- Жыць буду, от што. Дзевак буду любiць, зямью араць, сеяць, касiць, малацiць. I яшчо што? Ага, буду спаць i есьцi, i чыстым паветрам дыхаць.
      - Алi-ж ты жартаўнiк, - усьмiхнулася жанчына, таўхануўшы яго лёганька пад бок. - Цi ты калi сур'ёзна зь кiм гаворыш?
      - Але-ж, гавару. Знаеш вунь колькi сур'ёзнага ўнас было падарозе.
      - Ну я не пра тое. Таго лепi нi ўспамiнаць. Я пра заўтра. Я пра цябе й мяне, i...
      - Нiначка, знаеш што? - Ён зацяўся, а тады яно само вырвалася. - Знаеш, я цябе люблю... Ты... Ты надта-ж пекная й мiлая, i я таксама пра цябе думаў... Але...
      - Любiш Антоська? А мой-жа ты саколiк!
      Жанчына ўмiг распрамянiлася, налiлася жыцьцём. Антось даўно ня бачыў яе такою. Зварухнулася, быццам каб прытулiцца да яго ў абдымку. Антось спасьцярог гэта выразна, але нейкая насьцярожанасьць стрымала яе. Азiрнулася. Магчыма, што высьцерагалася ў агародзе.
      - Нiна, я...
      - Што?
      Зводзiлi ейныя вочы. Антось нiколi перад такiм выклiкам не стаяў. Адно падай руку, а поцiск ейны сыгнал перадасьць. Гэтта-ж i хата непадалёк, пару крокаў ступiць. Адно ваганьне...
      - Я думаю, што цi нi зарана яшчо, знаiш?
      - Гэта ты пра майго?
      - Ага. Людзi-ж мы, хрысьцiяне, у Бога верым. Цi ня грэх?
      Зморшчыны ля вачэй падаўжэлi, а нядаўнюю гарэзьлiвую яснасьць вачэй зацягнуў хмарны цень. Антось завярнуся да весьнiчак.
      - Куды ты, Антоська?
      Дзяцюк спынiўся, падумаў.
      - Схаджу ў Гацi праведаць дзе што робiцца. Сядзець нiчога ня высядзiш.
      - Глядзi-ж, Антоська, асьцярожна.
      У голасе ейным Дзяркач вычуў апякунчы тон, якраз наводля матчынага.
      - Нiначка, цi нi зарана маей апякункай хочаш быць? - Ён падмiргнуў. I тады бачыў як паварушылiся яе вусны i ўздыхнулi тугiя грудзi.
      - Ну што, Ромак, пойдзем разам?
      Сабака падскочыў з радасьцi, тузануў ланцуг. А Антось забаўна, як даўно не рабiў, засьвiстаў, выходзячы з двору.
      7
      Антось iшоў галоўнай вулiцай Гацяў. Не сьпяшыў, разглядаўся. Сонца хiлiлася з паўдня, добра прыгравала. Насустрач iшлi дзьве жанчыны, па выгляду вопраткi местачковыя. Вясковыя цяпер не хадзiлi на рынак з таварамi, бо ўжо колькi разоў здарылася, што "Немiц усё адбраў". Нiхто ня ведаў чужое мовы, а самi нямецкiя жаўнеры, звычайна двойкамi й тройкамi, валачылiся па вёсках, гралапанiлi "матка, яйка, матка, шпэк", iншыя-ж курэй, гусей i качак лавiлi.
      Насустрач Антосю вельмi хутка праiмчалiся два вайсковыя грузавiкi з жаўнерамi ў кузавах, паднялi за сабой вялiкi хвост пылу. Поўным жыцьцём кiпела станцыя, чмыхалi паравозы, гучэла незразумелая мова. Ля будынку вакзалу стаялi польныя кухнi, бражджэлi жаўнерскiя кацялкi. А воддаль, направа ад вулiцы, у прысадах бярозак, рабiнаў, бэзу й засенi садоў маўчалi ў летняй дрымоце местачковыя хаты. Зь нiзкай, што на лiпе, бусьлянкi зьляцеў на луг вялiкi птах.
      Антось прачытаў чорнымi лiтарамi на вялiкай белай дошцы:
      О Р Т С К О М М А Н Д А Т У Р
      Вартавы iз стрэльбай на плячы i ў шлёме стаяў побач ходнiку, каторы бег ад адлеглага ад вулiцы шырокага, нiзкога, калiсьцi сiнiм колерам маляванага будынку, у якiм гнязьдзiўся "пастарунак палiцыi панствовай". Антось перайшоў на другi бок вулiцы, каб, па старой прывычцы, мiнуць "асiнае гняздо". Мiнуў чыгуначную майстроўню поўную стуку молатаў, скрыгату напiльнiкаў, скрыпу колаў, смуроду мазуты й гару дыму. Гэтта, вiдаць, хапала працы, але хто там працаваў, Немцы цi мясцовыя, Антосю не давялося чуць.
      Павярнуўшы вулiцай направа, дзяцюк прадаўжаў iсьцi абсаджанай лiпамi брукаванай дарогай. Па бакох яе, у зеленi садовых дрэваў, плянава выраўнялiся два шэрагi чырвоначарапiчных мураваных дамоў. Некалi тут жылi сыцейшыя панкi-ўраднiкi, такiя, якiм сялянкi насiлi на продаж пад дзьверы яйкi, масла й сыры, бо панюськi iхныя лянiлiся на рынак хадзiць.
