротнаму, нямогламу бацьку, каторага на свой лад моцна паважаў i любiў? Божа, чаму не парупiўся Ты перакiнуць зручных кладак з аднаго ў другое пакаленьне? Можа некалi ў будучынi давядзецца шкадаваць, што цяпер з бацькам ня зблiзiўся, не падыйшоў да яго, не прыгарнуў, не заглянуў зь любоўю ў вочы, не сказаў ласкавага слова. Як-бы было надзвычайна добра, каб цяпер знайшоў зручную фразу, удалы жэст цi паварот, ды сказаў бацьку: - Зiрнуi на мяне, тата. Я твой вывадак, цела ад твайго цела. Выслухай мяне. Я ад цябе, але мой сьвет гэта ня твой, бо я iншы. Дзякую табе за ўсё, што ты для мяне зрабi-ў i прабач, калi цябе пакрыўдзiў. Зразумей, што я мушу йсьцi сваей дарогай.
      I шмат, шмат чаго задушэўнага мог-бы сказаць бацьку. Але ведаў юнак, што не асьмелiцца. Заслона мiж iмi так i застанецца. Бацька, пэўне-ж, думкамi часта вяртаецца ў сваю маладосьць, можа прыраўноўвае яе да Януковай i тое параўнаньне, магчыма, не ў Янукову карысьць.
      - У цябе, мусiць, ёсьць вошы? - марудна спытаў Пракоп сына, заўважыўшы як той церабiў плечы.
      - Ды ёсьць, каб на iх гаручка.
      - Дык от бярыцеся, натапiце лазьню. Ты, Мiкола, памажы. Усю вашывую адзежу ськiнь, ды выкiнь дзесьцi на дрывотню. Трэба будзе спалiць. У лазьню возьмеш усё чыстае, там папарышся й пахвошчысься, каб усё турэмнае паскуства прэч. Дык бярыцеся за работу, а гаварыць яшчо будзем посьля.
      Выхвастаўшыся добра распараным бярозавым венiкам i добра папарыўшыся, у той вечар Янук адчуваў сябе лёгкiм i сьвежым, як нованароджаным, быццам у хмарах плаваў. I гэтаму спрыяў яшчо арамат чаю за агульным сталом, дзе ў гутарцы,у прысутнасьцi Алеся, Кацярыны й Надзi да познай ночы сядзелi.
      I Ўладзiк доктараў зусiм накшым паказаўся. Ад часу, як Палякi падмялi моладзь сваей мабiлiзацыяй у армiю напярэдаднi вайны, у вёсцы падрасла новая чарга моладзi i Ўладзiк, бяз сумлеву, мог-бы ўжо, - ня дай, Божа, таго! стануць у гурце навабранцаў на iншую вайну, для карысьцi iншага ворага. Фiзычна ён узбуйнеў, насёрбаўся вясковай мудрасьцi й ня зьнiкла яшчэ ранейшая фанабэрыстасьць. Мо наадварот. Дзяўчат у вёсцы было даволi й можна было, на выбар, добра каля каторай пагрэцца. У такой сытуацыi мог сабе такi дзяцюк, як Уладзiк, пазволiць на некаторую пераборлiвасьць цi навет капрызы. Калiсьцi, прыгадваў Янук, гэты самы Зянькевiчаў дзяцюк не зьвяртаў на яго часта ўвагi, а цяпер iшоў напярэймы яму, хоць язык доктаравага сына найчасьцей перамельваў вясковыя плёткi.
      - Ну а як-жа Дуня Макатунiшка? Яна бегае зь кiм? - спытаўся Янук такiм тонам быццам-бы дзяўчына яго мала цiкавiла.
      - Так з нашымi, каб зь кiм, дык не. Алi-ж цiраз прыяжджаў да яе гэты, як яго, Аблiзаны Авечка. Зь iм яна. Яна-ж цяперака вучоная. дык знаеш, сваiм да яе нi падступiцца, - закасаў Уладзiк вусьнiну.
      - Як гэта нi падступiцца? Ганаровая, цi што? Танцаваць ня пойдзiць калi папросiш, цi як?
      - Як табе сказаць... Ну от вазьмi мяне. Каб я спрабаваў пасесьцi да Дунi, дык пра што маю зь ёй гаварыць? Яна-ж учыцелька, начытаная, а я такi сабе просты мужык. Дык яна да такiх, як я, анi ня хiнецца. А вiчарынаў цяперака ня робiм. Немiц кажыць, што ночы няможна, а ўдзень як зробiш? Ну а цяперака вялiкодны пост яшчо...