      Пры адным доме Дзяркач убачыў зялёна-шэрую вайсковую аўтамашыну i чалавека ў мундзiры за рулём. Яшчэ за хвiлiнаў пяць дзяцюк апынуўся ў шырокай адчыненай браме. Зь левага боку наўскасяк усьмiхаўся на сонцы вялiкi добра дагледжаны сад. У куце, мiж рослага малiньнiку роiлiся пры вульлях пчолы. Парнiк аранжэрэi дыхаў шыракаадчыненымi сэкцыямi шклянога даху. Спрэчку вялi вераб'i.
      Антось пастаяў, разгледзеўся. Аўтавыя шыны дугой вярнулi ў правы бок, дзе воддаль мiж кветак, язьмiну, бэзу й рабiнаў прысеў нiзкаваты, чырвонай бляхай крыты, мураваны дом. Там жыў гаспадар саду, парнiкаў, аграмаднага гароду з рознымi сэкцыямi гароднiны й садовых прышчэпаў, прыпадкова ведамы нашаму чытачу аграном, дзядзька Януковага сябры Лявона Загорнага Кастусь Падгайскi.
      Гэтага цiкавага й даволi адукаванага чалавека пазнаў Антось даўно, яшчэ ў раньнiх дваццатых гадох, калi разам адбывалi "чынную" службу. Асьцярожны, памяркоўны, вызначаўся ён надзвычайнай працавiтасьцю й ашчаднасьцю. Скончыўшы сельскагаспадарчую школу, даўжэйшы час практыкаваўся на працы ў iншых, а яшчэ далёка ад часу "вызваленьня" з усходу купiў нядрэнна дагледжаную, зь вялiкiм кавалкам гароднае зямлi, гаспадарку на краю Гацяў. Гэтта ён запраўды паказаў сваю напорную працавiтасьць. За колькi год узорная гаспадарка пачала даваць шчодры прыбытак. Падгайскi змог з большага сплацiць даўгi й агулам палажыў трывалкiя асновы на будучыню. Позная жанiцьба не прынясла яму ўцехi. За два гады астаўся бязьдзетным удаўцом.
      Ад Кастуся Падгайскага Антось пра беларушчыну спанатрыў. Аграном належаў некалi да Беларускай Сялянска-Работнiцкай Грамады, трымаў кантакт зь беларускай Вiльняй, пiсаў на сельскагаспадарчыя тэмы ў беларускiя календары й часопiсы. Ведама, за гэткую актыўнасьць меў розныя няпрыемнасьцi ад польскiх прыдзiраў. Цi раз намагалiся яго завэрбаваць, а пасьля, калi не ўдалося, шантажавалi ў вачох уладаў мясцовыя камунiстычныя элемэнты. Кастусь, вiдаць, трымаўся надзвычайна асьцярожна, бо з прыходам бальшавiкоў, хоць ня спынялiся розныя шыканы й прычэпкi, усё-ж пакiнулi яго на сваiм месцы. Праўда, узорную гаспадарку ягоную далучылi да суседняга саўгасу. Як ведамы й спрактыкаваны аграном, што рэдка калi трапаў языком, а больш выказваўся ўзорнай працай, ён стаўся неабходным для саўгасу й так, вiдаць, у бальшавiцкiх вачох "iдэйна ненадзейны" чалавек утрымаўся ў родным куце. Хоць ягоныя парнiкi, дбайна дагледжаны гарод, сад i ўсю маёмасьць зрабаваў саўгас, мясцовыя сяляне - бальшавiцкiя прыгоньнiкi, пад кiраўнiцтвам быўшага ўласьнiка й цяперашняга галоўнага агранома саўгасу, даглядалi за "народнай маёмасьцю". Гаспадарка Падгайскага не пайшла на глум наводля iншых, што сталiся "нашымi", "народнымi", а значыцца мала хто пра iх дбаў.
      Антось спынiўся. Перад шырокай, на цэлую сьцяну, вэрандай стаяла вайсковае аўта. Асьцярожна, каб, баранi Божа, не сьцягнуць на сябе якога лiха, Антось узыйшоў на ступенькi й прыслухаўся праз прачыненыя дзьверы. Памяркоўны й зроўнаважаны Кастусёў голас штосьцi даволi доўга гаварыў панямецку. Пасьля хутчэйшым тэмпам адазваўся другi голас, што належаў, вiдаць, прыехаўшаму аўта. Воддаль на чыгунцы прагрукатаў цягнiк i Антось, выкарыстаўшы гэта, каб не пачулi крокi зьбег зь вэранды, абыйшоў вакол хаты й пачаў разглядаць што рабiлася ў парнiках. Яму ўсьмiхалiся пышныя розы, iншыя вазонныя кветкi, дасьпяваючыя памiдоры. Антось пачуў гул матору й бачыў як на дарогу, абсаджаную лiпамi, шмыгнула вайсковае аўта. Ён выйшаў з парнiка й накiраваўся ў аграномаву хату. Пастукаў у дзьверы. Крокi наблiзiлiся i ў адчыненых дзьвярох зьявiўся аграном.
      - Антось, братка, здароў. Заходзь, - запрасiў ён. - От добра, што гэта ты, браток, ато я баяўся, што зноў з гэтай нямчуры... Спакою не даюць, то адзiн то другi, каб iх халера... Але-ж чакай, чаго гэта мы стаiм? Хадзi ў кухню.
      У гэтым доме ўсюды было прасторна. З правага боку ад уваходу праз адчыненыя дзьверы вiдаць быў стол, завалены кнiгамi й паперамi, полкi з кнiгамi ля сьцен, а апроч крэсла ля стала, воддаль стаяла скураная канапа. Гэты пакой аграном называў бiблiятэкай. Цяпер адчынiў ён дзьверы ў абшырную кухню. У куце стаяла печка зь белых кафляў, ля сьцяны - шафы на пасуду й харчы, пры вакне - стол з чатырма крэсламi. У кухнi навет быў кран з вадой, люксус запраўды ў гэны час у тых ваколiцах рэдкi. Адны дзьверы з кухнi вялi на двор. Ведаў Антось, што гэты здольны й руплiвы чалавек меў ззаду выкапаны склеп, дзе трымаў разнае варыва. Функцыю такога склепу Падгайскага па вёсках поўнiлi, хоць i ня поўнасьцю, варыўнi.
      - Дык от, прысядзь, браток, а я тут што-небудзь на скорую руку падгатоўлю, бо й сам галодны як бяздомны сабака, ад раньня заняты быў. Гэты Немiц мне многа часу забраў.
      Гэтак гаворачы, Кастусь стаўляў пасуду на стол, браўся чорны хлеб рэзаць. Сярэдняга росту, моцнага складу, хуткi ў рухах, апрануты ў кароткiя летнiя трусы й кашулю бязрукаўку, Кастусь меў густыя рыжыя валосы - зьява мiж Беларусаў даволi рэдкая. Шырокi твар з простымi рысамi, павольнымi й дапытлiвымi вачмi адразу будзiў да сябе давер. Загар на целе сьветчыў пра тое, што бальшыню часу праводзiў у полi цi ў гародзе.
      - А хто гэта такi быў? - спытаў Антось.
      - Iхны-ж ваенны аграном. Прыджгаў гадзiны дзьве таму назад з загадам ад каманданта, ну й давай аглядаць гаспадарку, распытваць ды казаць мне якi парадак новы трэба рабiць. Знаеш, от такое наша прафэсыянальнае... Але-ж ты, братка, пачакай, можа па чарцы зробiм? Ты-ж рэдкi госьць у мяне. Шнапсу паспрабуеш.
      - Што за шнапс?
      - Нямецкая гарэлка. Ты пасядзi тут, я зараз вярнуся.
      За колькi хвiлiн Падгайскi прынёс сьпелыя памiдоры, радыску, зялёную цыбульку, парэзаў памiдоры i хлеб, палажыў на талеркi, выняў з шафы каўбасу й пляшку рудой нямецкай гарэлкi.
      - Бяры, братка, хлеб, каўбасу, гароднiну Ты-ж, пэўне, ад раньня ня еў.
      - Ды не.
      - Дык вось, бяры, за нашае здароўе, - спанукаў Кастусь, налiўшы чаркi й даючы адну Антосю.
      - За наша здароўе, дай Божа, - згадзiўся Дзяркач.
      Выпiлi й пачалi закусваць. Сьвежы чорны, з баханкi ў хворме вялiкай цаглiны, хлеб смакаваў добра з вандзонай каўбасой.
      - Цiкавы й хлеб, дый гарэлка нiшто сабе. Дзе бярэш?
      Падгайскi сажваў i праглынуў уложанае ў рот.
      - Ды ад Немцаў, адкуль-жа... Яны-ж маё во забiраюць. Каб ты вiдзiў, дня ня пройдзiць, каб iх ня было. Выбралi во ўжо колькi гароднiны, каб iх халера!
      - I як яны, нiчога ня плацаць, так сабе бяруць?
      - Камандант дае цэтлiк дзе напiсана, колькi забраў дый кажа што некалi цывiльныя ўлады заплацяць.
      - Што гэта цэтлiк?
      - Ну як квiт панашаму. А я яму, чорту, веру, што мне заплацяць? Ну але што рабiць буду? Кажыць, - вiдзiш, ужо, сабакi, даведалiся, - што гэта саўгасная зiмля, нi мая значыцца. Я кажу, што ўсю маю гаспадарку бальшавiкi зрабавалi ды ў саўгас пiрадалi.
      - Ну й што ён на гэта?
      - Чакай, кажыць, цывiльная ўлада прыйдзiць, тады разьбяруцца. Ну пагляджу, буду свайго дабiвацца.
      - А якая гэта цывiльная ўлада, чыя?
      - Давай яшчо па аднэй чарцы вып'ем, - казаў Падгайскi, налiваючы. - Дык вось, прапаную за лепшую будучыню, каб ня было так блага як пры гэнай нячыстай сiле.
      - Я за гэта заўсягды гатоў! Дай Божа! - згадзiўся Антось.
      - Дык вось пра гэту цывiльную ўладу, - прадаўжаў аграном, калi выпiлi. - Гэтыя-ж, ведаеш, браток, што цяперака тут во, гэта ваенныя. Фронт сунецца на ўсход. Ваенныя выбяруцца з фронтам, а на iх месца прыйдзiць цывiльная нямчура. От пра iх камандант гаворыць.
      - Ну й што ты думаеш, будзiць? Табе-ж лепi тутака вiдаць, бо я сяджу ў вёсцы, як у мяшку завязаны.