      - А гэты самы Аблiзаны Авечка доўга ў яе праседжваў?
      - Ды чаму-ж не...
      - А ў каго яна цяперака жывець?
      - У Клавы.
      Амаль тое самае, хаця iншымi словамi, расказаў пра Дуню Януку Мiкола.
      - Алi-ж яна цябе чакаiць. Многа раз прыбягала да нас, пыталася пра цябе.
      - А казала, што мяне чакаiць?
      - Ага.
      На наступны дзень Янук адважыўся адведаць Макатунiшку, але ня ў Клавы. Калi пра што шчыра пагаварыць, - а было-ж пара што, - дык лепш бязь сьветак непаклiканых. Зазiрнуў у школу зараз пасьля таго,як вучнi дамоў пайшлi. Адчыняючы дзьверы чуў, як борздым тэмпам бiла ў грудзёх сэрца, але зараз-жа апанаваўся, паспакайнеў. Тут працавала тая, што яго даўно чакала. Ня ўсьпеў навет добра разгледзiцца, адно на франтаваой сьцяне спасьцярог у рамках гэрб пагонi й заўважыў, што побач ня было партрэту Гiтлера. Тут-жа яго зрок спынiўся на дзяўчыне, што пры стале нешта запiсвала ў школьны дзёньнiк заняткаў. Яго каханая. Тая, якой сьветлы вобраз так некалi песьцiў ягонае ўяўленьне ў Вiльнi, цi ў менскай вязьнiцы. Хвалiстыя буйныя валосы, задуманы падпёрты левай рукой твар. Узор канцэнтрацыi. Янук зьдзеў шапку, спынiўся. Дзяўчына зiрнула на яго, на ейным твары зьявiлася няўцямнасьць i яна, замiж прывiтаньня, пырснула голасным сьмехам.
      Гэны гучны сьмех укалоў дзесьцi ў незагоеную эмацыянальную рану. Бахмач зьбянтэжыўся й ня ведаў як на гэта рэагаваць. Дуня раптам спынiла сьмех, устала з-за стала й сур'ёзна пазiрала на Янукоў твар. Пасiнелы, здрабнелы хлапец дзiцячым выглядам скарэй мог-бы нагадваць каторага ейнага вучня, а не паважнага, пэўнага сваiх рухаў i выгляду настаўнiка. Ды не. Гэта ня Дунiн вучань, а той самы паэт, што сьвет некалi зьбiраўся перабудаваць i да гэнай перабудовы свайго гону ня мог стрымаць. Лятуценьнiк i самародак-гэрой, абстрыжаны, худы, аж шэры, iзь сiнякамi пад вачмi, у бацькавы абноскi апрануты, у суцэльным выглядзе сваiм надта камiчны.
      Яны стаялi ў адлегласьцi крокаў чатырох адзiн ад другога, напорыста пазiралi сабе ў вочы. I ўгледзела Дуня ў Януковых вачох раней няпрысутную там цьвёрдасьць i яшчэ нешта. Калiсьцi дамiнаваў там пытальнiк, зьдзiўленьне, гаспадарыў шукальнiк прыгодаў, а цяпер - нешта наводля апаразы, крыўднае горычы й рашчараваньня. Ранены iдэялiст. За гэтым прыйдзе злосьць, а можа й нянавiсьць. Бачыла Дуня нешта падобнае ў вачох сваiх, даверлiвых некалi да людзей, сясьцёр i маткi. Мiж Януковым зрокам i тварам, - добра памятала тое Дуня, - была некалi суцэльная, суладная гармонiя выгляду. У вачох гнязьдзiлася неўгамонная прага лёту, паэтычная асмугласьць, сьведамасьць знаёмства з адлеглымi гарызонтамi думак i мараў. Яны вечна нечага шукалi, танцавалi жыцьцём, заўсёды яе, Дуню, заманьвалi, да прыгодаў цягнулi й падбадзёрвалi. I добра гарманiзавалi з буйнымi валосамi й сьветлым тварам. Цяпер суцэльнасьць страцiлася. Калi вочы поўнасьцю не застылi яшчэ цьвёрдасьцю, дык прынамсi ў iх ужо доўга трывала гартаваньне. Зь нейкай прычыны, - цi гэта адно так Дунi здавалася? - вочы цяпер выглядалi камiчна на мiзэрненькiм, высахлым тварыку. Сама-ж хлапцова поза куды больш увыдатняла тую камiчнасьць. Як нi намагалася стрымацца настаўнiца, яна зноў пырснула сьмехам.