      - Цяжка, Антось, сказаць што будзiць. Цяперака во, вiдзiш, мы ад сьвету саўсiм адарваныя. Гэта я пра сваiх людзей зь Вiльнi думаю. Трэба будзiць зь iмi зьвязацца. Будуць-жа камiтэты нейкiя цi што, газэты свае будуць. Новыя парадкi пачнуцца. Цяперака-ж, пакуль гэтыя вайсковыя хапуны тутака гаспадаруць дык нiма нiчога нармальнага. Калi тая цывiльная ўлада прыйдзiць дык Немiц будзiць памочнiкаў патрабаваць. Гавару пра нiжэйшую адмiнiстрацыю, такую як воласьцi, паветы ну й школьнiцтва. Немцу-ж ня хопiць сваiх людзей, каб за ўсiм гэтым глядзець, яму-ж ваяваць трэба. Дык вось, братка, калi гаварыць пра цывiльную ўладу дык яна, на маю думку, будзiць двайная, нямецкая й бiларуская... Таму нам цяперака трэба разглядацца й прыглядацца, ды калi настанiць час - нi спаць у шапку!
      - Я вiджу, што ты, Кастусь, ужо многа чаго пiрадумаў. Калi так, дык можа скажаш i мне, што рабiць?
      - Ты што, сьмяешся? Я ведаю, Антось, што ты добры жартаўнiк. Нi ад учарашняга знаемся. Але як ты гэта хочаш, каб я табе сказаў што рабiць?
      Антось памаўчаў, узяў скрылёк памiдоры на вiдэлец.
      - Не, Кастусь, жартаў тут нiма. Паслухай. З нашай вёскi Палякi змабiлiзавалi вунь колькi дзяцюкоў у войска. Ну й дзе яны? Толькi адзiн гультай, самы найбольшы недалуга вярнуўся. А дзе рэшта? Я, як сам знаеш, вышмыгнуў iм з рук. Гэта раз. Бальшавiкi мяне арыштавалi па даносу Лявона Шпунта. Блiзу галавой не налажыў у дарозе. А ты чуў, што яны ў Бярэзьвiчах нарабiлi, колькi людзей вымардавалi?
      - Ага, чуў. Жахлiва!
      - Ну дык во. Вiдзiш, я два разы з пасткi ўцёк. I от, дзякуй Богу, вярнуўся я дамоў, сяджу й думаю: а чаго-ж ад Немца чакаць? Ты думаеш, што ён аставiць мяне й такiх, як я, ды нi зачэпiць? Нiвядома як вайна пойдзiць. Можа ён ужо бальшавiком сьпiну зламаў, а можа й не. Ты кумекаеш што?
      - Дык чаму-ж не, чую ад Немцаў. Кажуць, што гоняць па ўсiх франтох. Вiцебск, кажуць, ужо забраны, Кiеў абкружаны, а там на Ленiнград сьпяшаць. Ну але гэта толькi пачатак. Ты гэта самае, Антось, пытаешся, цi такiх як ты зачэпяць, цi не. Але-ж тут ня трэба быць надта мудрым, каб ведаць, што для вайны патрэбна й войска й сiла рабочая. Як нi пападзеш у вадно дык у другое. Пасядзець дома яны табе нi дадуць. Праўда, цяпер, кажу табе, зарана ведаць што й як будзiць, але яно скора праясьнiцца. Трэба быць гатовым. Я нi пра сябе гавару, бо я маю работу, магу iм быць патрэбным. Гавару пра такiх як ты, дзяцюкоў, моладзь...
      Памаўчалi.
      - Знаеш што, Антось, я пагавару тут з тым i сiм, буду вушы й вочы адкрытымi дзiржаць. Як што цiкавае, дык табе пiрадам. Добра?
      - Чаму-ж не? Ты тут збоку, казаў той. Буду на цябе й лiчыць.
      - От яшчо адно што цiкавае: Саладуху Немцы забралi й расстралялi, чуў? Трэба быць асьцярожным...
      - Так? Не, ня чуў.
      - Дык от цяперака чуеш. Ну Саладуха быў камунiст, а мы ня ёсьцiка. Але, знаеш, чаго я нi разумею? Немцы-ж самi ня ведаюць мясцовых камунiстаў, iм-жа нехта даносiць. Ну як ты думаеш?
      - Вядома свае пальцам пакажуць.
      Аграном усьмiхнуўся.
      - Што пакажуць пальцам - гэта праўда. Але свае цi чужыя?
      На такое загадкавае пытаньне Антось ня ведаў як адказаць. Ён упарта глядзеў Падгайскаму ў вочы. Абое маўчалi.
      - Чорт iх знаiць якiя чужыя...
      - А вось давай, Антось, разам падумаем. Цi мала ў нас тут чужых, каторым многiя з нашых людзей нявыгадныя? Пра камунiстаў я цяпер нi гавару, бо яны ў норы пазалазiлi, або зьбянтэжаныя, ня ведаюць што рабiць... Але вазьмi паляч'ё. Ты думаў пра iх?
      - Ды не. А што такое яны робяць? Яны-ж цэлы час крычалi, што Немцы найбольшыя iхныя ўрагi. Я думаю, што яны цяперака Немца баяцца, каб ня выдушыў iх.
      - Наiўнасьць, наiўнасьць, Антось. Крычаць на немцаў яны маглi. Але нi забывайся, што паляч'ё ня будзiць спаць, а нешта рабiць возьмiцца. Ну й цяпер уявi, што Немiц дасьць нам, Бiларусам, як i належыцца, - бо гэта-ж наша зiмля, - дасьць, значыцца, нам школы й адмiнiстрацыю. I што Палякi будуць рабiць, падумай. Вып'ем яшчо?
      - Давай яшчо па аднэй. Бог тройцу, казаў той, любiць.
      Падгайскi налiваў гарэлку, а Антось задумаўся. Аграном назваў яго наiўным. А ён-жа думаў, што меў ненайгоршую галаву на плячох.
      - Ну, знаеш Кастусь, з гэтымi Палякамi ты мяне ў тупiк паставiў. Чакай, абажджы... Няўжо-ж ты думаiш, што яны маглi-б разам зь Немцам пайсьцi, каб нас iзноў душыць? Страшна падумаць...
      - Яно-ж сабе страшна, але падумаць трэба. Бо калi мы нi падумаем, Антось, дык хто будзiць за нас думаць? Праўда? Я табе зараз раскажу чаму я так мяркую, што можа здарыцца. Але раней прыпомню табе вось што: ты ведаеш, што я звычайна негаваркi, язык за зубамi ўмею дзiржаць. Праўда?
      - А як-жа...
      - Але я знаю дзе й калi язык трэба за зубамi дзiржаць. Пiрад табой магу быць адкрытым i таму я так усьцешыўся, што ты да мяне прыйшоў. Трэба пагаварыць i падумаць разам. Але цi ты знаеш, што я агульна пра жыцьцё думаю, чаму я такi а ня iншы?
      - Ды не, нi саўсiм.
      - Я заўсягды стараюся бяду прадбачыць. Гляджу на самыя чорныя колеры, рыхтуюся да найгоршага. От што мне памагаiць. Усё гэта, вiдзiш, што я меў, пакуль гэтыя нячысьцiкi, бальшавiкi, прыйшлi ды забралi, я здабыў цяжкай працай i навукай. А гэта таму, што на нiкога нi спадзяваўся. От, Антось... Каб нi расьцягваць, скажу табе проста, што трэба прадугледзiць самае горшае й цяпер, дый асаблiва цяпер. Я прыслухоўваюся што Палякi мiж сабой сюсюкаюць i пшэкаюць... Знаеш, ацiраюцца тутака каля мяне... Ну, ведаеш, свой, местачковы ну й гэтак далей. Вось-жа й чую сёе-тое. Скажу табе проста: ужо Палякi думаюць як прыспасобiцца, каб неяк уладу ў свае рукi пры Немцах узяць. Вядома, яны асьцярожна, бо ваенная ўлада яшчэ тут. Але паночкi ўжо адзiн аднаму на вуха, як, маўляў, уладзiцца, каб цэлымi быць дый сякую-такую ўладу мець. А ты падумай, ну, прашу цябе, падумай, што добрага для нас, калi паляч'ё тутака над намi верх возьмiць, га?
      - Вядома што будзiць...
      - Во, во, вядома, а як-жа. I ты знаеш, што трэба толька, каб мiж iх адзiн цi другi адважны ды з галавой найшоўся, сказаў, павёў, як яны ўсе на падтрымку яму. Што-ж, нi праўда?
      - Праўда, мы iх знаем.
      - От, Антось, чаго я баюся. Нашыя людзi, ведаеш, спакойныя, асьцярожныя, даўно пры ўладзе ня былi. Пакуль яны куды, дык гэтыя ўжо пазалазяць. Ну, скажам, Немiц будзiць палiцыю арганiзоўваць, на дапамогу сабе. Ну й пазалазяць туды Палякi... Значыцца яны будуць мець у сваiх руках стрэльбы. Ну й вядома, нi над Немцам-жа яны будуць начальнiкамi, а над намi...
      - Гэта як ты, Кастусь, кажаш, так яно можыць i быць...
      - А чаму-ж не? Знаеш, я ня ведаю i ты ня ведаеш, як яно запраўды будзiць, але-ж мы Палякаў знаем. Трэба прыглядацца, дзiржаць кантакт мiж сабой, каб у выпадку чаго адпор даць. Як ты думаеш?
      - Табе, братка, вiдней. Я спадзяюся, што калi што важнае будзiць дык мне пiрадасi, каб мы сабе памагалi. Добра?
      - А як-жа. Так мы i ўмовiмся. Ну дык на здароўе.
      Выпiлi па трэцяй чарцы.
      - А во, - сказаў Кастусь, - чуць нi забыўся, у мяне два вараныя яйкi ёсьць. Хочаш? Добра закусiць.
      Ён падаў iх з шафы на стол. Антось узяў адно, пачаў абiраць.
      - А што з Жыдамi будзiць, ты чуў? - спытаў гаспадара.
      - Немцы ўсё кажуць, што "юдэ капут". Ну але як яны й што будуць рабiць, дык гэта ўвiдзiм. Цяперака нашыя мясцовыя бедныя жыдкi сiдзяць, як мышы пад мятлой. Надта-ж баяцца. Багацейшыя паўцякалi. Ад палячкоў чую, што ў Польшчы Немiц Жыдоў у "гетто" пазаганяў.
      - Як гэта ты сказаў? Гет...