      - Чаго так тагочаш? - шорстка спытаўся ў дзяўчыны Янук.
      - Як нi рагатаць? Ха-ха-ха! Цi ты ў люстра глядзеўся? Абстрыжаны, такi сур'ёзна паважны й надзьмуты, як пузыр. Ха-ха-ха!
      Янук паволi пачаў аглядаць сваю вопратку, пагладзiў рукой абстрыжанную галаву, камiчна прыжмурыў вочы, ужо ўсьведамiўшы як запраўды сьмешным мог паказацца дзяўчыне. Раптам i ён, спачатку павольна, а пасьля жвавей, пачаў рагатаць. I для Янука гэта быў першы й шчыры, побач звонкага Дунiнага, рогат ад няпамятных часоў. I сьмяючыся супольна, гэтак сябе заахвочвалi ды дайшлi неўзабаве да тэй мяжы, дзе па iнэрцыi рагочаш iз свайго-ж рогату. Дыхаць стала цяжка, у Янука набеглi ў вачох сьлёзы. Выцер iх рукою.
      Дуня змоўкла. Цяпер уважней прыгледзеўся ёй Янук. У пакоi, перапоўненым двума шэрагамi лавак, запанавала цiшыня. Паднечана пажвавелi ў грудзёх маладыя сэрцы й пры сьвятле праменьняў заходзячага сонца, што праз вокны зiрнулi, паволi, з прагнасьцю насалоды, прыблiжалiся да сябе дзьве пары вуснаў. Янук узяў дзяўчыну ў вабдымкi раптоўна, парывiста, iмпэтна.
      - Ты-ж, Янучок... мiленькi, ня штурмуй так, памалу, - кволым, ласкавым голасам перасьцярогi спынiла яго дзяўчына.
      - Ну не шкадуй, дай-жа ты мне табой нацешыцца! - цьвёрда насядаў Янук, абцалоўваючы ейныя румяныя шчочкi й глыбака, быццам матка, што даўно згубленае дзiця знайшла, заглядаў у шырока адчыненыя, юрлiвыя дзяўчынiны вочы.
      - Зажурыўся па мне, Янучок?
      - Ага, зажурыўся, Дунечка, моцна, моцна. А ты па мне?
      - Ага, мусiць i я.
      - Якое гэта такое мусiць? Прызнавайся, так цi не?
      - Ну нiхай сабе...
      - Нiхай сабе што?
      - Зажурылася.
      - Вось як. Адразу прызналася-б.
      Янук зноў i яшчэ больш раптоўна, чымся раней, насеў на Дунiны вусны. Агарнула яго млявасьць, як некалi ў канюшыне цi тады над рэчкай па дарозе з Глыбокага. П'ючы нэктар каханых вуснаў, Янук зусiм аслабеў, пачаў дрыжэць, але напятая юрлiвасьць усёроўна трымала яго пры Дунiных вуснах. Адчуўшы хлопцавы дрыжыкi, дзяўчына адпiхнула яго.
      - Даволi на прывiтаньне. Дый пост цяперака.
      - А што ў пост няможна?
      Разгарачаны, Янук адчуваў сябе як малы хлопчык, што выцягнуў руку па пульхную аладку й атрымаў ложкай па ёй. Неўзабаве, з намаганьнем, успакоiўся, усьмiхнуўся.
      - Ты можа дамоў iсьцi сабiралася? - спытаўся ў Дунi.
      - Ды мне не сьпяшыцца. У Клавы бацькоў жыву.
      - У iх харчы маеш?
      - Ага. Яшчэ да вечара далёка.
      Стаялi пры вакне. Сонца вызiрнула з-за хмары. Над соснамi на могiльнiку кружылi груганы й чорнымi, абшырнымi лапiкламi чарнела спад сьнегу поле.
      - I ня ўгледзiш як жаваранкi зьявяцца, - сказала Макатунiшка голасам, якi сьветчыў, што думкi яе зусiм ня пры жаўранках былi.
      - Ну то расказвай што чуваць, - спанукаў Янук.
      - Ты з дарогi, ты першы. Я, сам ведаеш, памалу тутака зь дзеткамi. Працы хапае. А ты на шырокiм сьвеце пабываў, многа перажыў, дык i мне раскажы.