      - Гетто. Гэта нямецкае слова. Як-бы па-нашаму сказаць - загарадзь; замкнутая цi адгароджаная часьць гораду цi мястэчка. Тамака зьбяруць усiх Жыдоў i дзiржаць пад вартай iх. Ганяюць на работу. Значыцца, волi Жыды нiякай нi маюць, яны саўсiм пад кантроляй.
      - Гэта Палякi так расказвалi? Дзе гэта так ёсьць?
      - У Варшаве, Лодзi ды ў другiх гарадох. Сюды-ж прыяжджаюць нiкаторыя Палякi, што працуюць на чыгунцы, дык от яны й прывозяць такiя навiны.
      - А тутака ў дэпо хто цяпер працуiць?
      - А ну тыя, каторыя й раней. Вядома, Немiц гаспадарыць. Кажуць, што нiкчэмныя заработкi. Дый наагул гэта ўсё часовае. Яно поўнасьцю выясьнiцца, як цывiльныя ўлады прыйдуць. А тымчасам вось што: трэба быць асьцярожнаму, каб у нямецкiя рукi нi папасьцiся. От скажуць, што ты камунiст, пакажуць пальцам на цябе. Каторы Немiц схопiць i бяз суду, браток, шлёпнiць цябе. Чакай, можа й табе трэба было-б аўсвайс узяць?
      - Што гэта такое?
      - Гэта дакумант, пасьветка, выданая Немцамi. Часам, калi зловяць, от, скажам, якi ваенны патруль цябе задзержыць, дык трэба iм аўсвайс паказаць. Але, братка ты мой, ня ведаю, цi табе дадуць яшчо. Даюць толька тым, што для iх працуюць. От мне таксама далi, бо лiчаць мяне як пастаўшчыка гароднiны для iхных кухняў. Я распытаюся й табе пасьля скажу. Ты знаеш, Антось, от што, давай умовiмся: калi ў вас што цiкавага, дык паведамi мне, акалi ў нас нешта важнага дык я вестачку табе пашлю. Добра?
      - Так i трэба.
      - Але ведаеш, Антось, калi сам нi маеш часу цi што, дык ёсьць там у вас хто-небудзь iншы, якi хлапец, скажам, каб сюды падбег да мяне? Ну можа якi школьных гадоў?
      Антось падумаў.
      - Бахмачова Янука знаеш?
      - Знаю. Ён з маiм пляменьнiкам Загорным раз да мяне заходзiў. Гэта некалi ягоную цяжарную матку гэты басяк Бжончэк у лесе забiў. Так?
      - Так. Гэты хлапец мае галаву на плячох, яму можна давяраць.
      - Дык вось i дамовiлiся. А я буду тут вушы й вочы адчыненымi дзiржаць. Калi пачнецца почта, прыйдуць якiя газэты, ясьней усё будзiць. А тымчасам, кажу яшчо раз: асьцярожна. Асаблiва трэба глядзець што паляч'ё вырабляiць.
      Антось устаў.
      - Але-ж я, братка, i заседзiўся. Трэба, мусiць, пад дом мне. Дзякуй за ўгашчэньне.
      - А вось, яшчо адно. Забыўся ў цябе спытацца: дзе-ж Лявон Шпунт падзеўся?
      - Я яго ня вiдзiў ад часу калi вярнуўся. Ты-ж чуў, што са мной было?
      - Нi саўсiм. Ты лепi пасядзi, раскажы. Чорт яе ня возьмiць, работу гэту. Усяроўна забяруць дабро, чэрцi нямытыя. А мне аднаму й так даволi.
      Антось зноў прысеў, прыглядаўся спрацаваным шорсткiм рукам Кастусёвым, а думкi ягоныя вярнулiся да таго мамэнту, калi апынуўся ў Бярэзьвiчах. Паволi расказаў сябру прыгоды ў няволi. Час ад часу Падгайскi ўкiдваў трапнае пытаньне. Пры гэткай гутарцы прасядзелi яшчэ добры кавалак часу. Задуманы аграном раптам устаў.
      - Знаеш што, Антось, браток, усё гэта надзвычайна цiкава, але ўжо вiдзiш, сонца на захад хiлiцца. А тутака ў нас пасьля захаду сонца хадзiцьь няможна. Прыстрэлiць могуць. Дык, братка, нi выганяю, але...
      - Чаму-ж я пра гэта нi падумаў? - схапiўся Антось. - Добра, ужо йду.
      - Хвiлiнку, от што: пастарайся, братка, шапнi там на вуха аднаму цi другому ў сваёй вёсцы, каб муку, збожжа, яйкi, скаромiну дзе схавалi. Гэта нямчура, знаеш, налёты робiць. Паедуць дзе на вёску, пазьбiраюць каляскi, нарабуюць, колькi змогуць, i сабе цягнуць. Гэтак нi раз было ўжо. Дык от скажы гэта людзям, будзь добры. Ну табе ўжо пара.
      Кастусь выцягнуў на разьвiтаньне руку.
      - Дзякую за перасьцярогу й за гасьцiну. Бывай, - разьвiтаўся Антось.
      8
      Крокаў пяць ззаду за бацькам, Янук намагаўся роўна прыцiскаць касой, трымаць рытм i раўняцца на бацькаў пракос. Касiць даводзiлася й раней, але нiколi, здавалася, ня йшло на вытрымку з суседзямi. Гэтай нялёгкай для юнака працы не памагала няпэўнасьць. Накш касiлася на сваiм собскiм, а зусiм што iншае калi няведама на чыiм.
      Пераз плячо Пракоп Бахмач аглядаўся на сына, падахвочваў яго. Ня першы раз гнаў Янук пракос усьлед бацьку i ўмеў ўжо ўгадваць яго па рухах, асаблiва па тым, як трымаў Пракоп галаву, навет па касмылi валасоў, што коскай зьвiсалi над вухам. Бацька касiў заядла, з напорам. I вось неўзабаве, - ведаў гэта Янук, - на плячох, мiж лапатак, празь сiня-бледную кужэльную бацькаву кашулю пакажацца пляма. Спачатку авальнае хвормы, яна пачнець шырэць i распаўзацца. Гэта пот. Пасьля плямы з поту з падпахаў спалучацца з гэта з плеч i ўжо зусiм спацелую кашулю ськiне пасьля бацька на траву, адсапнецца, выцершы рукой лоб i бровы ды далей насядзе. I скажа: Дзякуй Богу за пагоду. Трэба насядаць, каб у добрую пару...
      Янукова каса роўна ўядалася ў густую траву вялiкага лiпавiцкага лугу. А воддаль, направа йшлi iншыя касцы зь Лiтоўцаў: Тодар Кмiт, Уладзiмер Пятух, Якубаў Васiль, Брунiська й найблiжэй да iх Антось Дзяркач. Там, пэўне-ж, неўзабаве яшчэ iншыя падскочуць. Хто першы ступiў на гэты луг? Брунiська, кажуць. Тут-жа яму адно перазь мяжу. Нi зь кiм не параiўшыся, прыбег на калiшнi панскi, а пасьля саўгасны луг раней за ўсiх. Пачуўшы, наважылiся й iншыя, ды ўжо дружней высыпалi на сакавiтую сенажаць. Пакуль там новая ўлада дабярэцца дык сена ў гумнах апынецца. Людзi з суседнiх вёсак касiлi на iншых калiшнiх панскiх лугах.
      Саўгасныя працаўнiкi, каторыя жылi тут i якiм ня было куды йсьцi, прыглядалiся, што адбывалася, а некаторыя для сябе касiлi. Нямецкiя ваенныя ўлады забралi шмат жывёлы, зрабавалi рознага дабра. Навет пастух Хвядос, ня маючы чаго пасьвiць, трымаўся дзесьцi наседжанага кута i ўжо ня вiтала ўсходу сонца ягоная бяроставая труба. Тымчасам ня было яшчэ нямецкага загаду адносна гаспадаркi зямель.
      Чырвонае сонца выкацiлася з-за грэбня балотных зарасьнiкаў на ўсходзе, весела закукавалi ў Гаравацкай пушчы зязюлькi ды старэчым буйным чубам прыглядаўся ваколiцы, ледзь шэпчачы лiсьцямi, на Гараватцы гiгант Архiп.
      - Дзякуй Богу за залаты дзянёк, добра во падсушыць, - памяркоўна, з задавальненьнем сказаў Пракоп, уторкнуўшы ў зямлю касавiла. Ён дбайлiва, жменяй скошанай травы выцер лязо ды выцягнуў зь кiшэнi зьлiзаны па канцах брусок. - Павайстры, сынок. Маладзец ты, роўна пракос дзяржыш.
      Падахвочаны юнак паставiў касу. Ягоны брусок - маленькi язычок трывожыў яго. Трэба надта высьцерагацца, каб, замахнуўшыся iм, не чарахнуць рукой па вастрыю касы. Бацька ўчора яе добра выкляпаў, а сакавiтая раса й роўны луг як нельга лепш аблягчалi працу. Бахмачы пачалi зь вялiкiм размахам косамi ўядацца ў траву. Раса сьвяжыла босыя ногi, што пакiдалi на скошаным роўныя сьляды. Зоркамi сьвяцiлiся маленькiя кроплi на сьцяблiнках, а пах сьвежа кошанае травы казытаў ноздры носу.
      - Як ты, тата, думаеш, колькi мы можам скасiць?
      - Ды во.., - спынiўся бацька, - цяжка сказаць. Хто скарэй i болi скосiць, таму й будзiць.
      Ён зiрнуў направа, дзе воддаль, з посьвiстам, касiлi iншыя.
      - Старайся, сынок, каб хоць на пару вазоў было. Свайго-ж, ведаеш, што кот наплакаў.
      I Янук пачаў нацiскаць што моцы, каб ад бацькi не адставаць. Калi брат Мiкола ў той час, калi сонца ўжо вышэй Архiпа ўзьлезла, прынёс у абвязанай ручнiком глiнянай мiсцы цёплую вараную бульбу з пахучым укропам, пару добрых скварак ды ў асобным збанку кiслае малако, бацька аблiчыў з задавальненьнем, што ладны кавалак лугу зваявалi. Усё-ж не бяз трывогi зiрнуў ён на суседнiх касцоў.
      - От каб нам да гэнага лазьняку ўсьпець, - кiўнуў галавой убок, бяручыся за сьнеданьне. - Трэба сьпяшыць, пакуль сонца расу згонiць, бо тады цяжэй будзiць.