      - Я перш за ўсё хачу цябе пра настаўнiцкую працу спытаць, - ня ўступаў Янук. - Многа вучняў маеш?
      - Ды хапае. Усяго ў чатырох клясах, мусiць, больш сарака. Было-б i больш, ды некаторыя ня прыходзяць. Знаеш некаторых людзей цямноту...
      - I як-жа ты спраўляешся? Вучыш адразу дзьве клясы?
      - Першую з трэцяй, а другую з чацьвёртай. Адны маюць цiхiя заняткi, а другiя голасам. Хiба-ж ты прынцып знаеш. Ну неяк iдзе. Ужо крыху руку набiла. Чаго добрага, а працы хапае.
      - А як-жа бацькi да цябе адносяцца?
      - Цяпер вельмi добра. Можа паспрыяла таму старая Плясьневiчыха, якую зь недахопу кавлiфiкаваных настаўнiкаў былi тут працаваць паставiлi. Дык яна як пачала ўсялякую бязглузьдзiцу ўперамешку з дурнiцамi плесьцi то ня толькi бацькi затурбавалiся, але навет дзецi пачалi зь яе рагатаць. Яна, - як бы табе сказаць? - як-бы грунт для мяне падрыхтавала. Людзi сказалi, што навет Дуня Макатунiшка за яе лепш патрапiць. Праўда, некаторыя гэта так сабе iз кпiнкамi, ведаеш... Але скора пераканалiся, што я, хоць i "жабоцька нямытая", але настаўнiца нядрэнная.
      I Янук запраўды пабачыў на Дунiным сьветлым тварыку задавальненьне, што адбiваецца асаблiвым колерам у людзей, калi яно ёсьць запраўдным доказам усьведамленьня собскае годнасьцi.
      - Цiкава, якая зь цябе настаўнiца, - сказаў, падумаўшы, Янук. Хацеў-бы я ў цябе на лекцыi пасядзець.
      - Хочаш пераканацца, якая зь мяне настаўнiца? - з выклiкам у вачох спытала Дуня.
      - Чаму-ж не...
      - Сядайце, Янук Бахмач! - загадала Макатунiшка. - Цяпер я ваша настаўнiца, а вы, Янук Бахмач, мой вучань. Толькi ўмовiмся, што вы будзеце зусiм шчыра й бязь нiякiх жартаў на мае пытаньнi адказваць. Чаму пытаньнi? Калi вы прыгадваеце, - а вы, пэўна-ж, прыгадваеце, Янук Бахмач, бо вашы здольнасьцi мне надзвычайна добра ведамыя, - спадар Васько ў Глыбокiм вучыў нас з дыдактыкi, што пытаньне часта цяжэй сфармуляваць, чым адказаць на яго. Цi-ж ня так?
      - Так, спадарычня настаўнiца, - ужо сеўшы, зь вельным сур'ёзным выглядам i скрухай у голасе адказаў Янук.
      - Вось так, - пацьвердзiла, усьмiхнуўшыся, Дуня. - А калi так, дык выглядае, што настаўнiка, цi настаўнiцу можна ацанiць паводля iх уменьня ставiць пытаньнi.
      - Але.
      - Такiм чынам, Янук Бахмач, я буду ставiць вам пытаньнi, а вы на iх будзеце адказваць.
      - А на якую тэму?
      - На тэму вам наддзвычайна добра ведамую, Янук Бахмач. Цантральнай фiгурай ёсьць вы самi, а тэмай - ваша падарожжа цi прыгоды; дэфiнiцыю можаце даць якую хочаце, - па сьвеце ад таго часу як з родных Лiтоўцаў у сьвет вас панясло. Згода?
      - Згода, спадарычня настаўнiца.
      Дуня змоўкла, уважна пазiрала на свайго "вучня", мусiць мяркуючы зь якога боку гульню слоўную пачаць.
      - У сваiх адказах вы, Янук Бахмач, будзеце ашчаднымi ў словах, акдазвайце ляканiчна. А пачнем мы з таго, як вы трапiлi ў менскую вязьнiцу. Дык вось, пытаньне: якiм чынам вы, Янук Бахмач, паэт i журналiст, вучань вiленскай гiмназii, настаўнiк пачатковай школы, чалавек, каторы, як у нас кажуць, iз добрай мазгаўнiцай на плячох, ды ў вязьнiцу трапiлi?
      - Я-ж не хацеў, спадарычня настаўнiца, яй-Богу не...