      Да iх з таго боку ад касцоў нехлямяжа, пераступаючы валы сена пракосаў, зблiжаўся Антось Дзяркач. Ён, вiдаць, таксама нядрэнна нацiскаў, бо пот выступiў палосамi праз крамную кашулю сьпераду. Ад часу вяртаньня "з таго сьвету" ён пагладзеў, вярнулася даўная ўпэўненасьць i навет калiшняя поўная гарэзьлiвая жартаўлiвасьць, так добра ведамая вясковым дзеўкам.
      - Здароў, дзядзька Пракоп! - гукнуў здалёк. - Здаровы сыны. Памажы вам, Божа!
      - Памажы, Божа, працаваць цi есьцi? - пажартаваў Пракоп. - Здароў, Антось. Можа во прысядзеш пiракусiць?
      - Ды не, дзякую. Узяў я з сабой нешта ў торбачку. Пiракушу, як пару пракосаў яшчо праганю. Ды нацiскаць трэба, бо дзень залаты... А як вам косiцца?
      - А, нiчога... Янук надта добра памагаiць. На пару вазоў, думаю, справiмся, калi нi наляцiць хто...
      Пракоп з пытаньнем зiрнуў на Антося.
      - Ну Янук у вас маладзец. Дзяцюк ужо!
      Янук аж падрос на вачох у Антося.
      - А адкуль-жа маiць наляцець? - спытаў Пракопа Антось.
      - Ды хто iх ведаiць... Сам ня чуў нiчога? Можа во быў дзе?
      - Дык я-ж во дзiля гэтага, можна сказаць, да вас прышоў...
      - А што? - падняў Пракоп галаву, спадзяючыся навiны.
      - Быў на днях у Падгайскага Кастуся. Разгаварылiся...
      - Ага, нi i як ён?
      - Так сабе, дзержыцца. Немiц у яго проста загаспадарыў, гароднiну забiраiць...
      - Як гэта забiраiць? Задарма?
      - Ды даець яму квiткi й кажыць, што калi цывiльная ўлада прыйдзiць то заплацiць яму тады за ўсё.
      - Цывiльная? Калi гэта?
      - Дык яны-ж нi кажуць. От фронт пасунiцца на ўсход, дык тады цывiльныя прыйдуць... Ну, алi пра гэта доўга гаварыць, можа пагаворым як свабадней будзiць, можа па захадзе сонца.
      - Чаму-ж не, зайдзiся, Антось. Надта ўсё гэта цiкава, што табе Падгайскi мог сказаць. Яму там да Немца блiжэй, лепi вiдаць.
      - Добра, можа зайдуся. Алi цяпер, дзядзька Пракоп, хачу пiраказаць вам што мне Кастусь казаў. Шапнi, кажа, там нашым на вуха, каб якую скаромiну, муку, яйкi, птушку, ну ўсякае дабро пахавалi, бо Немiц на вёскi налёты робiць, мужыкоў абiраiць. Дык от, кажыць мне аграном, нiхай прыхiнуць што якоя могуць. Гэдак i сказаў, а ўсё болi самi дадумацца можаце. Аказваецца, што як наляцiць войска, дык пазабiраiць конi з вазамi, награбiць усякага дабра й сабе валачэць...
      - Ну а што зробiш, як прыедуць? Усяго нi пахаваеш. Тыя чэрцi паабчышчалi, каб iх зiмля нi насiла, а цяперака гэтыя бяруцца...
      - Знаю, знаю, але зразумей, што нямецкiя налёты, гэтыя хапу-лапу робяцца ваеннымi, дык i бяда таму, каго абчысьцяць. Бо як прыйдзiць цывiльная ўлада дык тады й падаткi будуць.
      Мужчыны змоўклi. З захаду на чыгункай пачуўся гул, ён рос i прыблiжаўся, неўзабаве ў сьвятле раньняга сонца зазьзяла вялiкая сярэбраная група бамбавiкоў. Касцы паднялi ўверх галовы.
      - Зноў лятуць кляваць! - усклiкнуў Антось.
      - От сiла! А дзе-ж бальшавiцкiя падзелiся? - пытаўся Янук.
      - Добра, што нячыстая сiла ў штаны напусьцiла. Так iм i трэба! - злосна сказаў Антось.
      - Ах, Божа ты мой! - уздыхнуў Бахмач, устаючы ад сьнеданьня. - Нiвядома яшчо, што гэтыя во пакажуць, чым вайна скончыцца. Нiхто дабра нам нi прыносiў...
      - Добра, дзядзька Пракоп, пагаварыць пагаворым, - усхапiўся Антось, але я мушу назад да касы...
      - А бацька нi памагаiць?
      - Занямог нешта.
      Антось зрабiў крок, другi й спынiўся. - I з табой, Янук, хачу такжа пагаварыць, - сказаў.
      - Са мной? Пра што? - зьдзiвiўся Янук.
      - Ды... посьля... Цяперака нiма часу. Увiдзiмся.
      I пасьля гэтых слоў Дзяркач раптоўна рушыў да сваей, уваткнутай воддаль у скошаны луг касы. Непадалёк яе крочыў, грацыёзна падымаючы доўгiя ногi, быццам каб не замачыцца, прыгожы рослы бусел. Ён нешта злавiў у дзюбу, падняў галаву, праглынуў i пазiраў на Антося, якi шпарка прыблiжаўся. З павольным узмахам крыльляў падняўся, зрабiў вялiкi круг i прызямлiўся ля хмызьняку над канавай. Пастаяў, глянуў навокал ды ўзяўся прадаўжаць сваё паляваньне.